Analiza czasu Stowarzyszenie pracy menadżera na przykładzie Ekonomistów wielkoobszarowego Rolnictwa gospodarstwa i Agrobiznesu ogrodniczego Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 3 255 Dariusz Paszko, Joanna Pawlak, Wioletta Wróblewska Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Analiza czasu pracy menadżera na przykładzie wielkoobszarowego gospodarstwa ogrodniczego Analysis of work time of manager of horticulture large-scale farm Słowa kluczowe: menadżer, czas pracy, gospodarstwo wielkotowarowe, truskawki Key words: manager, labor work, large-scale orchard farm, strawberry Abstrakt. Celem badań była ocena poziomu i struktury czasu pracy menadżera gospodarstwa ogrodniczego. Badania przeprowadzono w 2012 r. w wielkoobszarowym gospodarstwie zajmującym się produkcją owoców jagodowych. W badaniach zastosowano metodę obserwacji bezpośredniej z wykorzystaniem arkusza fotografii dnia pracy. Zebrano łącznie 14 arkuszy fotografii. Badania wykazały, że kierownik gospodarstwa w codziennej pracy menadżera realizował podstawowe funkcje zarządzania: planowania, organizowania, kierowania i kontrolowania. Przeciętny czas pracy wyniósł 11 godz. 15, najdłuższy był w czasie zbioru owoców truskawek, najkrótszy podczas kopania sadzonek. W strukturze pełnionych funkcji zarządzania doowało kontrolowanie, średnio zabierało to 3,5 godz. dziennie, co stanowiło 31,7 ogólnego czasu pracy menadżera. Na czynności organizowania i kierowania, kierownik gospodarstwa poświęcał łącznie 2 godz. 56 (26,1), a na planowanie 2 godz. 17 (20,4). Pozostałe 21,8 dziennego czasu pracy (2 godz. 27 ) zabierały takie czynności, jak np. dojazd i powrót do miejsca pracy, przerwy. Wstęp Współczesna teoria zarządzania przyjmuje, że jednym z najbardziej istotnych czynników, które decydują o sprawnym funkcjonowaniu każdej organizacji, jest kierowanie [Jarmołowicz, Kościński 2004]. W przedsiębiorstwach rolę tę pełnią głównie menadżerowie i chociaż według Druckera [1994] brakuje jednoznacznie sprecyzowanego takiego pojęcia, to jest nim każdy pracownik umysłowy, który z tytułu pełnionych funkcji lub posiadanych kwalifikacji jest odpowiedzialny za rozwój organizacji [Matejun, Szczepańczyk 2005]. W ramach złożonego procesu zarządzania realizują oni różnorodne zadania zarządcze, które zasadniczo dotyczą planowania i podejmowania decyzji, organizowania pracy podległych ludzi, przewodzenia, tj. kierowania tymi ludźmi i kontrolowania [Griffin 1996]. Z powyższych definicji wyłania się obraz menadżera jako osoby wszechstronnej, zdolnej do pełnienia wielu różnorodnych funkcji w procesie zarządzania. W wielu gospodarstwach ogrodniczych funkcję tę pełni sam właściciel gospodarstwa, jednak w większych obszarowo i towarowo gospodarstwach spotyka się już proste struktury organizacyjne, złożone najczęściej z kierownika produkcji i kilku brygadzistów. Ze względu jednak na zdecydowanie sezonowy charakter i zbyt małą skalę produkcji oraz poziom przychodów w większości gospodarstw ogrodniczych nie ma osobno wydzielonych wydziałów, np. produkcji, zaopatrzenia, zbytu czy marketingu, a większość tych zadań wykonują w zasadzie kierownicy produkcji. W najnowszej literaturze przedmiotu odczuwalny jest niedostatek aktualnych wyników badań dotyczących analizy czasu pracy osób na stanowiskach kierowniczych w gospodarstwach ogrodniczych, zwłaszcza w regionie wschodniej Polski. Z jednej strony, wynika to z jeszcze względnie małej liczby gospodarstw, w których funkcjonują proste struktury organizacyjnie z wyodrębnionymi szczeblami zarządzania, z drugiej zaś z niechęci samych menadżerów do tego typu badań, które są czasochłonne i uciążliwe. Celem badań była ocena poziomu i struktury czasu pracy kierownika wielkotowarowego gospodarstwa ogrodniczego oraz identyfikacja obszarów zarządzania, szczegółowa analiza struktury dnia pracy i charakterystyka pełnionych funkcji zarządczych. Wyniki badań mogą być wykorzystane do porównań, analizy czy planowania zmian organizacyjnych w obszarach zarządzania gospodarstwem ogrodniczym.
