ZRÓŻNICOWANIE FAZ ROZWOJOWYCH DRZEWOSTANÓW ZRÓŻNICOWANIE FAZ ROZWOJOWYCH DRZEWOSTANÓW 185 Lasy w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, D. Marczak, Ł. Tyburski (red.), Izabelin 2015 ZRÓŻNICOWANIE FAZ ROZWOJOWYCH DRZEWOSTANÓW W KAMPINOSKIM PARKU NARODOWYM The differentiation of development phases of forest stands in Kampinos National Park Łukasz Tyburski Kampinoski Park Narodowy, ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin lukasz.tyburski@kaminoski-pn.gov.pl Abstract: Kampinos National Park was founded on 16th January 1959 for the protection of environmental values as well as historical and cultural objects. It has a surface area of 38,544 ha. The forest stands in Kampinos National Park occupy 28,255 ha, i.e. 73.3% of the total surface of the park. The forest stand of the park consist in: 69.3% of scots pine, 12.6% of black alder, 10.35 of oak, 6.5% of birch, about 1.3% of other species. All development phases of forest stands are present in Kampinos National Park. Forest plantations have the lowest percentage in the forest stands and are created mainly on the areas bought out by the park and intended for afforestation. Stand initiation is a natural phase, its concentration depends on many factors, e.g. age for the forest stand, habitat, impact of animals. Small pole and high pole occupy about 5 thousand ha of the forest stand. They are mainly situated on areas which were afforested after the Park was founded. In these phases management actions are carried out. The ripening and mature stands occupy the largest surface of the park about 14 thousand ha. Their large share is a result of afforestation actions after the First and Second World War. In the forest stands in which the average age exceeds 80 90 years management actions have been reduced to the necessary minimum. The old -growth forests in KPN have about 4 thousand ha. These areas are preserved thanks to the presence of terrains which are hard to reach and are connected with the mosaicity of dry and marshy terrains, and the wood transportation from these terrains was complex and unprofitable. The creation of a national park aims at protection and optimization of the conditions for natural changes in forest stands. In the future, when the forest stands will reach the state of the climax community, human actions will be limited to the necessary minimum. Key words: conservation, Kampinos National Park, natural phase, stand, forest
186 Łukasz Tyburski WSTĘP Kampinoski Park Narodowy (KPN) został utworzony 16.01.1959 roku w celu ochrony wartości przyrodniczych oraz pamiątek historii i kultury (Rozporządzenie 1959). Wyróżniającym elementem geomorfologicznym jest kompleks wydm śródlądowych. KPN aktualnie zajmuje powierzchnię 38 544 ha, co czyni go drugim pod względem wielkości spośród 23 parków narodowych w Polsce. Zróżnicowanie ukształtowania powierzchni i wynikająca z tego różnorodność siedlisk pozwoliła na rozwój bogatej flory i fauny. Na terenie KPN występują rzadkie: rośliny np.: chamedafne północna, sasanka otwarta, brzoza ciemna (Głowacki, Ferchmin 2003), zwierzęta np.: strojniś nadobny (Marczak 2010), kumak nizinny, gniewosz plamisty, bocian czarny (Lubański 2009). Grunty leśne w KPN zajmują 28 255 ha tj. 73,31% powierzchni Parku. Udział procentowy sosny w drzewostanie wynosi 69,3%, olszy czarnej 12,6%, dębu 10,3%, brzozy 6,5%, pozostałe gatunki zajmują około 1,3%. Bory