Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi

2 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Recenzent: Łukasz Sułkowski Projekt okładki: Monika Piasecka Skład i łamanie tekstu: Jadwiga Poczyczyńska Redakcja językowa: Oksana Hałatyn-Burda Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi ISBN: 978-83-60230-21-3 Druk i oprawa: Wydawnictwo GREEN, plac Komuny Paryskiej 4, 90-007 Łódź, tel. 42 632 27 13, fax. 42 632 27 13, 0 604 507 082, e-mail:wydawnictwo@post.pl

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 I BARIERY INNOWACJI W PRZEMYŚLE WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWYM... 7 1 Model innowacji... 9 1.1 Wysokie czy niskie technologie?... 9 1.2 W kierunku sieci... 18 2. Obszary szczególnej troski... 24 II 2.1 Współpraca, sieci, klastery. Podstawowe bariery... 24 2.2 Zarządzanie procesem innowacji. Słabe ogniwo... 25 2.3 Proinnowacyjna postawa. Rzadkie dobro... 28 2.4 Wieczny problem z barierami administracyjnymi... 30 INNOWACYJNOŚĆ PRZEMYSŁU WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM... 33 1 Znaczenie przemysłu włókienniczo-odzieżowego w gospodarce regionu... 35 1.1 Dominacja przemysłu włókienniczo-odzieżowego w strukturze gospodarczej. Stan na 2003 r.... 35 1.2 Przemysł włókienniczo-odzieżowy po 2003 r.... 37 2 Przemysł włókienniczo-odzieżowy w rankingu innowacyjności... 43 III 2.1 Firmy aktywne innowacyjnie... 44 2.2 Nakłady na innowacje... 47 2.3 Porozumienia o współpracy... 51 2.4 Środki automatyzacji procesów produkcyjnych... 52 INNOWACYJNOŚĆ REGIONALNYCH FIRM WŁÓKIENNICZO- ODZIEŻOWYCH W ZWIERCIADLE PROJEKTU LORIS TEX... 55 1 Cel i zakres badań prowadzonych w ramach projektu LORIS TEX... 57 2 Metodyka badań foresightu technologicznego przemysłu włókienniczo- -odzieżowego... 61 3 Znaczenie nowych technologii i okres realizacji... 62 3.1 Znaczenie nowych technologii dla rozwoju regionu... 62 3.2 Okres wdrożenia nowych technologii i organizacji do praktyki gospodarczej... 64 3.3 Ranking nowych technologii z uwagi na znaczenie i okres realizacji... 67 3.4 Bariery absorpcji wiedzy stanowiące o zdolności absorpcji wiedzy w przedsiębiorstwie... 70

4 Bogdan Piasecki, Anna Rogut IV 3.4.1 Bariery kwalifikacji i kompetencji pracowników... 70 3.4.2 Bariera braku koncepcji rozwojowych przedsiębiorstwa... 73 3.4.3 Bariera braku zasobów technicznych i kadrowych... 76 3.5 Czynniki zewnętrzne ograniczające lub wspierające absorpcję wiedzy w przedsiębiorstwie... 79 3.5.1 Dostęp do informacji i wyników badań placówek naukowych... 80 3.5.2 Dostęp do usług wspierających innowacyjne działania przedsiębiorstw... 84 3.5.3 Dostęp do technologii informatyczno-telekomunikacyjnych 86 3.5.4 Dostęp do środków funduszy strukturalnych i możliwość wykorzystania ich na cele proinnowacyjne... 88 3.5.5 Działania proinnowacyjne administracji wspierających unowocześnienie produkcji i procesy zakładania nowych firm... 90 3.6 Kierunki transferu wiedzy... 91 3.6.1 Substytucja pracy żywej przez automatyzację w kontekście przemieszczania się masowej produkcji odzieży do krajów azjatyckich... 92 3.6.2 Dostosowanie produktów do indywidualnych potrzeb odbiorcy... 94 INNOWACYJNOŚĆ REGIONALNYCH FIRM WŁÓKIENNICZO- -ODZIEŻOWYCH... 97 1 Podsumowanie... 99 1.1 Kierunki wzrostu naukchłonności przemysłu włókienniczo-odzieżowego i obszary strategicznych badań naukowych... 100 1.2 System przepływu informacji i wiedzy pomiędzy nauką a gospodarką... 101 1.3 Zarządzanie procesem innowacji... 103 1.4 Rola przemysłu włókienniczo odzieżowego w strukturze gospodarczej... 105 1.5 Innowacyjność przedsiębiorstw włókienniczo odzieżowych w regionie łódzkim... 106 1.6 Znaczenie nowych technologii dla rozwoju regionu łódzkiego i czas realizacji w badaniach projektu LORIS TEX... 108 1.7 Bariery absorpcji wiedzy stanowiące o zdolności absorpcji wiedzy w przedsiębiorstwie w badaniach projektu LORIS TEX... 109 1.8 Czynniki zewnętrzne ograniczające lub wspierające absorpcję wiedzy w przedsiębiorstwie w badaniach projektu LORIS TEX... 111 1.9 Niektóre kierunki wzrostu innowacyjności i konkurencyjności w przemyśle w badaniach projektu LORIS TEX... 114 BIBLIOGRAFIA... 116

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 5 WSTĘP W myśl diagnozy zawartej w Regionalnym Programie Operacyjnym gospodarka województwa łódzkiego zdominowana przez przemysł lekki reprezentowała starą, mało rentowną dziedzinę gospodarczą. Przestarzały i zdekapitalizowany park maszynowy, niskie zatrudnienie i niska wydajność pracy sprawiały, iż wytwarzane w tym przemyśle z przerostami wyroby nie były konkurencyjne ani cenowo, ani jakościowo z produktami zagranicznymi. Spadek produkcji przy stałych kosztach wytwarzania spowodował utratę zdolności kredytowej, narastanie spirali zadłużeń, co wymusiło uruchomienie procesów restrukturyzacji: majątkowej, finansowej, produktowo-technologicznej i organizacyjnej oraz przekształcenia własnościowe. Proces głębokiej restrukturyzacji, któremu towarzyszyło rosnące bezrobocie trwał do końca dekady lat 90. Dzięki zaangażowaniu środków krajowych i przedakcesyjnych (PHARE STRUDER, PHARE SSG 2001 2003) oraz funduszy strukturalnych, jak również prywatyzacji gospodarki, procesy recesji dało się przezwyciężyć. Zmniejszyła się ranga przemysłu lekkiego w województwie, choć nadal odgrywa on istotną rolę w kształtowaniu rynku pracy (produkcja odzieży). Ta gałąź przemysłu poddana jest szczególnie ostrej konkurencji międzynarodowej głównie z rynków dalekowschodnich. Kontynuacja procesu restrukturyzacji technologicznej w tym przemyśle jest zatem nieodzowna, choć w ramach globalizacji gospodarki trudno zakładać, że sytuacja w tym sektorze jest stabilna (Urząd Marszałkowski w Łodzi, 2007, s. 18). O potrzebie opracowania operacyjnego programu restrukturyzacji przemysłu lekkiego mówi także Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego (Sejmik Województwa Łódzkiego, 2000). Wzrost poziomu innowacyjności przemysłu włókienniczo-odzieżowego jest również jednym z priorytetów Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Łódzkiego, w części dotyczącej wzrostu innowacyjności technologicznej, produktowej i organizacyjnej tradycyjnych sektorów i przemysłów (Urząd Marszałkowski, 2004). Stąd narodził się pomysł projektu LORIS TEX, stawiającego sobie za cel przygotowanie rzetelnego gruntu pod szybką transformację regionalnego przemysłu włókienniczo-odzieżowego w nowoczesną, naukochłonną gałąź gospodarki będącą jedną z lokomotyw przyszłego rozwoju gospodarczego województwa łódzkiego. Punktem wyjścia były założenia o potrzebie: oceny i diagnozy potrzeb innowacyjnych firm przemysłu włókienniczoodzieżowego dokonanej w ujęciu dynamicznym, uwzględniającym perspektywiczne trendy w rozwoju poszczególnych branż tego przemysłu w Polsce