256 Dariusz Paszko, Joanna Pawlak, Wioletta Wróblewska Materiał i metodyka badań Badania przeprowadzono w 2012 r. w wielkotowarowym, specjalistycznym gospodarstwie ogrodniczym o powierzchni ogólnej ok. 600 ha, zajmującym się produkcją owoców jagodowych, głównie uprawą truskawek i malin deserowych oraz produkcją sadzonek truskawek na areale około 150 ha. Podstawowym materiałem badawczym w opracowaniu tego zagadnienia była fotografia czasu pracy, dodatkowo przeprowadzono wywiad bezpośredni z kierownikiem gospodarstwa. Arkusz badawczy został opracowany w Zakładzie Ekonomiki Ogrodnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie. Metoda ta należy do podstawowych metod mierzenia czasu pracy i polega na obserwowaniu za pomocą zegarka przebiegu pracy na danym stanowisku w ciągu jednego dnia roboczego i rejestrowaniu następujących po sobie czynności [Kopeć 1983]. Do realizacji postawionych celów pracy określono okresy charakterystyczne dla tego typu gospodarstwa, w których prowadzono obserwacje. Wyodrębniono: okres przedprodukcyjny (głównie czas prac pielęgnacyjnych, który trwał od wiosny do rozpoczęcia zbiorów truskawek w czerwcu), okres zbioru owoców (czerwiec-lipiec) oraz okres kopania i sortowania sadzonek (wrzesień-październik). Okres przedprodukcyjny przypadał na marzec, kwiecień i maj wtedy wykonano 6 obserwacji czasu pracy kierownika gospodarstwa. W czasie zbioru owoców truskawek i podczas kopania oraz sortowania sadzonek zebrano po cztery arkusze fotografii. Zbadano poziom i strukturę czasu pracy kierownika wielkoobszarowego gospodarstwa ogrodniczego. Dokonano również analizy czasu pracy ze względu na pełnione funkcje zarządzania. Wyniki badań zostały opracowane za pomocą prostych metod statystyczno-matematycznych i przedstawione w postaci opisowej i tabelarycznej oraz odniesione do przeciętnego dnia pracy kierownika gospodarstwa. Wyniki badań Zebrane arkusze fotografii pracy poddano wnikliwej analizie pod kątem poszczególnych czynności, które zaliczono do podstawowych elementów procesu zarządzania (planowanie, organizowanie, kierowanie i kontrolowanie), przy czym uwzględniono jeszcze tzw. czas przygotowawczo-zakończeniowy oraz czas przerw koniecznych i zbytecznych [Zalewa 1983]. Funkcja planowania, obejmowała głównie takie czynności, jak: np. ustalanie kolejności prac i rozdzielanie ich w miejscu i czasie pomiędzy pracowników, określanie zapotrzebowania na środki do produkcji, planowanie zabiegów pielęgnacyjnych, ustalanie kolejności uprawy pól, planowanie zbioru owoców. Dwie kolejne funkcje zarządzania organizowanie i kierowanie z uwagi na to, że są trudne do ścisłego czasowego rozdzielenia, celowo połączono w jeden aspekt zarządzania. Zaliczono do nich np.: wydawanie dyspozycji i wskazówek pracownikom, rozmowy rozpoznawcze z podwładnymi, spotkania z kontrahentami, polecenia dotyczące sposobu organizacji i przebiegu procesów produkcyjnych. Ostatnim elementem procesu zarządzania jest funkcja kontrolowania, która w badanym gospodarstwie przyjmowała postać czynności nadzorczych nad pracownikami stałymi i sezonowymi, doglądania prac wykonywanych na poszczególnych polach, takich jak zbiór owoców, kopanie sadzonek, zabiegi pielęgnacyjne i praca deszczowni, a także sprawdzania obecności pracowników, obserwowania ich podczas pracy. Przeciętny dzienny czas pracy kierownika gospodarstwa w badanym okresie wyniósł 11 godz. 15 i wahał się od 9 godz. 25 do 14 godz. Kierownicy najdłużej pracowali w okresie zbioru owoców, średnio 11 godz. 45, nieco krócej w czasie kopania sadzonek 11 godz. 25, a w okresie przygotowawczym znacznie krócej jedynie 10 godz. 37 (tab. 1). Potwierdza to panujące powszechnie przekonanie, iż menadżerowie w przedsiębiorstwie pracują znacznie dłużej niż wynika to z obowiązujących norm w kodeksie pracy, jednak w tym przypadku około 1 godz. 20 zajmował czas dojazdu do pracy i powrotu do domu. Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że w ciągu dnia średnio najwięcej czasu kierownik gospodarstwa poświęcał na czynności kontrolowania niemal 3,5 godz. (31,7), nieco mniej na organizowanie i kierowanie prawie 3 godz. (ok 26,1 ogólnego czasu pracy). Wydaje się, że na tak duży udział pracy nadzorczej wpływ miała zarówno skala produkcji, jak i świadomość pełnej
Analiza czasu pracy menadżera na przykładzie wielkoobszarowego gospodarstwa ogrodniczego 257 Tabela 1. Zestawienie dziennego czasu pracy kierownika gospodarstwa Table 1. The summary of daily labor time farm manager Wyszczególnienie/ Specification Okres przedprodukcyjny/ Pre-production period godz.: Zbiór owoców/ Digging plants Czas przygotowawczozakończeniowy/preparation 1:50 17,4 1:27 12,4 1:40 14,6 1:39 14,7 and finishing time Planowanie/Planning 2:10 20,4 2:34 21,8 2:09 18,8 2:17 20,4 Organizowanie/kierowanie/ Organizing and directing 3:30 32,9 3:07 26,6 2:11 19,1 2:56 26,1 Kontrolowanie/Controlling 2:26 23,0 3:42 31,5 4:34 40,0 3:34 31,7 Czas przerw/breaks 0:40 6,3 0:53 7,7 0:51 7,5 0:48 7,1 Razem/Total 10:37 11:45 11:25 11:15 odpowiedzialności kierownika za prawidłowy przebieg procesów produkcji, co było widoczne szczególnie w okresie zbioru owoców i kopania sadzonek. Zdaniem kierowników gospodarstwa, przy tak dużych ilościach produkowanych owoców (kilkaset ton) i sadzonek (kilka mln szt.), oprócz stałego nadzoru brygadzistów, nieodzowna była okresowa kontrola jakości wykonywana osobiście przez niego. Potwierdzają to dane z okresów zbioru owoców i kopania sadzonek, w których udział tej funkcji zarządzania wyniósł odpowiednio 31,5 i 40,0 ogólnego czasu pracy. Czas przygotowawczo-zakończeniowy we wszystkich okresach był bardzo podobny, zajmował średnio 14,7 badanego czasu, czas przerw zaś tylko 7,1 i stanowiły go głównie przerwy na posiłek i toaletę. W porównaniu np. do struktury czasu pracy pracowników najemnych nie występował czas przerw zbędnych, co wykazali Paszko i Penkala [2012]. Tabela 2. Poziom i struktura czasu pracy dla funkcji planowanie Table 2. The level and structure of labor time for planning functions Wyszczególnienie/ Specification Okres przedprodukcyjny/ Pre-production period godz.: Zbiór owoców/ Digging plants Planowanie dnia pracy/ Planning the work day 00:12 9,3 00:04 2,9 00:05 4,3 00:07 5,4 Planowanie prac z brygadzistami/planing work 00:15 11,8 00:13 8,4 00:21 16,3 00:16 11,9 with foreman Praca biurowa/own office work 01:22 63,3 02:00 78,2 01:32 71,7 01:38 71,5 Przejazdy, przejścia, transport/ Transport 00:20 15,6 00:16 10,4 00:10 7,8 00:15 11,2 Razem/Total 02:10 02:34 02:09 02:17
258 Dariusz Paszko, Joanna Pawlak, Wioletta Wróblewska Funkcja planowania należy do jednej z najważniejszych funkcji pełnionych przez osoby zarządzające, jest w zasadzie podstawą skutecznego osiągania późniejszych wyników. W badanym gospodarstwie składały się na nią m.in. takie grupy czynności, jak: poranne planowanie dnia pracy po przyjedzie do gospodarstwa, planowanie prac z brygadzistami, praca biurowa, planowanie prac w czasie wyjazdów w pole, czy związany z tym czas przejazdów i przejść. Największy udział w ogólnej strukturze czynności planowania miała praca własna w biurze, średnio poświęcano na nią 71,5 ogólnego czasu (tab. 2). Najbardziej intensywna była ona w okresie zbioru owoców truskawki (78,2) i kopania sadzonek (-71,7). W tym czasie kierownik musiał zaplanować wiele czynności, np. podczas zbioru owoców kierownicy