zajmują ok. 62,86% powierzchni lasów, pozostałe typy siedliskowe: lasy zajmują ok. 24,15%, olsy ok. 12,98%, łęgi ok. 0,06% (Szczygielski 2002). Niepowtarzalne ukształtowanie terenu KPN, zróżnicowanie siedlisk, nieprzewidywalne działanie naturalnych czynników, realizacja działań zmniejszających antropopresję na kompleks leśny wpłynęły na przemiany drzewostanów widocznych m.in. w ich fazach rozwojowych. Na aktualne fazy rozwojowe drzewostanów szczególny wpływ miała gospodarka leśna realizowana w czasie i po zakończeniu I i II wojny światowej (Lubański 2009). Od momentu utworzenia parku narodowego stopniowym ograniczeniom ulega wpływ człowieka na kształtowanie się struktury drzewostanów. Realizacja zadań nakierowanych na naturalne kształtowanie się drzewostanów spowodowała, że na jednej powierzchni fazy rozwojowe drzewostanów wzajemnie się przenikają. Celem pracy jest przedstawienie zróżnicowania faz rozwojowych drzewostanów KPN. Praca posiada charakter przeglądowy i opiera się na bazach danych KPN. FAZY ROZWOJOWE DRZEWOSTANÓW Uprawa jest typową i ciągle obecną fazą rozwojową drzewostanu w lasach gospodarczych, wynika to z urządzania i użytkowania lasu. Na terenie KPN jest to faza
ZRÓŻNICOWANIE FAZ ROZWOJOWYCH DRZEWOSTANÓW 187 mająca najmniejszy udział, zajmuje ok. 0,5%1. Uprawy obecnie zakładane są głównie na gruntach wykupionych od właścicieli prywatnych, znajdujących się w granicach KPN. Realizacja programu wykupów ma na celu zmniejszenie antropopresji na przyrodę Parku (Hibszer, Markowski 2010). Każdy fragment gruntu, który został wykupiony jest oceniany pod względem jego zagospodarowania przyrodniczego. Na podstawie oceny na części gruntów realizowane są zalesienia, część pozostawia się do naturalnej sukcesji. Niektóre grunty pozostają utrzymywane jako tereny otwarte, uwzględniając potrzeby gatunków ciepłolubnych. W ostatnich 5 latach średnia powierzchnia zalesień wyniosła 2,82 ha, z uwzględnieniem zalesień wykonywanych w ramach programu Life+ (tab. 1) (Kronika Parku 2010, 2011, 2012, 2013, 2014). Dla porównania w 1964 roku powierzchnia wykonanych zalesień wyniosła ok. 60 ha (Kronika Parku 1963 1964). Tab. 1. Powierzchnia zalesień w Kampinoskim Parku Narodowym w latach 2010 2014 Rok Powierzchnia zalesiona [ha] 2010 1,32 2011 4,27 2012 0,89 2013 1,48 2014 6,12 (1,76 + zalesienie w ramach programu Life+ 4,36) Razem 14,08 Nalot jako faza naturalna jest zróżnicowana m.in. pod względem różnorodności gatunkowej, co ściśle jest związane z siedliskami, tempem wzrostu poszczególnych osobników i zachodzącymi procesami ekologicznymi (Szymański 2001). Pełny potencjał odnowienia naturalnego w KPN widoczny jest na powierzchniach ogrodzonych. Na tych powierzchniach przeprowadzono przygotowanie gleby, a presja zwierząt roślinożernych została praktycznie wyeliminowana. Na liczebność drzew w nalocie silny wpływ ma faza rozwojowa pierwszego piętra drzewostanu. Nalot najczęściej zostaje inicjowany w drzewostanach dojrzałych i starodrzewach. W młodych drzewostanach siewki nie rozwijają się właściwe m.in. ze względu na duże zwarcie koron i konkurencję pierwszego piętra drzewostanu. Inicjacja nalotu i jego zagęszczenie zależne jest od żyzności i wilgotności siedliska. Na suchych siedliskach, na szczytach wydm pojawiające się siewki mają utrudnione warunki do 1 Udział powierzchniowy upraw ustalono na podstawie zalesień, uzupełnień, dolesień wykonanych w latach 2006 2015.
