INFORMACJE DLA RODZICÓW WADY WYMOWY ĆWICZENIA LOGOPEDYCZNE NA ZABURZENIA POŁYKANIA ĆWICZENIA WARG ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE APARAT ARTYKULACYJNY PROPONOWANE ĆWICZENIA NARZĄDÓW MOWY (WARG I JĘZYKA) DO PRZEPROWADZANIA Z DZIEĆMI W DOMU. KIEDY DO LOGOPEDY? ZASADY TERAPII LOGOPEDYCZNEJ
WADY WYMOWY Wady wymowy to najczęstsze zaburzenia występujące w rozwoju mowy u dzieci.według Leona Kaczmarka zaburzenie mowy polega na nieumiejętności właściwego zbudowania wypowiedzi lub też jej rejestrowania. Klasyfikując te zaburzenia uwzględniamy momenty występujące w poszczególnych składnikach wypowiedzi: treści, formy i substancji. Wyróżniamy (wg L. Kaczmarka): zaburzenia treści, zaburzenia języka, zaburzenia substancji. Należy odróżnić dwa pojęcia zaburzenia mowy i wady wymowy. Zaburzenia mowy to pojęcie szersze. Wady wymowy (inaczej wady artykulacyjne) są tylko jednym z rodzajów zaburzeń mowy, a naukowo określa się je mianem dyslalii. Pozostałe zaburzenia mowy to, między innymi: alalia, jąkanie, afonia, mutyzm. Wyróżniamy kilka rodzajów wad wymowy, są to: I. Seplenienie (sygmatyzm) to nieprawidłowa wymowa głosek trzech szeregów: syczącego s, z, c, dz, szumiącego sz, ż, cz, dż, ciszącego ś, ź, ć, dź. Najczęściej spotykamy nieprawidłową wymowę szeregu szumiącego, który jest zamieniany na szereg syczący, np. szafa safa, czapka- capka, ale również zamiana szeregu szumiącego na ciszący, np. szfa- śafa, czajnik- ćajnik. II. Wymowa bezdźwięczna zastępowanie głosek dźwięcznych ich bezdźwięcznymi odpowiednikami, np. b-p, d-t, z-s, ź-ś, ż-sz, dz-c, dź-ć, dż-cz, w-f, g-k np. bałwan- pałwan, domek-tomek, zegar- segar, żaba- szaba, dzwonek-cwonek III. Reranie (rotacyzm) to nieprawidłowa wymowa głoski r. Najczęstszą przyczyna jest nieprawidłowa praca lub budowa języka. Głoska ta może być wadliwie realizowana na przykład poprzez deformacje (słyszymy wtedy różnego rodzaju dźwięki, które nie występują w systemie fonetycznym danego języka). Głoska r może być też zastępowana inną np. przez l lub j. Niekiedy r wymawiane jest nieprawidłowo: wargowo, policzkowo, gardłowo (tzw. francuskie r ) lub tylnojęzykowo. IV. Rynolalia (rynofonia, rynizm, nosowanie) wymawianie głosek ustnych przez nos oraz trudności w wymowie głosek nosowych.
V. Palatolalia (mowa podniebienna);wada wymowy; sprzężone zaburzenie artykulacyjne, występuje nadmierny rezonans nosowy oraz różnorodne zaburzenia artykulacji głosek, wynik rozszczepu warg i/ lub podniebienia. VI. Kappacyzm Gammacyzm nieprawidłowa wymowa głosek tylnojęzykowych, zamiana głoski k na t oraz g na d, np. kotek-totek, góra- dóra VII. Lammbacyzm- nieprawidłowa wymowa głoski l, najczęściej zamiana na głoskę j, np. lalka-jajka, lody- jody. Wady wymowy prawie zawsze można skorygować. Usuwaniem wad wymowy zajmują się logopedzi podczas terapii. Ich celem jest usunięcie wszelkich wadliwych dźwięków i wytworzenie na ich miejsce nowych, prawidłowych. Warunkiem poprawnego wymawiania głosek są sprawne narządy mowy, bowiem realizacja każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego i pracy określonych mięśni. Dlatego właśnie terapia logopedyczna często obejmuje zabiegi i ćwiczenia uaktywniające niezbędne do artykulacji narządy i mięśnie. Niekiedy podjęta terapia nie przynosi oczekiwanych efektów ze względu na wadliwą budowę narządów artykulacyjnych, wady zgryzu, zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe, czy niedosłuch (często spowodowany przewlekłymi chorobami układu oddechowego i uszu). W takich przypadkach logopeda zaproponuje państwu konsultacje ze specjalistami z danej dziedziny.