brygad musieli wiedzieć z wyprzedzeniem, jaką odmianę, na którym polu, w jakiej ilości zbierać, ilu pracowników mają do dyspozycji. Pozostałe czynności, jak poranne planowanie dnia i rozmowa z pracownikami lub planowanie w polu, zajmowały znacznie mniej czasu, średnio od 5,4 do 11,9 ogólnego czasu planowania (tab. 2). Warto zwrócić uwagę, że do istotnych czynności związanych z planowaniem należały wyjazdy w pole w celu lustracji plantacji i zdaniem kierownika były one niezbędne dla właściwego planowania prac polowych. Organizowanie i kierowanie było równie ważną funkcją, jak pozostałe, które pełnił kierownik produkcji badanego gospodarstwa (tab. 3). Najwięcej, średnio 51 ut dziennie (29,2) zabierała obserwacja procesów produkcji, a zwłaszcza stanu upraw w okresie przedprodukcyjnym i w czasie zbioru owoców (38,5 i 30,4). Wtedy kierownik musiał osobiście sprawdzić stan przezimowania upraw, określić kolejność i konieczność wykonania poszczególnych prac czy aktualne zagrożenia ze strony chorób i szkodników. Dyspozycje dla pracowników zajmowały 22,8 ogólnego czasu, największy udział miały w okresie zbioru sadzonek (31,7) oraz w okresie przedprodukcyjnym (24,6), natomiast w trakcie zbioru truskawek miały mniejsze znaczenie, ponieważ większość z nich przejęli kierownicy poszczególnych brygad. Rozmowa z pracownikami najwięcej czasu (34,8) zajmowała im podczas zbioru owoców kierownik musiał być w stałym kontakcie (osobistym lub telefonicznym) z kierownikami grup zbierających owoce lub z właścicielem gospodarstwa. Rozwiązywanie problemów technicznych stanowiło 8,6 czasu i najczęściej dotyczyło wydawania dyspozycji związanych z awariami sprzętu rolniczego, urządzeń technicznych, a także obsługi przy tankowaniu pojazdów i ciągników. Ostatnią z funkcji, które pełnił kierownik Tabela 3. Poziom i struktura czasu pracy dla funkcji organizowanie i kierowanie Table 3. The level and structure of labor time for organizing and managment functions Wyszczególnienie/ Specification Okres przedprodukcyjny/ Pre-production period godz.: Zbiór owoców/ Digging plants Dyspozycje dla pracowników/ Instructions for employees 00:51 24,6 00:27 14,6 00:41 31,7 00:40 22,8 Rozmowy z pracownikami/ Conversation witch employees 00:35 17,0 01:05 34,8 00:20 15,3 00:40 22,9 Obserwacja procesów/produkcji Monitoring of production 01:20 38,5 00:57 30,4 00:16 12,6 00:51 29,2 processes Problemy techniczne/technical problems 00:08 4,0 00:09 4,9 00:28 21,4 00:15 8,6 Przejazdy, przejścia/tansport 00:33 16,0 00:28 15,3 00:25 19,1 00:29 16,5 Razem/Total 03:30 03:07 02:11 02:56
Analiza czasu pracy menadżera na przykładzie wielkoobszarowego gospodarstwa ogrodniczego 259 Tabela 4. Poziom i struktura czasu pracy dla funkcji kontrolowanie Table 4. The level and structure of labor time for controlling functions Wyszczególnienie/Specification Okres przedprodukcyjny/preproduction period godz. godz. Zbiór owoców/ Digging plants godz. godz. Kontrolowanie pracowników stałych/controll of full-time 00:23 15,8 00:42 18,9 02:07 46,5 01:04 30,0 employees Kontrola pracowników polowych/ Inspection of field workers 00:35 23,9 01:35 42,7 01:08 25,0 01:06 30,9 Kontrolowanie stanu prac polowych, zbiorów/monitoring 00:38 26,5 00:42 19,1 00:38 14,1 00:39 18,6 of fields, harvesting Kontrolowanie urządzeń/ Inspection of devices 00:21 14,6 00:07 3,4 00:00 00:09 4,5 Przejazdy, przejścia/transport 00:28 19,1 00:35 15,9 00:39 14,4 00:34 16,0 Razem/Total 02:26 03:42 04:34 03:34 badanego gospodarstwa, było kontrolowanie, a głównymi czynnościami był nadzór nad pracownikami, monitoring stanu upraw i realizacji prac polowych oraz częste wyjazdy do drugiej części gospodarstwa, oddalonej o