188 Łukasz Tyburski wzrostu. Przyczyną tego jest nasłonecznienie szczytów wydm i szybkie przesuszanie wierzchniej warstwy gruntu. W żyźniejszych siedliskach siewki wykazują większą udatność i nie są narażone na stres związany z niską zasobnością wody w wierzchnich strukturach glebowych. W rezultacie realizowanych zadań ochronnych i pielęgnacyjnych w drzewostanach KPN udział fazy młodnika jest niewielki i zajmuje ok. 2%2 powierzchni parku. Podrost będący wynikiem nalotu ze względu na swój naturalny charakter i zależności ekologiczne obecny jest w drzewostanach dojrzewających. Zwiększa swój udział w drzewostanach dojrzałych i starodrzewach. Podrost charakteryzuje się silnym rozluźnieniem wykształconym przez osobniki silne, które nie uległy deformacji związanej ze zgryzaniem przez zwierzynę i najlepiej dostosowały się do warunków siedliskowych. Proces ten widoczny jest m.in.: w Obszarze Ochrony Ścisłej Nart, w którym dochodzi również do naturalnej przebudowy starodrzewu sosnowego w drzewostan liściasty ze znacznym udziałem dębów, we fragmentach Obszaru Ochrony Ścisłej Wilków obecny jest podrost sosnowy, który rozwija się w drzewostanach przekraczających 110 lat. Zaburzenia wielkości populacji zwierzyny wynikają m.in. z braku dużych drapieżników. Złożonym zagadnieniem jest odpowiednie zachowanie zagęszczenia populacji zwierząt roślinożernych, które umożliwi kształtowanie się pierwszych naturalnych faz rozwojowych drzewostanu w większym zakresie niż dotychczas. Grodzenia powierzchni eliminują presję zwierzyny na niewielkim fragmencie terenu, jednocześnie sprzyjając większej presji na terenach nieogrodzonych. Na liczebność populacji niektórych gatunków roślinożernych ma nie tylko wpływ baza żerowa znajdująca się w drzewostanach KPN, ale również obecna na polach uprawnych znajdujących się w otulinie Parku. Tyczkowina i drągowina następne fazy rozwojowe drzewostanu zajmują w KPN około 5 tys. ha (Szczygielski 2002). Największy swój udział mają na terenach, które zostały zalesione w wyniku: prac hodowlanych realizowanych przed powołaniem parku narodowego, rozpoczęcia w 1975 roku realizacji programu wykupów gruntów prywatnych. W fazach tych realizowane są zabiegi pielęgnacyjne, mające na celu zapewnienie odpowiednich warunków sanitarnych i ekologicznych dla gatunków, które mogą pojawić się naturalnie na tych powierzchniach. Drzewostany dojrzewające i drzewostany dojrzałe zajmują największą powierzchnię około 14 tys. ha (Szczygielski 2002). Duży ich udział wynika z działań 2 Udział powierzchniowy młodników ustalono na podstawie zalesień, uzupełnień, dolesień wykonanych w latach 1995 2005.
ZRÓŻNICOWANIE FAZ ROZWOJOWYCH DRZEWOSTANÓW 189 zalesieniowych realizowanych po I i II wojnie światowej. W okresie wojennym administracja nad Puszczą Kampinoską była sprawowana przez administrację carską lub niemiecką, która prowadziła rabunkową gospodarkę polegającą na pozyskaniu najcenniejszego surowca. W wyniku tych działań powstały duże wylesione powierzchnie. Aktualnie w drzewostanach, w których średni wiek przekroczył 80 90 lat działania pielęgnacyjne zostały ograniczone do niezbędnego minimum. Ryc. 1. Powierzchnia drzewostanów Kampinoskiego Parku Narodowego w klasach wieku (wg Szczygielski 2002, zmienione) Starodrzewy na terenie KPN są niepowtarzalnymi drzewostanami pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. W KPN drzewostany powyżej 100 lat (powyżej V klasy wieku) (ryc. 1) zajmują powierzchnię ok. 6 tys. ha. Obszary te zachowały się m.in. dzięki obecności trudno dostępnych terenów wynikających z mozaikowatości terenów suchych i podmokłych. Na tych terenach w przeszłości realizacja prac związanych z pozyskaniem drewna i późniejszym jego transportem była złożona i ekonomicznie nieuzasadniona. W celu ochrony najbardziej cennych obszarów przed powstaniem parku narodowego utworzono rezerwaty. Najstarszymi rezerwatami (obecnie obszarami ochrony ścisłej) jest: Zamczysko utworzone w 1924 r., Sieraków utworzony w 1937 r., Czapliniec i Granica utworzone w 1939 r., Nart utworzony w 1940 r. i Roztoka utworzona w 1949 r. (Lubański 2009). W starodrzewach o strukturze przestrzennej i wiekowej decydują naturalne czynniki ekologiczne.