6 Bogdan Piasecki, Anna Rogut i w świecie, technologiczne, organizacyjne i kwalifikacyjne tych firm. W oparciu o takie badania możliwe będzie opracowanie systemu (modelu współpracy) pozwalającego na efektywny przepływ informacji i wiedzy pomiędzy nauką a gospodarką; określenia i rozwinięcia koncepcji systemu komunikacji i współpracy między sferą badawczo-rozwojową, przemysłem i administracją, w celu stymulowania rozwoju przemysłu włókienniczo-odzieżowego i wzrostu konkurencyjności tego przemysłu i całego regionu; usprawnienia funkcjonowania otoczenia biznesu działającego na rzecz podnoszenia poziomu innowacyjności i konkurencyjności firm włókienniczoodzieżowych, a zwłaszcza sektora MSP; usprawnienia systemu wprowadzania radykalnych innowacji i osiągnięcie przełomu technologicznego w przemyśle włókienniczo-odzieżowym, w tym także stopniowego przejścia od produkcji masowej niskiej jakości wyrobów do produkcji produktów wielofunkcyjnych, wysokiej jakości, przyjaznych dla człowieka i podatnych na utylizację po ich zużyciu. Rezultaty projektu zostały przedstawione w trzech kolejnych publikacjach. Pierwszą z nich stanowi ta książka, która w dalszej części koncentruje się na charakterystyce potrzeb innowacyjnych regionalnych firm włókienniczoodzieżowych i najważniejszych barier rozwojowych. Druga publikacja poświęcona jest opisowi regionalnego potencjału badawczo-rozwojowego pracującego na rzecz regionalnego przemysłu włókienniczo-odzieżowego (Krucińska, 2007). Zakończeniem całości jest publikacja Barwy włókiennictwa, poświęcona propozycji kierunków wsparcia regionalnych firm włókienniczo-odzieżowych w ich transformacji w kierunku innowacyjności, konkurencyjności i naukochłonności.

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 7 CZĘŚĆ I BARIERY INNOWACJI W PRZEMYŚLE WŁÓKIENNICZO-ODZIEŻOWYM

8 Bogdan Piasecki, Anna Rogut

1. Model innowacji Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 9 1.1. Wysokie czy niskie technologie? Tradycyjnie przemysł włókienniczo-odzieżowy plasuje się wśród przemysłów niskich technologii 1. Wyjątek stanowi produkcja przędzy syntetycznej, klasyfikowana wśród przemysłów średnich wysokich technologii (OECD, 2002). Jednak w ostatnim okresie przemysł ten jest areną głębokich zmian technologicznych, rewolucjonizujących jego oblicze (Magazine on European Research, 2005). Stąd, w ocenie High Level Group for textiles and clothing 2 (2004), europejski przemysł włókienniczo-odzieżowy jest aktualnie światowym liderem w wykorzystaniu technologii, innowacji techniczno-technologicznych, produktowych i organizacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza produkcji tkanin technicznych i wzornictwa odzieży (gdzie europejscy producenci utrzymują wiodącą pozycję w modzie w odniesieniu do wszystkich typów odzieży), a pomaga im w tym światowej klasy przemysł maszynowy zlokalizowany właśnie w Europie (tabela 1.1.). Notowany w poprzednich latach szybki wzrost wydajności oraz ekspansja eksportowa zwiększyły dochody firm, dając im większe możliwości inwestycji w wiedzę i nowe technologie. Efektem jest wzrost udziału europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego w produkcji wysoko innowacyjnych produktów, głównie w branżach, dla których szybko rosną rynki zbytu. Należą do nich np. włókna techniczne dla potrzeb transportu i budowy dróg, geotkaniny, tkaniny dla produkcji odzieży sportowej i ochronnej, włókna dla potrzeb chirurgii i medycyny itd. Nieco inaczej jest w produkcji odzieży, która wymaga znacznego udziału pracy żywej, dużo droższej w Europie niż poza nią. Stąd pilna potrzeba podnoszenia konkurencyjności europejskiego przemysłu odzieżowego poprzez (High Level Group, 2004): 1. Rozwój technologii produkcji odzieży. W produkcji odzieży nadal stosowane są na szeroką skalę maszyny do szycia. Operacja szycia jest pracochłonna i nie wymaga wysokich nakładów inwestycyjnych. To powoduje, że kraje dysponujące tanią siłą roboczą stanowią tak silną konkurencję zwłaszcza w produkcji szytej odzieży. Barierę stanowi tu brak innowacyjnych pro- 1 Tak jest w dotychczasowych klasyfikacjach dziedzinowych i produktowych, w których punktem wyjścia jest udział wydatków na badania i rozwój (B&R) w wartości produkcji sprzedanej. Więcej na temat metodologii OECD w Hatzichronoglou (1997). Inne podejścia do klasyfikacji przemysłów wysokich technologii [w:] Wojnicka i in. (2006). 2 Grupa ekspertów powołana do życia przez Komisję Europejską z początkiem 2004 r. w reakcji na raport: The future of the Textiles and Clothing Sector in the enlarged European Union. Celem grupy było zainicjowanie szerokiej debaty na temat działań wspomagających transformację europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego. Więcej na ten temat [w:] European Commission (2003a i 2003b).