Ćwiczenia logopedyczne na zaburzenia połykania Kształtowanie umiejętności prawidłowego gryzienia, żucia i połykania przez wzmacnianie napięcia mięśniowego w obrębie obszaru ustno-twarzowego dla zwiększenia samodzielności podczas jedzenia i picia oraz przygotowania aparatu mowy do artykulacji. 1. Nauka odgryzania kęsów stałych pokarmów oraz ich żucia po obydwu stronach jamy ustne 2. Pionizowanie języka Przykładowe ćwiczenia: Dotykanie palcem wałka dziąsłowego i nazywanie tego miejsca np. parkingiem, w którym język musi zaparkować, gdy mamy zamkniętą buzię, Zabawa - konik (nauka kląskania), Zabawa piłka - język udaje piłeczkę, skacze w buzi, odbija się od sufitu i od podłogi, Zabawa malarz - język jest malarzem, maluje sufit w buzi, Zabawa schodki - język wspina się po trzech schodkach - pierwszy jest tuż za zębami, drugi troszeczkę dalej, trzeci jeszcze dalej (za wałeczkiem), Zabawy przed lustrem, np.: śpiewanie lalala, lololo, lelele, lululu, itd. 3. Połykanie śliny Ćwiczenia połykania śliny należy powtarzać wiele razy podczas dnia. Należy też przypominać dziecku o konieczności parkowania języka w garażu. Przykładowe ćwiczenia: Parkujemy język w garażu - na wałeczku, zaciskamy zęby, uśmiechamy się i połykamy ślinę, Przytrzymujemy językiem kawałeczek (np.: wiórek utarty na grubej tarce) czekolady na wałeczku i połykamy ślinę. 4. Połykanie płynów Ćwiczenie połykania płynów należy powtarzać wielokrotnie podczas dnia przez około 20 minut. Należy często przypominać dziecku o parkowaniu języka w garażu, zwłaszcza przed posiłkami. Zaczynamy od gęstego płynu, np.: kisielu do picia. Dziecko wypija z małego kubeczka - najpierw nabiera niewielki łyk, słucha instrukcji (język do góry i połykamy).
Ćwiczenia warg Przesadne wymawianie samogłosek u i, a o, a-e-u-i-o-y Na przemian uśmiech i dzióbek Cmokanie - całuski Przesuwanie ściągniętych warg na prawo i lewo króliczek Nagryzanie dolnymi zębami górnej wargi i górnymi zębami dolnej wargi Parskanie (zmęczony konik) Wibrowanie wargami (motorek) Płukanie- przerzucanie powietrza raz do prawego, raz do lewego policzka Nadymanie policzków (nadmuchany balonik) Przy zaciśniętych zębach odginanie, podnoszenie warg Wyrywanie kartki, rurki, szpatułki włożonej między wargi Mocne wymawianie pa, pa tak aby położona na stole kartka, (piórko) odskakiwało Zabawa w dźwig przenoszenie cukierków (chrupek) z jednego talerzyka na drugi za pomocą warg
Ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny Aby ćwiczenia aparatu mowy były dla dzieci atrakcyjne można wykorzystać ich bujną wyobraźnię. Nazywając np.: naprzemienne podnoszenie języka do podniebienia i układanie go za dolnymi siekaczami piłeczką, (która odbija się od sufitu i od podłogi) unika się zbędnego i nudnego tłumaczenia dziecku na czym ma polegać ćwiczenie. Pomocne są tu liczne, proste ilustracje. 1. Piłka język udaje piłeczkę, odbija się od sufitu i od podłogi w buzi. Później odbija się od ścian. (Język dotyka podniebienia, dna jamy ustnej, wewnętrznych ścian policzków) 2. Wesoły konik kląskanie 3. Zmęczony konik parskanie (rozluźnienie warg) 4. Głodny kotek dziecko udaje kotka, który pije mleczko, tzn. język wysuwa się z buzi, następnie unosi się do góry
