Stowarzyszenie Regionalne zróżnicowanie Ekonomistów sytuacji ekonomicznej Rolnictwa rodzin i uzyskujących Agrobiznesu dochody... Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 3 27 Irena Augustyńska-Grzymek Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB w Warszawie Regionalne zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej rodzin uzyskujących dochody z gospodarstwa rolnego oraz innych źródeł REGIONAL DIFFERENCES IN THE ECONOMIC SITUATION OF FAMILIES WHICH HAVE RECEIVED INCOMES FROM FARM AND OTHER SOURCES Słowa kluczowe: rodzina rolnika, dochód z gospodarstwa rolnego, dochód spoza gospodarstwa Key words: farmer s family, income from farm, off-farm income Abstrakt. Przedmiotem badań była sytuacja ekonomiczna rodzin uzyskujących w latach 2005-2009 dochody z gospodarstwa rolnego oraz spoza gospodarstwa. Wykorzystano dane rachunkowości rolnej systemu FADN oraz dane z ankiet IERiGŻ-PIB o dochodach spoza gospodarstwa rolnego rodzin rolników. Celem badań była próba ustalenia zaistniałej po akcesji Polski do UE sytuacji ekonomicznej rodzin rolników z gospodarstw pogrupowanych według położenia w czterech regionach rolniczych FADN oraz czynników, które o tej sytuacji decydowały. Z badań wynika, że w najlepszej sytuacji ekonomicznej wyznaczonej głównie poziomem ogólnego dochodu rodziny rolnika były rodziny z gospodarstw położonych w regionie Pomorze i Mazury. Zadecydował o tym wyższy dochód z gospodarstwa rolnego, którego poziom uwarunkowany był m.in. większą w gospodarstwach tych rodzin powierzchnią użytków rolnych, wyższą wartością produkcji sprzedanej oraz większą wydajnością pracy. Sytuacja ekonomiczna rodzin rolników z pozostałych regionów była podobna, choć najniższy dochód ogółem uzyskano w regionie Małopolska i Pogórze. Wstęp Od 2004 r., gdy Polska stała się członkiem Unii Europejskiej (UE), istnieje obowiązek gromadzenia w naszym kraju danych rachunkowości rolnej w ramach systemu FADN 1, jak też klasyfikowania gospodarstw według zasad Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych. Dla prawidłowego przeprowadzenia tej klasyfikacji konieczne było podzielenie obszaru kraju na cztery regiony rolnicze FADN: Pomorze i Mazury, Wielkopolska i Śląsk, Mazowsze i Podlasie oraz Małopolska i Pogórze. W nich zlokalizowane indywidualne gospodarstwa rolne różniły się według przeprowadzonych wówczas badań 7 parametrami statystycznymi opisującymi czynniki wyznaczające ich efekty produkcyjne, m.in. powierzchnią użytków rolnych (UR), udziałem trwałych użytków zielonych w UR oraz wielkością plonu zbóż [Goraj i in. 2009]. W trakcie wyodrębniania regionów nie rozpatrywano jednak sytuacji ekonomicznej rodzin rolników z gospodarstw położonych na tych obszarach, nie było to celem tamtych badań, a zagadnienie to wzbudza jednak powszechne zainteresowanie. Tym bardziej że wielu ekonomistów stwierdza że, praca w gospodarstwach rolnych często nie zapewnia rodzinom ich użytkowników dochodu na godziwym poziomie. W efekcie sytuacja ta zmusza te rodziny do poszukiwania dochodów poza gospodarstwem. W 2007 r., według badań GUS, dochody takie posiadało 87% rodzin rolników indywidualnych, a najczęstsze źródła ich pozyskiwania, to najemna praca zarobkowa oraz emerytury i renty [Zegar 2009]. Sytuacja ekonomiczna rodzin rolników, wyznaczana głównie wysokością uzyskiwanych dochodów (z rolnictwa i spoza niego), zasługuje zatem na bliższe poznanie. Decyduje bowiem o potencjalnych możliwościach gromadzenia dóbr dla właściwego funkcjonowania rodzin, ale też 1 FADN System Zbierania i Wykorzystywania Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych, występujący w Polsce pod nazwą Polski FADN. Zgodnie z ustawą (Dz.U. z 2001 r. nr 3, poz. 20) za jego funkcjonowanie odpowiada IERiGŻ-PIB w Warszawie.