10 Bogdan Piasecki, Anna Rogut cesów zmniejszających pracochłonność szycia. Konieczne są badania naukowe, które doprowadzą do wprowadzenia radykalnych innowacji, które z kolei spowodują zmiany w procesie szycia i umożliwią konkurencyjność firm europejskich. Tabela 1.1. Mocne i słabe strony przemysłu włókienniczo-odzieżowego Mocne strony Duży, stabilny sektor, zwłaszcza przemysł włókienniczy Rosnąca (do 23% w ciągu ostatnich 5 lat) wartość dodana na pracownika Bardzo widoczna obecność wielu małych, elastycznych firm Rozwój logistyki wykorzystującej powszechnie zaawansowane technologie, co skraca czas dostaw i zwiększa elastyczność zaopatrzenia i dostaw Reorganizacja dużych rynków rodząca nowe możliwości Potencjał eksportowy (UE jest drugim co do wielkości światowym eksporterem tekstyliów) Obiecujące nowe włókna, procesy, produkty włókienniczo-odzieżowe na etapie rozwoju Regionalna koncentracja wysokich kwalifikacji w zakresie wzornictwa, projektowania i technologii włókienniczych lecz Źródło: Na podstawie: Totterdill (2002), s. 73. Słabe strony Nadal relatywnie niska wartość dodana na pracownika Słabe wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych blokuje szybką i efektywną komunikację Możliwości rynkowe mniejszych firm są ograniczane przez rosnące znaczenie dużych, międzynarodowych dystrybutorów opanowujących sprzedaż produktów markowych Logistyka zorientowana na masowe dostawy i stanie w obliczu konieczności dostosowania do wymogów masowej personalizacji i indywidualizacji Negatywny wizerunek ogranicza (w wielu regionach i branżach) możliwości rynkowe Nadal duża pracochłonność i wzrost zapotrzebowania na pracę w obszarach związanych z obsługą techniczną i zarządzaniem zmianami Ograniczone środki finansowe na B&R Wiele firm ma kłopoty z inwestowaniem we własną przyszłość Ograniczone wykorzystanie zarządzania zasobami ludzkimi, prowadzące do problemów z pozyskiwaniem nowych i utrzymaniem dotychczasowych pracowników Dominacja kobiet wśród zatrudnionych, przy jednoczesnym braku rozwiązań przyjaznych rodzinie Niski poziom wykształcenia, kształcenie i dokształcanie zorientowane na konkretne zadania, niedostatek wysoko wykwalifikowanej kadry szkoleniowców

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 11 2. Rozwój wzornictwa, kreowanie mody, usługi dla indywidualnego klienta i innych działów przemysłu. Wzrost konkurencyjności europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego, równoczesna realizacja indywidualnych zamówień, wirtualne projektowanie i tworzenie prototypów, a także rozwój różnych form współpracy w ramach łańcucha dostaw mogą przynieść korzyści związane z masową produkcją. Barierę w tym przypadku stanowi brak łatwo dostępnej i szeroko rozpowszechnionej informacji na temat produktów i technologii, które pozwoliłyby końcowemu odbiorcy produktów przemysłu włókienniczo-odzieżowego wybór projektów, tkanin i kolorów, a następnie szybką realizację zamówień opartych o europejskie projekty, przędzę i tkaniny. 3. Rozwój produkcji technicznych materiałów włókienniczych dla innowacyjnych zastosowań. Następuje stały wzrost produkcji włókien i tkanin technicznych o zastosowaniach innych niż tradycyjne. Europa może być liderem na tym polu. Odpowiednie regulacje prawne i standardy techniczne (porównywalne z tworzonymi dla przemysłu chemicznego i budownictwa) powinny umożliwić usunięcie przeszkód formalnych i stworzyć szanse wzrostu konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw przemysłu włókienniczego. 4. Wspieranie innowacji innych niż techniczne. Innowacje inne niż techniczne, np. w sferze organizacji i zarządzania, prowadzą również do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw włókienniczo-odzieżowych. Innowacje te powinny być zatem tak samo traktowane jak inwestycje w badania i rozwój w sferze techniki. Ich realizacja zwłaszcza w odniesieniu do MSP wymaga różnych form wsparcia. Działania w tym zakresie powinny być stymulowane za pomocą różnych środków wspierających, w tym finansowych, pożyczkami ze środków publicznych, mechanizmami gwarancyjnymi itd. 5. Umożliwienie udziału przemysłu włókienniczo-odzieżowego w publicznych programach badań i rozwoju oraz ułatwianie dostępu MSP do tych programów i inicjatyw. Dominująca rola MSP w przemyśle włókienniczoodzieżowym sprawia, że konieczne stało się ustalenie najwłaściwszych instrumentów wspierania, potrzeb aktualnych poziomów nakładów na badania i rozwój oraz na innowacje inne niż techniczne, a także ustalenie ich priorytetów. Chociaż widoczna jest stopniowa poprawa ogólnych warunków dostępu do funduszy Unii Europejskiej, w tym zmian w systemie preferencji i warunkach płatności, nadal barierę stanowi złożony system priorytetów programowych. Konieczny jest również bezpośredni udział interesariuszy w ustalaniu priorytetów i w procedurach wyboru projektu dla potrzeb MSP. 6. Unikanie fragmentarycznej działalności badawczej, tworzenie długofalowych wizji badań dla potrzeb przemysłu oraz rozwój struktur organizacyjnych dla innowacji. Konieczne jest usunięcie barier ograniczających rozwój współpracy przedsiębiorstw z instytutami naukowymi i uczelniami. oraz jest lepiej skoordynowane wykorzystanie istniejących już instytucji

12 Bogdan Piasecki, Anna Rogut i struktur. Powinno to umożliwić pełniejsze wykorzystanie potencjału naukowego, uniknięcie fragmentaryzacji badań i budowę długofalowych wizji realizowania badań na potrzeby przemysłu. Takiemu celowi służyć mogą projekty foresightowe prace prowadzone w ramach projektu m.in. Europejska Platforma Technologiczna Przemysłu Włókienniczego itd. Działania te wytyczają kierunki transformacji europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego z pracochłonnego (w przypadku przemysłu włókienniczego z kapitałochłonnego) w naukochłonny (tabela 1.2). Tabela 1.2. Obszary wzrostu naukochłonności przemysłu włókienniczo-odzieżowego Produkty Procesy Organizacja Kompleksowe produkty i usługi Komplementarne produkty i usługi Inteligentne produkty Inteligentne materiały Wirtualne produkty Wirtualna rzeczywistość Rozszerzona rzeczywistość Spersonalizowane produkty (na miarę i zapotrzebowanie) Przepływ pracowników między firmami Wspólne opracowywanie technologii i metod rozwoju kompleksowych produktów i usług Wspólne zarządzanie cyklem życia produktu/usługi Płynny przepływ wiedzy i informacji wzdłuż całego łańcucha wartości i/lub w obrębie sieci firm Wiedzochłonność pracy Wirtualne procesy/symulacje (wirtualna produkcja) Integracja wirtualnych i fizycznych uczestników łańcucha wartości Środki produkcji i organizacja na zamówienie Źródło: na podstawie Euratex (2003), s. 17. Dynamiczne sieci firm Rozwój równoległych idei (nowe interfejsy: człowiektechnologia; technologie komputerowe wspomagające współpracę sieci firm) Zarządzanie wiedzą Mapy wiedzy i kompetencji Organizacje uczące się/ społeczności oparte na wiedzy Zintegrowane zarządzanie innowacją i jakością Mądre organizacje Sztuczna inteligencja Wirtualna integracja organizacji Wirtualne firmy Wirtualne centra innowacyjne Wirtualne miejsca pracy Spersonalizowane miejsca pracy Płynne zarządzanie informacją potrzebną do tworzenia zindywidualizowanych produktów