5. Najedzony kotek przy otwartej buzi język oblizuje usta dookoła w jedną i w drugą stronę 6. Wyprężony kotek przy otwartej buzi naciskamy językiem na dolne siekacze, to powoduje wyprężenie języka 7. Język - dźwig język podnosi się do góry w kierunku nosa 8. Pranie na sznurku szeroki język leży swobodnie na brodzie 9. Szpileczka dziecko wyjmuje wąski język
10. Rurka dziecko zwija język w rurkę 11. Łyżeczka dziecko wyjmuje język, jego brzegi podnoszą się do góry, na środku tworzy się zagłębienie 12. Młynek język kręci się pomiędzy dziąsłami a wargami w jedną i w drugą stronę 13. Nadmuchany balonik napełnianie policzków powietrzem 14. Dziurawy balonik język znajduje się za zębami, usta tworzą uśmiech, dziecko wydaje dźwięk: sssss
15. Zamknięte okienko zaciśnięcie warg 16. Króliczek usta układają się w dzióbek i przesuwają się na boki 17. Całusek żabki usta naprzemiennie rozciągają się w uśmiechu oraz ściągają się tworząc dzióbek 18. Ryjek Prosiaczka wargi wysuwają się do przodu, ich układ jest zbliżony do układu warg podczas artykulacji samogłoski u
19. Motorek wargi wibrują dźwięcznie 20. Pędzelek język maluje sufit w buzi przesuwa się po podniebieniu 21. Miotełka język zamiata podłogę w buzi przesuwa się po dnie jamy ustnej 22. Huśtawka język huśta się jest wysuwany z buzi na boki naprzemiennie, w kierunku uszu. 23. Rybka wąskie, wyciągnięte do przodu usta otwierają się i zamykają
24. Wycieraczka samochodowa język udaje wycieraczkę samochodową w czasie deszczu, przesuwa się raz w kierunku prawego kącika ust, raz w kierunku lewego kącika ust po górnej wardze
Proponowane ćwiczenia narządów mowy (warg i języka) do przeprowadzania z dziećmi w domu. Do prawidłowego mówienia potrzebna jest dobra sprawność narządów mowy, czyli języka, warg, policzków oraz koordynacja tych ruchów z oddechem. Ćwiczenia, które usprawniają narządy mowy można prowadzić w formie zabawy już z małym dzieckiem, tym bardziej z trzylatkiem i starszymi dziećmi. Dzieci mają naturalną skłonność do tego, aby ulubioną czynność czy zabawę powtarzać wiele razy. Wykorzystajmy to! Ćwiczenia motoryki narządów mowy potraktujmy jak śmieszną zabawę będzie to dla dziecka ogromna przyjemność. Zadaniem dorosłego jest pokazanie poprawnie wykonanego ćwiczenia i zachęcanie dziecka do pracy. Trzeba chwalić dziecko za podejmowany wysiłek, nawet gdyby efekty nie były początkowo najlepsze. Ważne jest, aby dorosły wykonywał ćwiczenia precyzyjnie i tej dokładności konsekwentnie uczył swoje dziecko. Lepiej ćwiczyć krótko, ale kilka razy dziennie: 3-5 minut z trzylatkiemczterolatkiem, do 10 minut ze starszym dzieckiem. Trzeba wybierać kilka ćwiczeń i starać się je wykonać dokładnie. Początkowo należy kontrolować zabawy przed lustrem, potem, gdy dziecko wykonuje ćwiczenia dokładnie i bez kontroli wzrokowej, można do gimnastyki buzi i języka wykorzystywać każdą okazję: jazdę samochodem czy spacer. Pamiętajmy, aby czas trwania ćwiczeń i liczbę powtórzeń dostosować do indywidualnych możliwości dziecka. Ćwiczenia logopedyczne rozpoczynamy od najprostszych, opartych na naturalnych zachowaniach i naśladowaniu zwyczajnych czynności domowych.