28 Irena Augustyńska-Grzymek użytkowanych gospodarstw rolnych. Natomiast zgromadzone dobra materialne oddziaływują na bieżącą i przyszłą sytuację ekonomiczną poszczególnych rodzin i rozwój ich gospodarstw, co ostatecznie choć w sposób pośredni wpływa na rozwój rolnictwa. Dochody rodzin rolników są jednym z głównych czynników wchodzących w skład społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju rolnictwa. O zmianach w tym dziale gospodarki narodowej decydują też inne czynniki. Poza polityką państwa oraz uwarunkowaniami przyrodniczymi, na które składają się m.in warunki klimatyczne i glebowe, stosunki wodne i rzeźba terenu, bardzo ważna dla rozwoju rolnictwa jest też struktura agrarna i kapitał ludzki jako kolejne czynniki spośród uwarunkowań społeczno-ekonomicznych [Stańko 2008]. Struktura agrarna, a szczególnie powierzchnia UR w gospodarstwach rolnych, oraz jakość gleb zwykle determinują efektywność i towarowość produkcji. Jeżeli chodzi o kapitał ludzki, głównie poziom wykształcenia kierowników gospodarstw rolnych, wielu badaczy dowodzi, że zależy od niego efektywne wykorzystanie warunków przyrodniczych, technicznych i politycznych dla uzyskania możliwie najlepszych wyników produkcyjnych i ekonomicznych, a w konsekwencji jak najwyższego dochodu z działalności rolniczej [Maj 2009]. Wspomniane wcześniej czynniki rozwoju gospodarstw rolnych, a w efekcie rolnictwa, są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie oddziaływują, a sytuacja ekonomiczna rodzin rolników jest wyrazem tych powiązań. Podstawowym celem podjętych badań stała się zatem próba ustalenia, jak w nowych warunkach społeczno-gospodarczych, zaistniałych po akcesji Polski do UE, kształtowała się sytuacja ekonomiczna rodzin z gospodarstw rolnych pogrupowanych według wydzielonych dla Polski regionów rolniczych FADN i jakie czynniki o tym decydowały. Materiał i metodyka badań Do badań wybrano 427 rodzin, które prowadziły mniejsze ekonomicznie (2-8 ESU 2 ) gospodarstwa rolne. W latach 2005-2009 w gospodarstwach tych nieprzerwanie gromadzono dane rachunkowości rolnej w ramach systemu Polski FADN. W opracowaniu zostały one pogrupowane według położenia w wydzielonych dla Polski regionach rolniczych. W opinii wielu badaczy rodziny użytkujące mniejsze obszarowo i ekonomicznie gospodarstwa rolne częściej pozyskują dochody spoza gospodarstwa [Kołoszko-Chomentowska 2004, Fernandez-Cornejo i in. 2007]. Wieloletnie uczestnictwo gospodarstw w badaniach FADN pozwalało na dość wiarygodne określenie średnich dochodów z rolnictwa uzyskanych przez te rodziny. Dane o poziomie i źródłach dochodów pozarolniczych pochodziły z prowadzonych w tych gospodarstwach ankiet IERiGŻ-PIB o dochodach spoza gospodarstwa rolnego rodzin rolników. W ankietach, w układzie 12-miesięcznym gromadzone były dane o dochodach z czterech źródeł: z pracy najemnej, emerytur i rent, pozostałych świadczeń społecznych (np. zasiłków i odszkodowań z ubezpieczeń społecznych) oraz z innych źródeł (np. z darowizn). Zbierane były też, ale w układzie rocznym, dane o dochodach z zarejestrowanej działalności pozarolniczej. Rezultaty badań dla lat 2005-2009, uśredniono i przedstawiono w ujęciu regionalnym. Oprócz wyników obrazujących sytuację ekonomiczną rozpatrywanych rodzin, zwłaszcza opisujących dochody z gospodarstwa rolnego oraz spoza gospodarstwa, w opracowaniu przedstawiono m.in. wyniki mierników określających towarowość produkcji, wydajność pracy i produktywność ziemi w prowadzonych gospodarstwach rolnych. Mierniki te wykorzystano do ustalenia podstawowych czynników decydujących o poziomie dochodów z gospodarstw rolnych. Towarowość produkcji określono wartością produkcji sprzedanej. Produktywność ziemi, obliczona jako wartość produkcji przypadająca na 1 ha UR, oraz wydajność pracy, wyznaczona wartością produkcji przypadającą na 1 pełnozatrudnionego w gospodarstwie, posłużyły do oceny poziomu intensywności i innowacyjności rolnictwa w badanych jednostkach. 2 ESU ang. European Size Unit; pol. europejska jednostka wielkości. 1 ESU odpowiada 1200 euro. Wielkość ekonomiczną gospodarstwa wyrażoną liczbą ESU ustala się, dzieląc sumę standardowych nadwyżek bezpośrednich w gospodarstwie przeliczoną na euro przez 1200 [Augustyńska-Grzymek, Skarżyńska 2011].