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 13 W tak zarysowane kierunki transformacji znakomicie wpisują się zapisy polskiej Strategii rozwoju przemysłu lekkiego, pokazujące obszary newralgiczne dla konkurencyjności firm i problemy, jakie w ramach każdego z nich pozostają do rozwiązania (tabela 1.3). Tabela 1.3. Kierunki podnoszenia konkurencyjności polskich firm włókienniczo-odzieżowych Przemysł włókienniczy Tkaniny odzieżowe Wyroby dziewiarskie Tkaniny dekoracyjne Tkaniny techniczne Przemysł odzieżowy Konfekcja Obszary newralgiczne dla konkurencyjności podwyższenie właściwości użytkowych zgodność ze światowymi tendencjami mody permanentne badania marketingowe określenie adresata wyrobów umacnianie pozycji wyrobów dziewiarskich rozszerzanie oferty asortymentowej rozszerzanie rynków zbytu rozwój produktów rozszerzanie rynków zbytu badania i rozwój głównie w asortymentach tzw. high-tech rozwój wyrobów specjalistycznych o zróżnicowanych parametrach użytkowych z przeznaczeniem do wyposażenia wnętrz, odzież ochronną, sportową i rekreacyjną oraz na cele sanitarno-medyczne wzrost produkcji wyrobów pod własną marką wzrost wykorzystania potencjału kadry inżynieryjno-technicznej i projektanckiej Źródło: Ministerstwo Gospodarki (2000). Problemy do rozwiązania krótkie serie produkcyjne różnorodność wyrobów elastyczność produkcji ochrona środowiska wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej silna konkurencja ze strony importu wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej duża elastyczność asortymentowa wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej uwzględnienie potrzeb przemysłu budownictwa geotekstylia agrotekstylia wykorzystywanie krajowej bazy surowcowej rozwój współpracy z krajowym przemysłem włókienniczym wzrost wykorzystania tkanin rodzimej produkcji, spodziewany spadek przerobu uszlachetniającego.

14 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Rozwiązanie tych problemów wymaga przede wszystkim: rozwoju odpowiednich badań naukowych, uruchomienia bardziej efektywnego mechanizmu wdrażania rezultatów tych badań w firmach, nasyceniem firm włókienniczo-odzieżowych nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi 3, zmiany filozofii działania, wyrażającej się w udanej kombinacji takich elementów, jak wzrost konkurencyjności (np. szybszy cykl rozwoju produktu, wzrost wartości dodanej, personalizacja produktu itd.), wzrost sprawności (np. skuteczne partnerstwo z dostawcami, skrócenie czasu produkcji itd.), poprawa jakości (wdrożenie formalnych norm i procedur i zmiany w kulturze organizacyjnej), wzrost potencjału innowacyjnego (podnoszenie kwalifikacji i umiejętności, zmiana organizacji pracy itd.), poprawa stosunków przemysłowych (efektywny dialog i koalicja na rzecz rozwoju, włączająca instytucje B&R i organizacje otoczenia biznesu). Jeśli chodzi o badania, to drogowskazem może być agenda badawcza zaproponowana przez Europejską Platformę Technologiczną 4 (tabela 1.4). Z gorszą sytuacją mamy do czynienia w obszarze komercjalizacji wyników badań, zwłaszcza że większość uczelni i część jednostek badawczo-rozwojowych to organizacje słabo przygotowane do transferu wiedzy i technologii i/lub samodzielnej komercjalizacji wyników badań. Taka diagnoza znajduje swoje potwierdzenie również na gruncie województwa łódzkiego, o czym świadczy m.in. bardzo niski udział projektów badawczych realizowanych na zlecenie przemysłu w ogólnej ilości projektów badawczych, słaba współpraca z inkubatorami, parkami technologicznymi, akceleratorami przy wdrażaniu nowych technologii itd. (Krucińska, 2007; Rogut, 2007). 3 Więcej na temat roli technologii informatyczno-telekomunikacyjnych w kształtowaniu przewag konkurencyjnych [w:] Marshall, McKay (2001), Koellinger (2006). 4 Platforma powołana w 2004 r. w odpowiedzi na rekomendacje High Level Group for textiles and clothing. Całość rekomendacji [w:] European Commission (2004a i 2004b). Celem Platformy jest (i) inicjowanie i koordynowanie wspólnych badań obejmujących gospodarkę, naukę i administrację publiczną, mających na celu zdefiniowanie długookresowej wizji rozwoju europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego i odpowiadającego jej planu akcji; (ii) poprawę dostępności do zasobów niezbędnych do podnoszenia innowacyjności europejskich firm. Działalność Platformy opiera się na trzech filarach: (1) przejście od sprzedaży surowca (włókno, tkanina) do elastycznych, zaawansowanych technologicznie procesów; (2) tkaniny techniczne jako surowiec dla nowych sektorów i aplikacji; (3) koniec ery masowej produkcji i zwrot ku personalizacji, indywidualizacji, inteligentnej produkcji, logistyce i dystrybucji. Więcej na temat celów i zadań Europejskiej Platformy [w:] Euratex (2004).

Obszar Nowe, specjalistyczne włókna i kompozyty na bazie włókien Funkcjonalizacja materiałów włókienniczych i powiązanych procesów Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 15 Tabela 1.4 Kierunki strategicznych badań naukowych Kierunki badań 1 2 Biomateriały, biotechnologia i ekologiczna obróbka Nowe produkty włókiennicze dla lepszego ludzkiego funkcjonowania Nowe produkty włókiennicze stosowane w technice nowe włókna do wytwarzania innowacyjnych produktów do ochrony człowieka i poprawy jego bezpieczeństwa nowe włókna umożliwiające wytwarzanie produktów o lepszych właściwościach higienicznych, zdrowotnych i lepszym komforcie mocniejsze i bardziej efektywnie wytwarzane kompozyty poprawa zdolności do otrzymania włókien i produktów kompozytowych w odniesieniu do ich produkcji i zastosowania, oraz ograniczenie oddziaływania ich produkcji na środowisko włókna jako materiał do mikro- i nanotechnologii powierzchniowa modyfikacja włókien włókna do nowych produktów włókienniczych ułatwiających konserwację (czyszczenie, pranie) włókna jako nośnik do innowacyjnych systemów dostarczania (nośniki leków) poprawa metod produkcji włókien, włóknin i kompozytów nowe technologie umożliwiające nadawanie nowych właściwości funkcjonalnych wyrobom włókienniczym: - wzrost elastyczności i wydajności produkcji poprzez odpowiednie projektowanie produktu i materiałów - właściwości funkcyjne dla uzyskania materiałów wysoko sprawnościowych - ekologiczność procesów wykończalniczych biomateriały biotechnologie ekologiczna obróbka stymulacja procesów rekonwalescencji (implanty, inżynieria tkanek, pościel, rehabilitacja) zagwarantowanie bezpieczeństwa kontrola transportu strumienia ciepła i wilgoci kreowanie komfortu zapewnienie interaktywnych funkcji tekstyliów zapewnienie trwałości produktu osiągnięcie kontrolowanej biodegradowalności produktu przetwarzanie chemiczne w celu polepszenia wytrzymałości i trwałości produktów, wzbogacenia funkcjonalności, polepszenia relacji między masą a funkcjonalnością, uproszczenia użytkowania przykładowo poprzez wprowadzenie funkcji, np. samooczyszczania przetwarzanie chemiczne oraz związane z tym technologie w celu poprawienia funkcji antyalergicznych, antybakteryjnych, antypyłowych, ochrony przed roztoczami, filtracyjnych spadek energochłonności