około 10 km od ośrodka gospodarczego. Z danych zamieszczonych w tabeli 4 wynika, że kontrolowanie pracowników zabierało kierownikowi gospodarstwa najwięcej czasu, średnio 2 godz. 10 (30,4). Najwięcej czasu poświęcał on pracownikom polowym podczas zbioru owoców (42,7) oraz w czasie kopania sadzonek, nadzorując proces wykopywania sadzonek w polu i sortowanie sadzonek przez robotników na hali (46,5). Szczególnie ważna była kontrola osób sortujących i pakujących sadzonki, z uwagi na bardzo wysokie wymagania odbiorców co do ich jednolitości i liczby. Do dość pracochłonnych czynności wykonywanych przez kierownika należała też kontrola pól, przede wszystkim w okresie wiosennym, co pozwalało np. stwierdzić jakość wykonywanych zabiegów pielęgnacyjnych. Wnioski 1. Przeciętny czas pracy kierownika gospodarstwa w ciągu jednego dnia wynosił 11 godz. 15, z czego 88 (10 godz.) stanowił czas efektywnej pracy zarządczej. 2. Najwięcej czasu kierownik gospodarstwa poświęcał na kontrolowanie procesów produkcji, średnio 3 godz. 34 (31,7) oraz organizowanie i kierowanie 2 godz. 56 (26,1). 3. W procesie planowania najwięcej czasu zabierała praca w biurze, średnio 1 godz. 38 dziennie, co stanowiło 71,5 ogólnego czasu tej funkcji zarządzania. 4. W trakcie pełnienia funkcji organizowania i kierowania na wydawanie dyspozycji pracownikom kierownik gospodarstwa poświęcał średnio 1 godz. 20 dziennie (45,7) i 51 (29,2) na obserwację i kierowanie procesami produkcji w polu. 5. Funkcja kontrolowania należała do najbardziej absorbujących, przeszło 60 czasu, czyli średnio 2 godz. 10 dziennie poświęcano na monitorowanie pracy pracowników stałych i sezonowych. 6. Analiza uzyskanych wyników wskazuje na znaczne obciążenie kierownika gospodarstwa pracą nadzorczą, organizacyjną i kierowniczą (57,8), kosztem pracy koncepcyjnej, związanej z planowaniem.
260 Dariusz Paszko, Joanna Pawlak, Wioletta Wróblewska Literatura Drucker P.F. 1994: Menedżer skuteczny, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 17-18. Griffin R.W. 1996: Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa, s. 36. Jarmołowicz W., Kościński M. 2004: Menedżerowie ich rola i pozycja we współczesnym świecie, Zesz. Nauk. Uniwersytetu w Rzeszowie, nr. 4, s. 147-168. Kopeć B. 1983: Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych, Skrypt AR Wrocław, 269, s. 158-190. Matejun M., Szczepańczyk M. 2005: Profil kompetencji menedżerów naczelnego szczebla w spółkach kapitałowych, [W:] Waściński T. (red.), Menedżer XXI wieku, Wyd. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin, s. 243-259. Paszko D., Penkala A. 2012: Poziom i struktura czasu pracy przy zbiorze truskawek deserowych na przykładzie wybranych gospodarstw, Rocz. Nauk. SERiA, t. XIV, z. 1 Zalewa J. 1983: Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw rolnych, UMCS, Lublin, s. 122-128. Summary The paper presents the analysis of the level and structures of manager labor time in farms. The study was conducted in 2012 year in Poland large-scale farms, who produced berries fruit in the east region of Poland. It employ method of direct observation. The average labor time of manager work lasted 11,15 hour, but effective manager time amounted to 88,0 of total labor time. The structure of the doant time manager function control (31.7) and the management (26.15) that took an average of 6.5 hours during the working day. Adres do korespondencji dr Dariusz Paszko, dr Joanna Pawlak, dr Wioletta Wróblewska Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Zakład Ekonomiki Ogrodnictwa ul. Leszczyńskiego 58 20-068 Lublin e-mail: dariusz.paszko@up.lublin.pl joanna.pawlak@up.lublin.pl wioletta.wroblewska@up.lublin.pl