Regionalne zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej rodzin uzyskujących dochody... 29 W badaniach wykorzystano analizę poziomą, porównując między sobą parametry odnoszące się do sytuacji ekonomicznej rodzin z gospodarstw pogrupowanych regionalnie. Wyników tych nie powinno się jednak bezpośrednio utożsamiać z przeciętnymi efektami ogółu polskich rodzin uzyskujących dochody z gospodarstwa rolnego i spoza rolnictwa. Wyniki badań Spośród badanej zbiorowości 427 rodzin rolników, prowadzących w latach 2005-2009 indywidualne gospodarstwa rolne, najwięcej występowało w regionie Mazowsze i Podlasie, a najmniej w regionie Pomorze i Mazury (tab. 1). Wynikało to z regionalnej liczebności gospodarstw gromadzących dane dla systemu Polski FADN. Pomimo odmiennego położenia regionalnego średnia wielkość ekonomiczna gospodarstw rolnych była zbliżona (4,5-4,7 ESU), podobnie jak jakość użytkowanych gleb (wskaźnik bonitacji UR wynosił 0,74-0,80 pkt). Nieduże różnice stwierdzono także w poziomie ponoszonych w gospodarstwach rolnych nakładów pracy ogółem (1,28-1,49 AWU 3 ). Największe gospodarstwa rolne (13,20 ha UR) użytkowały rodziny z Pomorza i Mazur, najmniejsze z Małopolski i Pogórza (9,14 ha UR), co wynikało m.in. z uwarunkowań historycznych, głównie z przeprowadzonych w XVIII wieku rozbiorów Polski. W gospodarstwach rolników z zachodniej Polski większy był też udział odłogów i ugorów. W pogrupowanych regionalnie gospodarstwach omawianych rodzin, średni wiek kierowników był identyczny wynosił 45 lat, jednak różnili się oni poziomem wykształcenia w zawodzie rolnika. Lepiej przygotowani do tego zawodu zdawali się kierownicy z Małopolski i Pogórza oraz Wielkopolski i Śląska, słabiej z regionu Mazowsze i Podlasie oraz Pomorze i Mazury. Udział kierowników z wykształceniem rolniczym stanowił w nich kolejno 48,1 i 45,9% oraz 37,4 i 38,1%. Nie przekładało się to jednak bezpośrednio na poziom dochodów z ich gospodarstw. Rozpatrywane grupy rodzin uzyskiwały rocznie od 14 358 do 19 060 zł dochodu spoza gospodarstwa (tab. 2). Najmniejszą kwotę, a zarazem udział tego dochodu w dochodzie ogółem rodziny rolnika (40,1%) stwierdzono w gospodarstwach z Pomorza i Mazur, a największe w jednostkach z Wielkopolski i Śląska (wspomniany udział wynosił w nich 61,0%). We wszystkich regionach największą część dochodu spoza gospodarstwa analizowanych rodzin stanowiły dochody z pracy najemnej (52,7-70,1%), a w następnej kolejności dochody z emerytur i rent (15,0-20,4%). Dochód z gospodarstwa rolnego wynosił zaś od 12 175 zł rocznie w gospodarstwach rodzin z Wielkopolski i Śląska do 21 428 zł w jednostkach z Pomorza i Mazur. Z przeprowadzonych badań wynika, że w najlepszej sytuacji ekonomicznej, wyrażającej się głównie najwyższym poziomem dochodu ogółem (tzn. uzyskiwanym z gospodarstwa rolnego i spoza gospodarstwa) znajdowały się rodziny rolników z jednostek położonych w regionie Pomorze i Mazury (tab. 2). Zadecydował o tym najwyższy dochód z gospodarstwa rolnego, którego udział w dochodzie ogółem stanowił prawie 60%. Nie bez znaczenia był w tym przypadku fakt, że rodziny te dysponowały największą powierzchnią użytków rolnych (13,20 ha) oraz majątkiem gospodarstwa rolnego, którego wartość (241,9 tys. zł) przewyższała wartość majątku rodzin rolników z pozostałych regionów o 12,8-21,2%. Obliczenia wskazują, że był to m.in. efekt