16 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Inteligentne tekstylia i odzież* Indywidualizacja produktu w przemyśle włókienniczym i odzieżowym Nowe koncepcje projektowania i technologii Tabela 1.4 (cd.) 1 2 tempo, elastyczność i automatyzacja produkcji przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej jakości i funkcjonalności tekstylia dla transportu tekstylia dla konstrukcji budowlanych geotekstylia i agrotekstylia tekstylia dla środowiska tekstylia dla zastosowań w przemyśle i energetyce tekstylia dla wnętrz i mebli opakowania tekstylne wyroby medyczne, wyroby inteligentne w sporcie, wypoczynku, gwarantujące bezpieczeństwo w miejscu pracy, wojsku itd. oraz w innych obszarach (budownictwo, transport, rolnictwo, rozrywka, komputery itd.) materiały wysoko sprawnościowe czujniki włókniste polimery elektroprzewodzące i światłowody tekstylne systemy komunikacji bezprzewodowej elastyczne systemy produkcji na małą skalę technologie do bezpośredniej produkcji w środowisku 3D użycie wirtualnych wyrobów włókienniczych do symulacji przewidywanie zdolności produkcyjnej symulacja, optymalizacja, wzrost elastyczności, wirtualizacja procesu produkcji interfejs produkt-konsument (wirtualizacja) innowacyjne narzędzia służące rozwojowi projektów i produktów: - wizualizacja formy wyrobu i symulacji jego własności - symulacja procesu wdrażania prototypu do produkcji (szacowanie kosztów, wybór odpowiednich narzędzi i optymalnych sposobów przetwarzania) - symulacja zachowań produktu podczas jego użytkowania - wizualizacja i symulacja właściwości układów kompozytowych składających się z różnego rodzaju materiałów innowacyjne koncepcje organizacji i zarządzania procesem rozwoju projektów/produktów w przedsiębiorstwach i w sieci przedsiębiorstw: - współprojektowanie wyrobu z udziałem użytkownika - rozwój wysoce funkcjonalnych produktów tekstylnych - efektywny przepływ wiedzy wewnątrz sieci przedsiębiorstw nowe idee produktów: - konfiguracja sieci badawczych z zakresu przemysłu włókienniczo-odzieżowego, w celu uzyskania możliwości szybkiej reakcji na dynamiczne zmiany zachodzące na rynku - płynny przepływ informacji między szkołami wyższymi, jednostkami badawczo-rozwojowymi i przemysłem - nowe modele kształcenia

Zintegrowane systemy zarządzania jakością i cyklem życia produktu Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 17 Tabela 1.4 (cd.) 1 2 - efektywna kampania reklamowa polepszająca wizerunek europejskiego przemysłu włókienniczo-odzieżowego oraz przyciągająca młode talenty do tego sektora koncepcje oraz narzędzia polepszające efektywność korzystania z wiedzy i ochrony własności intelektualnej wynikającej z pomysłowości i kreatywności: - oznaczanie, stwierdzanie oryginalności, określanie pochodzenia danego projektu, prototypu przechowywanie, wyszukiwanie, ponowne użycie istniejącej wiedzy, wzorów, projektów itd. w przedsiębiorstwach lub sieci przedsiębiorstw zintegrowane systemy zarządzania jakością: - określenie wymogów dotyczących testowania, certyfikacji i kontroli produktów włókienniczych - kontrola procesów produkcji (np. czujniki sensorowe badające na bieżąco poziom zanieczyszczenia powietrza, kontrola nanopowłok) - numeryczna symulacja procesów produkcyjnych i właściwości tekstyliów - akredytowane metody testowania włókien technicznych - nieniszczące metody testowania tekstyliów - rozwój metod monitorowania procesów ochrony i konserwacji tekstyliów gospodarka odpadami: - tworzenie tekstyliów łatwych do recyklingu (np. w obszarze przemysłu samochodowego i transportowego) ze szczególnym uwzględnieniem cyklów życia materiałów i możliwości ich ponownego wykorzystania - wprowadzenie polityki wytwarzania innowacyjnych produktów przy użyciu surowców wtórnych - technologiczne ulepszanie maszyn oraz sprzętów wykorzystywanych w procesie recyklingu tekstyliów - wprowadzenie polityki ekorównowagi poprzez rozwój energooszczędnych technologii nowych produktów - nowe technologie recyklingu wody i środków chemicznych w procesach wykończalniczych i konserwacji tekstyliów - rozwój technologii bezodpadowych * Wyroby inteligentne to wyroby, które posiadają zdolność dokonywania pomiaru w sposób aktywny bądź pasywny, zmieniają swoje właściwości pod wpływem działania bodźców zewnętrznych (z lub bez zastosowania elektroniki), spełniają funkcje elektroniczne. Źródło: Krucińska (2007). Nie najlepiej w firmach włókienniczo-odzieżowych przedstawia się także intensywność wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnokomunikacyjnych (e-business watch, 2004). I chodzi przede wszystkim o tzw.

18 Bogdan Piasecki, Anna Rogut zaawansowane technologie produkcji, obejmujące zintegrowane systemy sprzętu i oprogramowania 5, umożliwiające efektywne przełamywanie słabości i budowanie trwałych przewag konkurencyjnych, wzrost elastyczności działania przy jednoczesnym obniżaniu kosztów i ryzyka działalności, kompensatę braków kompetencyjnych, zmianę wizerunku firmy itd. Na poziomie operacyjnym gwarantują zaś, nawet mniejszym firmom, osiąganie korzyści skali i zróżnicowania struktury produktów 6 (Dodgson i in., 2002). Jednak w mniejszych firmach ich wdrożenie napotyka na szereg barier, które można zaklasyfikować do jednej z czterech kategorii (Perogianni, 2003; Walters i in., 2006): triady: komunikacja, koordynacja i zaangażowanie 7 ; przekonania: gotowość, satysfakcja, wiara w skuteczność i opłacalność; strategii: plany akcji, skuteczny zespół, profesjonalna pomoc we wdrożeniu, kalkulacja kosztów i integracja funkcji, kwalifikacji personelu: zrozumienie istoty biznesu, zrozumienie istoty technologii informacyjno-komunikacyjnych, jasność celów i oczekiwań wobec nich, niezbędny zakres kształcenia i dokształcania. 1.2. W kierunku sieci Efektem przeobrażeń technologicznych jest zmiana modelu innowacji w przemyśle włókienniczo-odzieżowym. W nowym kształcie staje się on bliższy potrzebom klienta (zarówno klienta z obszaru własnego łańcucha wartości, jak i z pokrewnych branż). W konsekwencji zmienia się układ czynników wpływających na efektywność procesu innowacji (rysunek 1.1), w tym treść i zakres działań kierowanych na rozwój nowych procesów i produktów oraz umiejętność wyszukiwania i zagospodarowywania nisz. 5 Np. wspomagane komputerowo technologie projektowania (CAD/CAM), komputerowe wspomaganie sterowania procesami technologicznymi (CAE), komputerowe wspomaganie produkcji (CAM) itd. 6 Zmiany w szerokości (różnicowanie poziome produktów, występujące przy wprowadzaniu wielu różnych produktów, także należących do różnych branż, odpowiadających zazwyczaj różnym potrzebom konsumentów) i głębokości produktu (wiele odmian danego rodzaju produktu, zaspokajających zróżnicowane preferencje konsumenta w danym typie potrzeb). 7 W oryginale triple C factors (Communication, Co-ordination, commitment).