190 Łukasz Tyburski ZNACZENIE ANTROPOPRESJI Drzewostany Puszczy Kampinoskiej od wieków były miejscem, na które wpływała działalność człowiek. W XI wieku na obrzeżach puszczy powstawały pierwsze wsie m.in.: Kromnów, Czosnów, Brochów. Rozwój osadnictwa w kolejnych wiekach przyczyniał się do zmniejszania powierzchni leśnych, ustępując nowym osadom i terenom rolniczym. W XVIII wieku rozpoczął się okres intensywnego użytkowania surowca drzewnego przez budników, którzy trudnili się m.in. wyrobem węgla drzewnego i potażu (Szczygielski 2002). Rosnące zapotrzebowanie na surowiec i realizowane w XIX w. prace melioracyjne spowodowały dalsze zniszczenia zarówno w borach i olsach. Drzewostany olsowe znajdujące się w sąsiedztwie zabudowań były wycinane, a tereny przeznaczano pod uprawę roli lub wypas zwierząt hodowlanych. W drzewostanach sosnowych wycinano w pierwszej kolejności cenne surowce. Szczególnym uznaniem cieszyła się tzw. sosna masztowa charakteryzująca się gonną i dobrze oczyszczoną strzałą. Drewno wykorzystywano m.in. przy budownictwie statków (Szczygielski 2002). Wydaje się, że największe straty zostały poczynione podczas I i II wojny światowej, gdzie administracja carska i niemiecka doprowadziła do wylesienia około 5,7 tys. ha lasów. Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do zalesień zniszczonych puszczańskich terenów. Realizacja prac hodowlanych była dynamiczna, co zapobiegło uruchomieniu się wydm. W pracach zalesieniowych stosowano głównie sosnę, której sadzonki były najszybciej dostępne i spełniały wymagania siedliskowe suchych wydm śródlądowych. Działalność człowieka przyczyniła się do wielu zmian w funkcjonowaniu ekosystemów Puszczy Kampinoskiej. Dziś obecność młodszych faz rozwojowych szczególnie w obszarach ochrony czynnej jest wynikiem m.in. nieprzewidzianych czynników naturalnych (m.in. huraganów) i antropogenicznych (pożarów). Dziś na terenie KPN stopniowemu unaturalnieniu ulegają przemiany zachodzące w drzewostanach. PODSUMOWANIE Funkcjonowanie Kampinoskiego Parku Narodowego ma na celu ochronę i zoptymalizowanie warunków niezbędnych do zachodzenia naturalnych przemian w drzewostanach. W obecnej sytuacji nie ma możliwości pozostawienia kompleksu leśnego KPN wyłącznie naturalnym czynnikom. Obecność człowieka w sąsiedztwie parku i na jego terenie wymusza prowadzenie działań związanych m.in. z zapewnieniem właściwej infrastruktury na szlakach turystycznych, realizowaniem zadań związanych z bezpieczeństwem pożarowym. W wyniku starzejących się drzewostanów
ZRÓŻNICOWANIE FAZ ROZWOJOWYCH DRZEWOSTANÓW 191 realizowanie zadań związanych z pielęgnowaniem drzewostanów jest wykonywane na coraz mniejszych fragmentach. W momencie, kiedy drzewostany osiągną stan bliski klimaksu działania człowieka zostaną ograniczone do niezbędnego minimum. BIBLIOGRAFIA Głowacki Z., ferchmin M. 2003. Chronione, rzadkie i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. [W:] Kampinoski Park Narodowy, Przyroda Kampinoskiego Parku Narodowego, Tom I, R. Andrzejewski (red.), Izabelin, 259 274. Hibszer A., Markowski M. 2010. Czy możliwe jest ograniczenie presji urbanizacyjnej głównego zagrożenia antropogenicznego Kampinoskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace i materiały muzeum im. prof. Władysława Szafera 20: 211 224. Kronika Parku. 1963 1964. Kampinoski Park Narodowy. Kronika Parku. 2010. Kampinoski Park Narodowy. Kronika Parku. 2011. Kampinoski Park Narodowy. Kronika Parku. 2012. Kampinoski Park Narodowy. Kronika Parku. 2013. Kampinoski Park Narodowy. Kronika Parku. 2014. Kampinoski Park Narodowy. Lubański A. 2009. 50 lat Kampinoski Park Narodowy. Wydawnictwo EPOGRAF, Warszawa, 199 ss. Marczak D. 2010. Strojniś nadobny Philaeus chrysops (PODA, 1761) (Araneae: Salticidae) w Kampinoskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 29, 4: 108 110. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 stycznia 1959 r. w sprawie utworzenia Kampinoskiego Parku Narodowego. Dz. U. nr 17, poz. 91. Szymański 2001. Ekologiczne podstawy hodowli lasu. Poradnik leśniczego. Wydawnictwo PWRiL, Warszawa, 479 ss. Szczygielski M. 2002. Operat ochrony ekosystemów leśnych na okres 01.01.2002 r. 31.12.2021 r. Tom I. Biuro Urządzania Lasu I Geodezji Leśnej, Warszawa, 298 ss.