uzyskania w ich gospodarstwach najwyższej wartości produkcji sprzedanej (57 045 zł), przewyższającej 1,7-1,9 raza poziom osiągnięty przez rodziny z innych regionów (tab. 3). O wysokości tego dochodu zadecydował także korzystniejszy, bo wyższy o 17,2-25,0 p.p. udział kosztów bezpośrednich w kosztach ogółem prowadzenia gospodarstw, niższy o 10,2-16,0 p.p. udział kosztu amortyzacji, jak też wyższa wydajność pracy i produktywność ziemi, odpowiednio: 1,7-1,9 razu i 1,2-1,7 razu. 3 Nakłady pracy ogółem (AWU) całkowite nakłady pracy ludzi w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego, wyrażone w jednostkach przeliczeniowych pracy, tj. osobach pełnozatrudnionych, czyli w tym przypadku takich, które w ciągu roku kalendarzowego pracowały w ramach tej działalności 2200 godzin [Augustyńska-Grzymek, Skarżyńska 2011].
30 Irena Augustyńska-Grzymek Tabela 1. Wybrane informacje o gospodarstwach rolnych z regionów rolniczych FADN oraz o rodzinach ich użytkowników, średnie dla lat 2005-2009 Table 1. Selected information about the farms in the FADN rural regions and the families of their users, the average for 2005-2009 Wyszczególnienie/Specification Pomorze i Mazury Wielkopolska i Śląsk Mazowsze i Podlasie Małopolska i Pogórze Liczba badanych gospodarstw/number of surveyed farms 31 98 189 109 Wielkość ekonomiczna gospodarstw/ Economic size of farms [ESU] 4,7 4,6 4,6 4,5 Wskaźnik bonitacji użytków rolnych [pkt]/ Agricultural land valuation indicator [points] 0,74 0,80 0,79 0,80 Powierzchnia użytków rolnych, w tym/ Agricultural land area, of which [ha]: dodzierżawionych/rented area [%] 13,20 13,9 10,13 12,7 10,56 15,6 9,14 21,6 Udział odłogów w użytkach rolnych/ Share of agricultural wastelands [%] 2,9 1,0 0,7 0,8 Udział ugorów w użytkach rolnych/share of fallows [%] 1,3 1,1 0,9 1,0 Nakłady pracy ogółem, w tym/ Total labour input of which [AWU]: pracy najemnej/hired labour input [%] 1,49 6,8 1,28 3,8 1,41 2,2 1,48 4,5 Średni wiek kierownika gospodarstwa [lata]/ Average age of farms managers [years] 45 45 45 45 Udział kierowników z wykształceniem rolniczym, w tym/share of farms managers with education in farming of which [%]: wyższym/university education Liczba członków rodziny rolnika [osoby]/ Number of farmer s family members [people] Udział rodzin pełnych, dwupokoleniowych/ Share of full families, two generations [%] Udział rodzin z dziećmi do lat 18/ Share of families with children under the age of 18 [%] Kierownicy gospodarstw rolnych z Pomorza i Mazur byli prawdopodobnie dobrymi praktykami, gdyż ich szkolne przygotowanie do zawodu rolnika było stosunkowo słabe. Ich rodziny można zaś uznać za rozwojowe, choć najmniej liczne (średnio 3,7 osoby wobec 3,9-4,3 osób w innych regionach), największy wśród nich był odsetek rodzin dwupokoleniowych (68,4%) i z dziećmi do lat osiemnastu (61,3%), co z pewnością mogło stymulować starania rodzin o jak najwyższe dochody i prowadziło do podwyższenia statusu materialnego. Sytuacja ekonomiczna rodzin rolników z innych regionów była względem siebie dość podobna. Najniższy dochód ogółem uzyskały jednak rodziny z Małopolski i Pogórza, a relacja dochodu z gospodarstwa rolnego do dochodu spoza gospodarstwa była w ich przypadku niemal jak 1:1. Można uznać, że o ich sytuacji ekonomicznej również zdecydował dochód z rolnictwa. Mógłby on być wyższy, gdyby rodziny te posiadały większy