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 19 Rysunek 1.1. Model czynników określających efektywność procesu innowacji w przemyśle włókienniczo-odzieżowym Skuteczność i efektywność procesu rozwoju produktu zależy od: Typu innowacji: zmiana perspektywy zmiana treści rozwoju produktu Procesy wewnątrzfirmowe: zintegrowana strategia rozwoju technicznotechnologicznego praca zespołowa technologie informacyjno-komunikacyjne kompetencje, wiedza i uczenie się w obrębie firmy/organizacji Procesy międzyfirmowe: współpraca z klientami i dostawcami sieci Źródło: Chronéer, Laurell-Stenlund (2006), s. 258. Znaczenia nabiera również specyfika procesu innowacji w przemyśle włókienniczo-odzieżowym 8 (i szerzej we wszystkich przemysłach procesowych 9 ) wynikająca z zaopatrzenia, organizacji procesu produkcji, długości łańcucha wartości i często obserwowanego braku przepływu informacji między poszczególnymi ogniwami, zwłaszcza między początkiem łańcucha i ostatecznym odbiorcą (tabela 1.5). 8 Więcej na ten temat [w:] Lager (2000). 9 Przemysły procesowe to przemysły wykorzystujące zmiany chemiczne w procesach produkcji. Należą do nich, obok przemysłu włókienniczo-odzieżowego, przemysł chemiczny, naftowy, węglowy, metalowy, drzewny, mineralny, produkcja papieru oraz wyrobów z papieru, działalność publikacyjna i poligraficzna oraz produkcja artykułów konsumpcyjnych, np. żywności, napojów, wyrobów tytoniowych.

20 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Tabela 1.5. Specyfika procesu produkcji w przemysłach procesowych (w tym w przemyśle włókienniczo-odzieżowym) Obszar Przemysły procesowe Pozostałe przemysły Zaopatrzenie Surowce Półprodukty Zakłady produkcyjne Czasami bardzo duże i najczęściej zlokalizowane w jednym miejscu Mogą być małe i rozproszone pod względem lokalizacji Łańcuch dostaw Najczęściej przeznaczony dla długiego łańcucha różnych odbiorców po- Często przeznaczony bezpośrednio dla finalnego odbiorcy Łańcuch produkcji Elastyczność Integracja produktu średnich nie dla finalnego odbiorcy Najczęściej ciągły proces produkcji z bieżącą kontrolą poszczególnych etapów i oddzielną kontrolą końcowego produktu Często sztywne, mało podatne na zmiany struktury organizacyjne Produkty powiązane. Często zmiany jednego produktu lub procesu powodują zmiany innych produktów/procesów Źródło: Chronéer, Laurell-Stenlund (2006), s. 259. Często proces nieciągły, bez w pełni zintegrowanej funkcji kontroli Często odrębne, elastyczne jednostki produkcyjne o mało sztywnych strukturach Najczęściej produkty wzajemnie niezależne Dodatkową cechą wyróżniającą przemysły procesowe jest ciągły (w dużej mierze) charakter procesu produkcji (brak lub niewielkie przerwy między poszczególnymi etapami produkcji), co: tworzy symbiotyczną współzależność innowacji procesowej i produktowej. Zmiany w procesie produkcji (innowacja procesowa) inicjują zmiany w samym produkcie i odwrotnie. Co więcej, często jest tak, że trudności związane ze zmianą procesu produkcji stają się barierą rozwoju nowego produktu; zdecydowanie podwyższa ryzyko (czas i koszty) rozwoju nowego produktu 10. W takich warunkach szczególnie istotne, zwłaszcza dla mniejszych firm, stają się sieci wspomagane wykorzystaniem wspomnianych wcześniej technologii informacyjno-komunikacyjnych (rysunek 1.2). I to z wielu względów. Po pierwsze dlatego, że proces innowacji (w tym działalność badawczo-rozwojowa) wymaga dużych i ciągle rosnących zasobów wiedzy i kapitału, przekraczających możliwości pojedynczej firmy. Jednocześnie pojawiają się nowe możliwości 10 Produkcja nowego/zmodyfikowanego materiału; nadanie istniejącym i/lub nowym produktom/materiałom nowych/zmodyfikowanych cech; znalezienie nowych zastosowań. Więcej na temat obszarów innowacji procesowo-produktowych w przemyśle włókienniczoodzieżowym [w:] Rogut (2007a).

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 21 prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej poza własną organizacją (fragmentacja badań technologicznych, koszt produkcji i/lub pozyskania wiedzy, postęp w technologiach informacyjno-komunikacyjnych). Z tego względu nawet duże, międzynarodowe korporacje zaczynają zastępować własne, tradycyjne, pionowo zorganizowane struktury badawczo-rozwojowe bardziej dynamicznymi sieciami. Rysunek 1.2. Sieci w procesie innowacji. W kierunku 5. generacji procesów innowacyjnych Strategia Rozwoju technologicznego Dostawcy Organizacja oparta na procesach Nacisk na kreatywność i uczenie się Czas jako podstawa strategii Wiedza jako źródło konkurencji Szczupłe struktury decyzji i produkcji Zintegrowane komputerowo systemy produkcji Strategiczne programy/jednostki badawczo-rozwojowe Odbiorcy Integracja strategiczna Globalne rynki/globalni partnerzy Wspólne badania i prace rozwojowe Sieci Integracja technologiczna Fuzje różnych technologii i synergia wraz ze zinte- komputerowo firmami Technologie informacyjno- growanymi komunikacyjne Źródło: Dodgson i in. (2002), s. 56. Po drugie, pojedyncze firmy i jednostki badawczo-rozwojowe mają braki w zasobach specjalistycznej wiedzy. Uzupełniają je dzięki dostępowi do zasobów całej sieci, zwłaszcza gdy ta ostatnia składa się z wielu różnorodnych, komplementarnych (pod względem zasobów, kompetencji, rodzaju działalności i lokalizacji) organizacji. Każdy z uczestników może, dzięki intensywnej współpracy, być na bieżąco z postępem wiedzy i najnowszymi osiągnięciami techniczno-technologicznymi. W sieci każdemu z nich jest także łatwiej uzyskać zewnętrzne wsparcie finansowe. Po trzecie zaś, sieć tworzy nową wartość dodaną (skraca czas działalności badawczo-rozwojowej, obniża koszty i ryzyko, daje dostęp do technologii, zasobów, rynków itd.), podnosząc skuteczność i efektywność procesu innowacji (Heikkinen & Tähtinen, 2006).

