Wielokulturowość Łodzi w okresie międzywojennym

Wielokulturowość Łodzi w okresie międzywojennym Autorzy: Jakub Michalski Michał Szymański Bartosz Świstak Krzysztof Trzeciak Bartosz Wawrzyniak

1. Łódź w 20-leciu międzywojennym. W 1918 r. miasto Łódź weszła w skład tworzącego się państwa polskiego. Pod względem liczby ludności wyprzedzała go jedynie Warszawa. Łódź uzyskała po raz pierwszy w historii rangę ośrodka administracji regionalnej. Dzięki temu stała się siedzibą władz wojewódzkich. 2 sierpnia 1919 r. zostało utworzone województwo łódzkie, ze stolicą w Łodzi. Pierwszym wojewodą łódzkim został Antoni Kamiński, a po nim rządy objął Paweł Garapich. 1

1a. Liczba mieszkańców. Tuż po odzyskaniu niepodległości, liczba ludność Łodzi wynosiła około 300 tysięcy obywateli. Mimo wcielenia do miasta wielu pobliskich wsi, ludność nie była tak liczna jak przed I wojną światową. Według spisu z 9 grudnia 1931 r. mieszkało w Łodzi 605 287 osób. Polacy stanowili tylko 59 % społeczeństwa. Pozostałą część stanowili Żydzi - 31,7 % oraz Niemcy - 9%. Pozostałe 0,3 % to inne mniejszości narodowe. Tuż przed wybuchem II wojny światowej liczba ludności szacowana była na 672 tysiące. W Łodzi liczba kobiet zawsze przewyższała liczbę mężczyzn w stosunku 6:5. Miasto zajmowało powierzchnię około 5,88 tys. ha z czego 2,57 tys. ha składało się z terenów zabudowanych. Gęstość zaludnienia była wyższa niż w innych polskich miastach. Wynosiła ona aż 114 osób/ha. Dla porównania w Warszawie było to tylko 91 osób/ha. Miasto było podzielone na 14 numerowanych dzielnic. 1b. Warunki życia mieszkańców. W Łodzi, aż 70 % ludności stanowili robotnicy. Drobni rzemieślnicy i kupcy to 19 %, a burżuazja tylko 2%. Materialne warunki życia mieszkańców, przede wszystkim rodzin robotniczych, były bardzo trudne. Przede wszystkim wpływ na to miało postępujące bezrobocie oraz spadek płac. W 1931 r. odnotowano aż 55 tysięcy bezrobotnych. Bardzo trudna była sytuacja mieszkaniowa. Wielu ludzi mieszkało w piwnicach lub na strychach. Mieszkania miały bardzo niski standard. Tylko 10 % posiadało instalację kanalizacyjną, 21 % instalację gazową, 25 % wodociągową, a 15 % nie posiadało żadnych udogodnień. Łódź pod względem warunków życia bardzo odstawała od innych miast. Wśród wszystkich mieszkań, aż 63 % stanowiły mieszkania jednoizbowe. Zamieszkiwanie dużej ilości osób w izbach mieszkalnych sprzyjało szerzeniu się epidemii. Marzeniem wielu łodzian było posiadanie dwuizbowego lokum z osobną kuchnią. 2

2. Podział narodowościowy. Miasto Łódź było miejscem przenikania się wpływów polskich, niemieckich, żydowskich mieszkańców; było pograniczem kulturowym i etnicznym. Swój wkład wnosiły także mniejsze grupy narodowościowe m.in. Rosjanie, Czesi, Szwajcarzy. Przybywający do Łodzi masowo Polacy, Niemcy i Żydzi po pewnym czasie wrastali w środowisko miasta budowanego wspólnym wysiłkiem, choć trud ten nierówno rozkładano między mieszkańców, tak samo jak nie dla wszystkich sprawiedliwie dzielono jego owoce. W 1931 r. wśród 357 tys. mieszkańców Łodzi było 59% Polaków, 31,7% Żydów oraz 8,9% Niemców. Najmniej liczni byli Rosjanie, których było tylko dziewięćset. W przededniu wybuchu II wojny światowej miasto zamieszkiwało około 672 tys. osób wśród których było 34,4 % ludności żydowskiej (231.000 osób) oraz 86 351 Niemców. 3