Wykorzystujemy naturalne okazje, aby pogimnastykować aparat mowy. Przy porannym i wieczornym myciu zębów myjmy też język wykonaj 10 kółeczek w lewo i w prawo po wyciągniętym i szeroko ułożonym języku. Spróbuj miękką szczoteczką wyciągać język od spodu ruchem ku górze. Policz ząbki przy mocno otwartej buzi czubek języka ma dotknąć każdy ząbek osobno przywitać się z każdym. Język to ołówek narysuj kółeczka (czubkiem języka po czerwieni wargowej), narysuj kreseczki (od jednego do drugiego kącika warg, poziomo), narysuj kropki na suficie (lekko dotykaj czubkiem języka podniebienie). Pozwól dziecku wylizać talerz wyciągając mocno i szeroko cały język to mało eleganckie, ale ćwiczymy w ten sposób środkową część języka. Lizanie lizaka świetne ćwiczenie, jeśli liżąc go, dziecko unosi czubek języka ku górze. Posmaruj maluchowi wargi miodem lub kremem czekoladowym, poproś, aby zlizał je dokładnie jak kotek pracując mocno językiem. Chuchaj na gorącą zupę, na zmarznięte ręce pracują wargi, układając się w kółeczko. Kiedy dziecko ziewa poproś, aby ziewnęło kilka razy, mocno w dół opuszczając żuchwę oczywiście zasłaniając usta. Buziaki, cmokanie, dmuchanie baniek mydlanych super ćwiczenia, jeśli dziecko wyciąga wargi do przodu. Pamiętajmy, że narządy mowy trenujemy też poprzez prawidłowe gryzienie, żucie i połykanie jedzenia. Codziennie daj dziecku marchewkę i jabłko do zjedzenia. Zlikwiduj papki, krojone na kawałeczki kanapki i mięciutkie jedzenie. Może tak jest wygodniej i szybciej, ale obniża się wówczas napięcie mięśniowe aparatu mownego, a w konsekwencji jego sprawność. Ważne! Te zabawy to trening narządów mowy, który jest wstępem do późniejszego sprawnego ich ułożenia podczas wypowiadania wyrazów, zdań i dłuższych wypowiedzi. Słaba sprawność narządów artykulacyjnych może spowalniać prawidłowe tempo mówienia u najmłodszych, dlatego tak istotne jest ich usprawnianie.
Gimnastyka buzi i języka nie zastąpi wizyty u logopedy, jeśli dziecko ma wadę mowy lub wymowy, ale na pewno wspomoże i przyspieszy naturalny proces rozwoju mowy dziecka. Jeśli coś niepokoi w mowie naszej pociechy, skorzystajmy z porady specjalisty, to nie boli. Aby uatrakcyjnić ćwiczenia logopedyczne, które są często trudne, żmudne i nudne, nazywajmy je, prezentujmy dziecku, jako dobrą zabawę. Do wielu ćwiczeń można dopisać historyjki, odnieść je do zachowań zwierząt i różnych czynności domowych. Na przykład: Świnka ma ryjek wysuń wargi mocno do przodu. Spróbuj na wysunięte wargi (pod nos) położyć słomkę lub ołówek kot ma wąsy! Drzwi do domu otwierają się i zamykają. Wargi to nasze drzwi do domu. Pokaż jak wargi ściągnięte do przodu, otwierają się i zamykają. Widziałeś rybkę? Spróbuj podobnie poruszać ściągniętymi w ciup wargami tak, jak rybka połyka porcje wody. Widziałeś zegar z kukułką? Twój język to kukułka, która wyskakuje z wnętrza zegara usta są otwarte, język poziomo, wyciągnięty czubek języka nie dotyka zębów wyskakuje, wraca. Wilk gonił zająca i bardzo się zmęczył, wysunął język i dyszy. Wysuń język jak najdalej na brodę - pokaż dyszącego wilka. Huśtawka unosi się do góry, a potem wraca na dół. Wysuń język przed zęby i poruszaj nim tak, jakby się huśtał - raz do góry w stroną nosa, raz do dołu w stroną brody. Dzieci bardzo lubią kręcić się na karuzeli, twój język także. Włóż język między wargi a dziąsła i zakręć nim raz w prawą, raz w lewą stroną. Chomik wypycha policzki jedzeniem, a ty pokaż jak można wypchnąć policzki językiem, raz z prawej raz z lewej strony. Wyobraź sobie, że twój język to żołnierz na defiladzie. Na raz - czubek języka wędruje na górną wargę, na dwa - czubek języka dotyka lewego kącika ust, na trzy - czubek języka na dolną wargę, na cztery - czubek języka przesuwamy do prawego kącika ust. Młotkiem wbijamy gwoździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młotek i uderzaj o dziąsła tuż za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwoździa. Malarz maluje sufit dużym pędzlem. Pomaluj językiem swoje podniebienie, zaczynając od zębów w stronę gardła. Policz wszystkie zęby na górze dotykając je kolejno czubkiem języka. Konik jedzie na przejażdżkę. Naśladuj konika stukając czubkiem języka o podniebienie, wydając przy tym charakterystyczny odgłos kląskania.