22 Bogdan Piasecki, Anna Rogut Stąd zdolność do nawiązywania trwałych związków i współdziałania w ramach sieci badawczo-rozwojowych (sieci B&R 11 ) jest jednym z istotnych źródeł przewag konkurencyjnych. Sieć B&R jest specyficznym rodzajem sieci tworzonym przez ograniczoną liczbę uczestników mających ten sam/podobny problem. Czas trwania sieci wyznaczony jest okresem poszukiwania i wdrażania pożądanych rozwiązań. W obrębie sieci wykształcają się określone współzależności wyznaczające obszar wzajemnych dostosowań uczestników sieci 12. I dzieje się tak w każdej sieci, bez względu na to, czy jest to sieć skoncentrowana, czy rozproszona geograficznie, homo-, czy heterogeniczna jeśli chodzi o rodzaj działalności prowadzonej przez każdego z uczestników, czy w końcu, koncentryczna 13, czy społeczna 14. Proces tworzenia takiej sieci obejmuje szereg intencjonalnych zdarzeń i działań zbliżających uczestników do osiągnięcia założonego celu 15. Jest to proces, w obrębie którego równolegle rozwija się wiele nurtów, co powoduje trudność definicyjnego wyodrębnienia kolejnych etapów czy kamieni milowych. Pociąga to za sobą także kolejną trudność, jaką jest przewidzenie faktycznego kształtu i wartości przyszłej współpracy już w momencie jej inicjowania. Ostateczny efekt będzie bowiem pochodną trzech grup czynników: warunków początkowych, integratora sieci i procesów spajających potencjalnych uczestników sieci (rysunek 1.3). Wśród warunków początkowych na szczególną uwagę zasługują: 1. Postrzeganie współzależności. Każdy rodzaj współpracy wiąże się z utratą części niezależności. Kwestia tylko, w jakim obszarze i jak dużej części niezależności należy się zrzec na rzecz całej sieci. Podobieństwo poglądów w tym względzie zwiększa otwartość i gotowość poszczególnych osób i organizacji do nawiązywania i zacieśniania współpracy. Podobnie działa wspólnota interesów. 2. Wspólnota interesów. Istnienie wspólnych problemów, które łatwiej rozwiązać w grupie, zwiększa łatwość i efektywność tworzenia sieci. Pomocne w tym względzie mogą być wcześniejsze kontakty, prowadzenie podobnej 11 Często w literaturze używa się też nazwy sieci innowacyjne. Więcej na ten temat [w:] Hadjimanolis (2006). 12 Więcej na temat pojęcia i typologii sieci m.in. [w:] Mytelka, Farinelli (2000), DETR (2000), DTI (2001), Adame-Sanchez, Escrig-Tena (2001), National Commission on Entrepreneurship (2001), European Commission (2003c i 2006), Sőlvell i in. (2003), Sadler (2004), Górzyński i in. (2006), Corrocher, Fontana (2006). 13 Inicjowanej przez jednego z uczestników. 14 Będąca wynikiem szeregu akcji, reakcji i interakcji podejmowanych przez wielu (potencjalnych) uczestników sieci, z których żaden nie ma możliwości dyktowania swoich warunków innym. 15 Więcej na ten temat [w:] Nelson (2004).

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 23 działalności, posiadanie zbliżonych struktur organizacyjnych, pozytywne doświadczenia z poprzedniej współpracy. Wszystkie one pozwalają szybciej rozpoznać i zdefiniować interesy, wokół których można zbudować sieć. Inaczej jest w przypadku mocno heterogenicznych uczestników, gdzie z jednej strony mamy firmy, z drugiej np. jednostki badawczo-rozwojowe. Tutaj okres uzgadniania obszaru wspólnych zainteresowań zabiera dużo więcej czasu. Rysunek 1.3. Model procesu tworzenia sieci B&R Źródło: Heikkinen, Tähtinen (2006), s. 279. Zadaniem integratora (jednostki/organizacji, która inicjuje i wspomaga proces tworzenia sieci) jest wczesne rozpoznanie (nawet początkowo słabych) sygnałów (wspólne interesy, możliwe współzależności) umożliwiających budowę sieci, ich późniejsze wzmocnienie i aktywne uczestnictwo w tworzeniu związków spajających poszczególnych uczestników sieci i sieć jako całość. Aktywność i zdecydowanie integratora wyznaczają dynamikę całego procesu. Ostateczny sukces przedsięwzięcia zależy od kilku procesów cementujących uczestników sieci: tworzenie warunków ułatwiających budowę sieci (określanie obszaru/obszarów współpracy, oczekiwań, celów, typu pożądanych uczestników, zakresu i formy współdziałania itp.); pozyskiwanie uczestników sieci (formułowanie warunków uczestnictwa, tworzenie zachęt, nawiązywanie kontaktu, selekcja uczestników itp.),

24 Bogdan Piasecki, Anna Rogut tworzenie formalnej struktury, w ramach której realizowana jest współpraca (przygotowanie i uzgodnienie formalnych porozumień, planów, strategii itd.); gwarancja ciągłości (ciągłą informacja, wzmacnianie świadomości co do wspólnoty interesów, aktualnych i przyszłych korzyści współpracy, zarządzanie konfliktami itp.); uczenie się (transfer wiedzy, doświadczeń, umiejętności między partnerami współpracy); utrzymywanie gotowości i zrozumienia (działania utwierdzające każdego z uczestników w jego przekonaniu o roli, jaką może odegrać w sieci, i korzyściach, jakie z tego tytułu osiągnie). 2. Obszary szczególnej troski 2.1. Współpraca, sieci, klastery. Podstawowe bariery W praktyce proces tworzenia i rozwijania sieci nie przebiega tak gładko. Wprost przeciwnie, napotyka na szereg barier, istotnych zwłaszcza dla mniejszych firm, które sprawiają, że w rzeczywistości współpraca między firmami różnej wielkości, uczelniami, jednostkami badawczo-rozwojowymi, innymi uczestnikami należy do prawdziwej rzadkości (tabela 1.6). Tabela 1.6. Bariery współpracy mniejszych firm z jednostkami badawczo-rozwojowymi Typ bariery Opis Bariery nawiązywania/ utrzymywania relacji Czynniki kulturowe, percepcja, komunikacja, motywacja, czynniki psychospołeczne i polityczne Bariery instytucjonalne Infrastruktura, regulacje prawne, rynek, ochrona własności intelektualnej 16 i możliwości czerpania zysków Bariery wewnętrzne Potencjał absorpcyjny, kompetencje, strategie, zasoby, organizacja Bariery transferu wiedzy Zależne od typu i charakterystyki samej wiedzy 18 Źródło: Hadjimanolis (2006), s. 69. 16 Jest to temat niezwykle istotny, będący w ostatnim okresie przedmiotem licznych badań. Więcej na temat znaczenia własności intelektualnej, barier, na jakie napotyka ochrona praw własności intelektualnej i dróg przełamywania tych barier w: Blackburn (2003), High Level Group (2004), Pro Inno Europe (2007). 17 Szerokie omówienie znaczenia struktury organizacyjnej [w:] Ramirez, Hachiya (2006) i Andersen (2006). 18 Więcej na temat charakterystyki wiedzy [w:] Kukliński (2000), Asheim i in. (2006).