W odniesieniu do całego kraju: 2a. Polacy Tuż przed wybuchem I wojny światowej Polacy stanowili przeszło połowę ludności miasta (51%). Pomimo wciąż rosnącej liczebności, ich status społeczny nie uległ znaczącej poprawie. Niewielu Polaków można było spotkać wśród zamożnych kupców i przemysłowców średniego szczebla. Udział w warstwie inteligencji także był śladowy. Podział klasowy populacji łódzkiej plasował Polaków na niższych szczeblach drabiny społecznej. Najczęściej zasilali oni szeregi klasy robotniczej, lub stanowili służbę domową. Ciekawą inicjatywą, mającą na celu poprawę sytuacji mieszkaniowej Polaków w Łodzi, 1 była budowa pod koniec lat 20. XX osiedla im. Montwiłła-Mireckiego. Mieszkania posiadały wysoki, jak na ówczesne realia standard elektryczność, bieżącą wodę i kanalizację. Docelowo osiedle miało być przeznaczone głównie dla łódzkich robotników, jednak w obliczu Wielkiego Kryzysu gospodarczego z lat 30, czynsze w nowoczesnych blokach były zbyt wysokie i teren osiedla zajęła inteligencja. Łódź w okresie międzywojennym była miastem wielonarodowościowym, ale zdecydowaną większość mieszkańców stanowili Polacy. 1 Józef Anastazy Mirecki ps. Montwiłł, Grzegorz, Bronisław, Sawicki (ur. 27 lutego 1879 w Klonówku, zm. 9 października 1908 w Warszawie) polski socjalista, jeden z przywódców Organizacji Bojowej PPS i członek jej Wydziału Bojowego. Organizator i uczestnik wielu zamachów. Zginął powieszony na stokach Cytadeli. 4

2b. Żydzi Środowisko żydowskie Łodzi nie było jednolite. Prężnie działały w nim ugrupowania polityczne, stowarzyszenia i partie np.: Poalej Syjon, Agudas Israel, Bundowcy. Reprezentacja Żydów w Radzie Miasta po roku 1918 wahała się między 20 a 25%. Wybijającą się grupą wśród łódzkich Żydów byli artyści i twórcy kultury. Z Łodzi wywodzili się lub tu mieszkali i tworzyli tak wybitni przedstawiciele kultury jak: poeta Julian Tuwim, muzycy Artur Rubinstein i Aleksander Tansman, czy malarze i graficy: Artur Szyk, Samuel Hirszberg i Leopold Pilichowski. Grupa żydowska była mocno zróżnicowana społecznie. Z jednej strony inteligencja żydowska związana była z polską kulturą i nauką, z drugiej wielu przedstawicieli żyło w nędzy. Faktem jest, że to przedsiębiorcy pochodzenia żydowskiego byli w dużej mierze współtwórcami potęgi włókienniczej, jaką stała się Łódź. Na 928 zakładów działających w XX wieku w mieście, 585 znajdowało się w rękach Żydów, lecz dawały one jedynie 37% całej wartości łódzkiej produkcji przemysłowej. Poza przemysłem włókienniczym udzielali się oni także w branży medycznej (lekarze, aptekarze, dentyści), odzieżowej i spożywczej, zajmowali się szynkarstwem i handlem, a także pośrednictwem. Podział wewnątrz tej grupy znajdował swoje odzwierciedlenie w miejscu zamieszkania. Łódzką "dzielnicę biedy" było Stare Miasto, zaś zamożniejsza część przedstawicieli zamieszkiwała przy handlowych ulicach Śródmieścia. Łódzcy Żydzi stanowili społeczność zamkniętą, wyodrębnioną wyznaniowo, językowo i obyczajowo. 5

2c. Niemcy. Ludność niemiecka była najlepiej wykształcona. Niemcy budowali fabryki i tworzyli nowe miejsca pracy już w XIX wieku. Budowali protestanckie kościoły i niemieckie szkoły, towarzystwa kulturalne i społeczne. Niemieccy fabrykanci fundowali szpitale i osiedla dla swoich pracowników. Najpotężniejsze niemieckie rodziny mieszkające w Łodzi: Scheibler, Heinzl, Biedermann, Geyer, Grohman, Kindermann. Pozostały po nich wspaniałe zabytki, takie jak: Kościół Ewangelicki pw. Św. Mateusza, biała fabryka Ludwika Geyera, Pałac Herbsta, fabryka Scheiblera, pałac Biedermanna, Willa Grohmana i Cmentarz Protestancki w Łodzi przy ul. Ogrodowej. W przededniu wybuchu II wojny światowej miasto zamieszkiwało 86 351 Niemców. 2d. Rosjanie. Liczba Rosjan w Łodzi znacząco spadła w pierwszych latach I wojny światowej, kiedy to po przegranej bitwie o miasto, w 1914 roku garnizon rosyjski wycofał się, a Łódź została zajęta przez Niemców. Rosjanie wyemigrowali do swojej ojczyzny, jednak rewolucja w Rosji spowodowała, że część z nich wróciło do Łodzi. Według spisu ludności z 1931 roku, mieszkańców Łodzi pochodzenia rosyjskiego było tylko 900 osób. Rosjanie mieli w Łodzi trzy cmentarze prawosławne: wojskowy na Dołach i dwa parafialne: przy ul. Ogrodowej i również na Dołach. 6