Żyrafa wyciąga mocno szyję do góry. Otwórz szeroko usta i spróbuj pociągnąć język do góry, najdalej jak potrafisz. Słoń ma długą trąbę i potrafi nią wszędzie dosięgnąć. Ciekawe czy potrafisz dosięgnąć językiem do ostatniego zęba na górze i na dole, z prawej i lewej strony. Parska źrebak: prr, prr, prr. Jedzie stary samochód: brrrrrrrr, coś się psuje: br, br, br, o! udało się! jedziemy dalej: brrrrrrrrrrr Zabawa Jesienne porządki. Jest jesień, należy zrobić jesienne porządki w buzi porządki w buzi. Najpierw malujemy sufit (język wędruje po podniebieniu). Potem ściany (język po wewnętrznej stronie policzków). Zamiatamy podłogę (język porusza się po dolnych dziąsłach). Teraz czas umyć okna (język przesuwa się po zębach górnych i dolnych) Pierzemy firanki (parskanie wargami). Zamiatamy schody (oblizywanie warg). Porządkujemy strych (język podnosi się do górnych dziąseł) i piwnicę (język na dolne dziąsła). Jesteśmy zadowoleni ze swojej pracy, uśmiechamy się (wargi rozciągają się w uśmiechu) i cmokamy z zadowoleniem ( buziaczki ). Życzę udanej zabawy!
Kiedy do logopedy? Obserwujmy dziecko, słuchajmy jak mówi i udajmy się do specjalisty, jeżeli: podczas mówienia wsuwa język między zęby (bez względu na wiek), ma zmiany anatomiczne w obrębie narządów mowy, np. krótki język, skrócone wędzidełko pod językiem, krzywy zgryz, mówi przez nos, istnieje wątpliwość, czy dobrze słyszy, zamienia głoski dźwięczne ich bezdźwięcznymi odpowiednikami, np. buda puda, nie wymawia samogłosek ustnych: a, o, e, u, y, i, zniekształca głoski, zacina się podczas mówienia, powtarza wyrazy, sylaby, ma problemy z ruszeniem mówienia lub mówi bardzo szybko, prawie niezrozumiale;
Jak odróżnić wadę wymowy od nieukończonego rozwoju mowy? 6-7-latek powinien mieć opanowane wszystkie głoski i technikę mówienia 5-latek ma prawo mówić jeszcze lyba zamiast ryba, zaczyna wymawiać sz, ż, cz, dż 4-latek poprawnie wymawia s, z, c, dz, k, g 3-latek jego mowa może cechować się wieloma nieprawidłowościami: np. tula kura, brzmi dziecinnie, opuszcza sylaby w wyrazie, upraszcza grupy spółgłoskowe, np. śupa midolowa zupa pomidorowa, ale potrafi podnieść język do podniebienia podczas realizacji l i opanowuje wymowę głosek f, w Terapię logopedyczną podejmujemy zawsze, jeżeli głoska jest deformowana (jej brzmienie jest zniekształcone), np. r francuskie, realizacja głosek jest międzyzębowa;
Zasady terapii logopedycznej: 1. Etap przygotowawczy: a) ćwiczenia narządów artykulacyjnych (m. in. języka, warg), b) usprawnianie słuchu fonetycznego, c) ćwiczenia oddechowe, d) ćwiczenia fonacyjne. 2. Wywołanie i utrwalenie głoski: a) utrwalenie głoski w izolacji, b) utrwalenie głoski w sylabach, c) utrwalenie głoski w wyrazach, d) utrwalenie głoski w wyrażeniach i zdaniach, e) etap automatyzacji (utrwalenie głoski w mowie spontanicznej).