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 25 Aktualność tych barier potwierdzają rezultaty wielu badań. Jedno z polskich badań wskazuje, że tylko 13% małych firm podejmuje współpracę z otoczeniem w celu poszukiwania, dopracowywania i wdrażania innowacji. Dalsze 55% firm ogranicza się w tym względzie do własnych zasobów (własne zaplecze badawcze, maszyny, urządzenia, pracownicy). Tylko około 6% firm współpracuje z innymi firmami z tej samej branży i/lub uczestniczy w programach badawczych. Aż 22% respondentów nie prowadziło jakiejkolwiek działalności B&R, nabywając innowacje techniczno-technologiczne i produktowe w drodze zakupu patentów, licencji, praw użytkowania, wzorów towarowych itp. Większa intensywność kontaktów cechuje samo poszukiwanie pomysłów na nowe produkty, procesy, zmiany organizacyjne, choć i w tym przypadku największy procent wskazań odnosi się do własnych zasobów (właściciel, kadra zarządzająca, współpracownicy). Jeżeli jakichkolwiek pomysłów szuka się poza firmą, to najczęściej wskazywanym źródłem są wtedy klienci i inne firmy działające w tej samej branży (Rogut, 2007b). Podobne rezultaty uzyskuje się w badaniach prowadzonych w innych krajach i na tej podstawie tworzy się dodatkowe klasyfikacje barier współpracy, wskazujące najczęściej na (Nieminen, Kaukonen, 2001): brak czasu na współpracę, brak informacji co do możliwości i korzyści, brak zasobów, brak potencjału absorpcyjnego. Ten ostatni rozumiany jest jako zdolność do rozeznania wartości nowych, zewnętrznych informacji, przyswojenia ich i zastosowania do celów komercyjnych 19 i jest pochodną wielu czynników, w tym: kapitału ludzkiego (liczba pracowników i struktura ich kwalifikacji), umiejętności budowy sieci B&R, elastycznych struktur organizacyjnych 20, systemu kształcenia i dokształcania, sposobu kodyfikacji wiedzy i jej transferu itd. 2.2. Zarządzanie procesem innowacji. Słabe ogniwo Kolejną barierą jest często nieumiejętne zarządzanie procesem innowacji, które w ostatnim okresie przeszło zasadnicze zmiany, głównie za sprawą rosnącego znaczenia społecznych komponentów procesu innowacji. W nowej sytuacji rolą zarządzania stało się nie tylko odpowiednie połączenie potencjału techniczno-technologicznego z potencjałem organizacyjnym, ale także (a może przede wszystkim) zabezpieczenie warunków efektywnego przekształcania różnych 19 Więcej na ten temat [w:] Fortas (2005), Saarivirta (2007), Nooteboom i in. (2007). 20 Więcej na ten temat [w:] Totterdill i in. (2002).

26 Bogdan Piasecki, Anna Rogut rodzajów informacji, posiadanych przez różnych uczestników rynku (własnych pracowników różnych szczebli oraz osoby i instytucje zewnętrzne wobec firmy) w wiedzę niezbędną do rozwoju (udoskonalenia) nowych produktów (usług) i procesów. W świetle powyższego strategicznego znaczenia nabrało (European Commission, 2004c): zarządzanie kapitałem ludzkim (różni ludzie tworzący organizację i wiedza, jaką posiadają, są najważniejszym zasobem organizacji); zarządzanie siecią wewnętrznych i zewnętrznych partnerów (integracja sieci formalnych i nieformalnych relacji wewnątrz i na zewnątrz organizacji); budowa interaktywnych i adaptacyjnych struktur organizacyjnych; utrzymanie równowagi między porządkiem i chaosem (efektywność procesów w ramach istniejących modeli działania vs destrukcja innowacji); utrzymanie równowagi motywacji indywidualnej i zespołowej; połączenie struktury organizacyjnej firmy z zarządzaniem. W tym ostatnim przypadku nacisk kładziony jest na budowę organizacji uczących się (produkcja, użycie i współużytkowanie oraz wykorzystywanie wewnętrznych i zewnętrznych zasobów wiedzy skodyfikowanej i ukrytej), ceniących zasoby ludzkie, wiedzę, utożsamianie się pracowników z firmą itd. W takiej organizacji kluczowa misja jest przetłumaczona jest na szereg pojedynczych elementów, a jedność uzyskuje się dzięki zaangażowaniu pracowników i swobodnemu przepływowi wiedzy, nie zaś poprzez nadzór, kontrolę i nakazywanie (Pasternack, Viscio, 1999). Dzięki temu można zapanować nad dodatkowymi czynnikami określającymi tempo i jakość procesu innowacji, w tym szczególnie nad (European Commission, 2004c): kontekstem (cel, uwarunkowania prawne, organizacyjne itd.) współpracy; specyfiką każdego z uczestników (interesy, zasoby itd.); całością formalnych i nieformalnych kontaktów. Taka umiejętność może się okazać szczególnie przydatna w warunkach przerwania ciągłości procesu innowacji, co zawsze może się zdarzyć w momencie pojawienia się nowych rynków, nowych technologii czy nowych uwarunkowań politycznych, wypchnięcia z rynku, całkowitej zmiany w odczuciach i zachowaniach rynku, deregulacji, zmiany w reżimie prawnym czy technicznoekonomicznym, innych nieprzewidzianych zdarzeń zakłócających wcześniejszy charakter, zakres i kierunek procesu innowacji 21 (Philips, 2006). Wtedy pojawia się konieczność natychmiastowej, elastycznej reakcji, wskazującej na konieczność wypracowania nowego modelu zarządzania 22 (tabela 1.7). 21 Więcej na ten temat [w:] Suikki (2006), Ko, Yung (2006). 22 Bardziej tradycyjne podejście do zarządzania można znaleźć [w:] Laosirhongthong (2006).

Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych 27 Tabela 1.7. Model zarządzania w warunkach przerwania ciągłości procesu innowacji Model zarządzania w warunkach procesu innowacji o charakterze ciągłym Działania w ramach schematów myślowych opartych na jasnych i akceptowanych regułach Trzymanie się wcześniej ustalonej strategii Wybór i alokacja zasobów powiązane z jasną ścieżką rozwoju i czytelnymi kryteriami Model zarządzania w warunkach procesu innowacji o charakterze nieciągłym Brak jasnych reguł pojawiają się w trakcie działania; wysoka tolerancja dla niejednoznaczności Niezależność działania, szereg prób, ciągłe uczenie się Wiele równoległych, ryzykownych wyborów, wyrozumiałość dla błędów Dopracowane i stałe procedury działania Wyłaniające się, niejasne procedury Silne zależności i przepływ wiedzy Słabe zależności, rola docelowej wizji wzdłuż z góry określonych kanałów Źródło: Philips (2006), s. 181. Dodatkową barierą może być specyficzne połączenie czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które zamiast stymulować, mogą zniechęcać do angażowania się w proces innowacji (tabela 1.8). Może być szczególnie groźne przy jednoczesnym niskim, wspomnianym wcześniej, potencjale absorpcyjnym firm. Typ czynnika Wewnętrzne Zewnętrzne Tabela 1.8. Kombinacja czynników wewnętrznych i zewnętrznych hamująca intensywność procesu innowacji Opis Przedsiębiorstwo: społeczne (indywidualne i grupowe) materialne prawne organizacyjne strategiczne Polityka gospodarcza: Rynek: ekonomiczne bezpośrednie polityczne otoczenie rynku prawne lokalizacyjne ekonomiczne Społeczeństwo: społeczne kulturowe Źródło: Baj, Pietucha (2006), s. 10.