3. Język. Życie w Łodzi kilku narodowości, obok siebie, wywierało wpływ na każdy aspekt rozwoju miasta, również na język jakim posługiwali się jego obywatele. Już na początku XX wieku widać było ogromne wpływy języka niemieckiego na język polski. Język niemiecki był powszechnie rozumiany i w dużym stopniu opanowany nie tylko przez elity, ale również przez klasę niższą. 2 Na ulicach słychać było języki: polski, jidysz, niemiecki i rosyjski. 2 Jidysz ; יי דיש) dosł. żydowski od pierwotnego określenia w tym języku יי דיש טײ טש jidisz-tajcz żydowski niemiecki ) język Żydów aszkenazyjskich, powstały ok. X wieku w południowych Niemczech na bazie dialektu średnio-wysoko-niemieckiego (Mittelhochdeutsch) z dodatkiem elementów hebrajskich, słowiańskich i romańskich. 7

4. Wyznania. Łódź okresu międzywojennego stanowiła prawdziwą mieszankę narodowościową, kulturową i wyznaniową. W mieście żyli wyznawcy trzech największych odłamów chrześcijaństwa (rzymscy katolicy, luteranie i prawosławni), a także Żydzi i przedstawiciele mniejszych kościołów i związków wyznaniowych. Najliczniejszą grupą wyznaniową byli rzymscy katolicy. W okresie międzywojennym liczba kościołów katolickich powiększyła się ponad dwukrotnie, a liczba wiernych wzrosła do 340 tysięcy. Drugie, co do wielkości, wyznanie stanowili luteranie (ponad 50 tysięcy). 200 tysięcy osób - wyznawców religii mojżeszowej zrzeszała gmina żydowska. W mieście znajdowały się 4 duże synagogi. Śladem obecności tych wszystkich kultur są do dziś łódzkie cmentarze. Na nekropolii, przy ulicy Ogrodowej, pochowani są katolicy, protestanci i prawosławni mieszkańcy Łodzi. O wielkości i znaczeniu mniejszości żydowskiej świadczy niezwykły Nowy Cmentarz przy ul. Brackiej. 8

5. Oświata. Ponad połowę ludności Łodzi początku XX wieku stanowili analfabeci, dlatego jednym z priorytetów w okresie międzywojennym stała się edukacja. Łódź była pierwszym miastem, które w roku 1919 wprowadziło powszechny obowiązek szkolny dla dzieci w wieku 7-14 lat. W roku 1918-1919 do szkół powszechnych uczęszczało około 30 tysięcy dzieci, a 4 lata później liczba uczniów przekroczyła już 61 tysięcy. W 1932 roku zmieniono ustrój szkolny. Według nowych założeń 7-letniej szkoły powszechnej, po klasie 6 można było kontynuować naukę w 4-letnim gimnazjum, które kończyło się tzw. małą maturą. Potem po 2-letnim liceum można było przystąpić do egzaminu dojrzałości. Gimnazja takie jak Koper i Zimowski były najlepsze w mieście. Dodatkowo uczniowie tych szkół wyróżniali się noszonymi mundurkami. 9

Tuż przed wybuchem II wojny światowej było 199 szkół powszechnych, do których uczęszczało 85 tysięcy dzieci. Językiem wykładowym w 112 szkołach miejskich i 75 prywatnych był język polski. W pozostałych szkołach językami wykładowymi był: język niemiecki, hebrajski i jidysz. W okresie międzywojennym, mimo oporu ówczesnych władz kraju, powstały w Łodzi pierwsze uczelnie. 10

6. Problemy i zależności między narodowościami. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej można mówić o wzajemnej tolerancji i życzliwości wśród mniejszości narodowych w Łodzi. Z czasem pojawiły się wśród Polaków zachowania ksenofobiczne, zaś w społecznościach niemieckiej i żydowskiej oznaki przewrażliwienia na punkcie rzekomego zagrożenia polonizacją. Dojście do władzy Adolfa Hitlera w 1933 roku wpłynęło na nasilenie się postaw skrajnie nacjonalistycznych wśród łódzkich Niemców, pogorszenie relacji niemiecko-polskich i niemiecko-żydowskich. Przewartościowania polityczne znajdowały wyraz w prasie i pogarszały wzajemne kontakty. Lata 30. XX w. przyniosły wzrost tendencji nacjonalistycznych w kręgach społeczeństwa polskiego. 9 kwietnia 1933 r. miały miejsce w Łodzi antyniemieckie zajścia uliczne, w wyniku których częściowemu zniszczeniu uległa siedziba wydawnictwa i drukarnia nacjonalistycznej Freie Presse przy ul. Piotrkowskiej 86. Zniszczone zostały także gimnazjum niemieckie i księgarnia Rupperta. Pogarszanie się stosunków między środowiskami narodowościowymi było odbiciem pogarszania się stosunków międzypaństwowych polsko-niemieckich. Wzrost sympatii prohitlerowskich był początkiem szerzenia się ideologii narodowego socjalizmu, która stała się dominującą wśród łódzkich Niemców. To przyczyniło się do zmniejszenia obszarów współpracy z ludnością polską i żydowską. Nasilały się także przejawy antysemityzmu, którym sprzyjały władze samorządowe, głównie radni z obozu narodowego. 11

7. Festiwal dialogu czterech kultur. Na szczególną uwagę zasługuje Festiwal Dialogu Czterech Kultur oraz jego dzisiejsza kontynuacja. Powstał on w roku 2002 z inicjatywy śp. Witolda Knychalskiego, który tak mówił o idei powołania tego wydarzenia: Idea Festiwalu nawiązuje do pięknej tradycji Łodzi wspólnej wielu Narodom. Zmierza do odnowienia dialogu i zainspirowania dzieła kreacji. Chcemy, aby pomógł on przywrócić dawną radość. Chcemy, aby bal znów trwał! Dążymy do tego, aby Festiwal stał się areną wypowiedzi. Żeby ludzie mieli szansę dyskutować w języku dającym ogromne możliwości wyrazu. Chcemy, aby dialog ten toczył się w uniwersalnym języku sztuki. Tworząc Festiwal, myślimy o zbudowaniu nowej marki. Chcemy, aby Festiwal stał się znakiem nie tylko Łodzi, ale także Polski. Znakiem, który będzie rozpoznawany na całym świecie. Każdego roku Festiwal jest połączeniem wydarzeń teatralnych, muzycznych, wystaw sztuki, paneli dyskusyjnych i wycieczek. Zapraszani są przede wszystkim artyści z Polski, Niemiec, Izraela i Rosji jako przedstawiciele owych czterech kultur. 12

8. Bibliografia: 1. https://pl.wikipedia.org/wiki/%c5%81%c3%b3d%c5%ba#.c5.81.c3.b3d.c5.ba_.e2.80.93_okres_mi.c4.99dzywojenny 2. http://uml.lodz.pl/miasto/o_miescie/historia_miasta/dwudziestolecie_miedzywojenne/ 3. www.uml.lodz.pl/get.php?id=1544 4. http://www.centrumdialogu.com/lodz-wielokulturowa 5. http://miejmiejsce.com/miasto/wielokulturowa-lodz-dawniej-i-dzis/ 6. http://www.historycznie.uni.lodz.pl/czterykult.htm 7. http://www.woiz.polsl.pl/znwoiz/z65/rzadkowolska.pdf 8. Łódź między wojnami; Autor Michał Koliński; Wydawnictwo Dom Wydawniczy Księży Młyn 9. Łódź której nie ma; Autor: Kowalczyński Krzysztof; Wydawnictwo Dom Wydawniczy Księży Młyn 10. http://www.uml.lodz.pl/miasto/o_miescie/historia_miasta/dwudziestolecie_miedzywojenne / 11.Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944; Autor: Wiesław Puś, Stanisław Liszewski; Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 12.Łodzianie; Autor: Marek Budziarek; Wydawnictwo Literatura 13.http://miejmiejsce.com/miasto/wielokulturowa-lodz-dawniej-i-dzis/ 13

9. Spis treści: 1. Łódź w 20-leciu międzywojennym. 1 1a. Liczba mieszkańców. 2 1b. Warunki życia mieszkańców. 2 2. Podział narodowościowy. 3 2a. Polacy 4 2b. Żydzi 5 2c. Niemcy. 6 2d. Rosjanie. 6 3. Język. 7 4. Wyznania. 8 5. Oświata. 9 6. Problemy i zależności między narodowościami. 11 7. Festiwal dialogu czterech kultur. 12 8. Bibliografia: 13 9. Spis treści: 14 14