areał UR, częściej korzystały z kredytów, wykazywały większą aktywność w pozyskiwaniu dopłat i racjonalniej gospodarowały zasobami gospodarstwa. O sytuacji ekonomicznej rodzin z gospodarstw z Wielkopolski i Śląska zdecydował dochód spoza gospodarstwa. Dość dobrze wykształceni kierownicy tych jednostek (8,2% z wykształceniem wyższym rolniczym) mieli większe szanse na uzyskanie pracy poza swoją siedzibą, 38,1 0,0 45,9 8,2 37,4 5,5 48,1 8,8 3,7 3,9 4,2 4,3 68,4 54,9 50,4 62,4 61,3 48,2 49,6 54,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych systemu Polski FADN oraz ankiet dotyczących dochodów spoza gospodarstwa rodziny rolnika w danym roku obrachunkowym Source: own calculations based on data from Polish FADN system and the survey on off-farm income of farm families during the financial year
Regionalne zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej rodzin uzyskujących dochody... 31 Tabela 2. Sytuacja ekonomiczna rodzin użytkowników gospodarstw rolnych, pogrupowanych według lokalizacji w regionach rolniczych FADN, średnie dla lat 2005-2009 Table 2. The economic situation of farmer s family members from farms grouped by their location in the FADN rural regions, the average for 2005-2009 Wyszczególnienie/Specification Dochód ogółem rodziny rolnika [zł]/ Total income of the farmer s family [PLN] Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego [zł]/ Income from family farm [PLN] Dochód spoza gospodarstwa, w tym [zł]/ Off-farm income, of which [PLN]: z pracy najemnej/paid employment [%] z emerytury i renty/pensions [%] Udział dopłat do działalności operacyjnej w dochodzie z ospodarstwa rolnego/share of subsidies for operations in the income from family farm [%] Udział zadłużonych gospodarstw rolnych/ Share of farm in debt [%] Aktywa gospodarstwa rolnego ogółem, w tym [zł]/ Total assets, of which [PLN]: kapitał własny/own equity [%] Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab. 1 Pomorze i Mazury Wielkopolska i Śląsk Mazowsze i Podlasie Małopolska i Pogórze 35 786 31 235 31 211 30 929 21 428 12 175 13 612 15 741 14 358 52,7 20,4 19 060 70,1 15,0 17 599 65,2 18,2 15 188 58,5 18,4 58,6 76,1 82,0 55,8 58,1 38,0 33,4 28,1 241 860 94,0 213 845 96,3 199 619 96,9 214 401 95,9 Tabela 3. Podstawowe czynniki decydujące o dochodach z gospodarstw rolnych pogrupowanych według lokalizacji w regionach rolniczych FADN, średnie dla lat 2005-2009 Table 3. The main factors determining the incomes of farms grouped by their location in the FADN rural regions, the average for 2005-2009 Wyszczególnienie/Specification Pomorze i Mazury Wielkopolska i Śląsk Mazowsze i Podlasie Małopolska i Pogórze Wartość produkcji sprzedanej [zł]/ The value of sold production [PLN] 57 045 34 490 29 553 30 330 Udział kosztów bezpośrednich w kosztach ogółem/ Share of direct costs in total costs 65,4 45,0 48,2 40,4 Udział amortyzacji w kosztach ogółem/ Share of depreciation in total costs [%] 12,8 24,7 23,0 28,8 Wydajność pracy [tys. zł/awu]/ Labour productivity [thous. PLN/AWU] 49,8 29,5 25,8 28,4 Produktywność ziemi [tys. zł/ha UR]/ Productivity of land [thous. PLN/ha UAA] * 5,8 3,8 3,5 4,7 * przy obliczaniu produktywności ziemi od ogólnej powierzchni użytków rolnych odjęto powierzchnię odłogów i ugorów/when calculating the productivity of land, from the total agricultural land area, the area of fallows was subtracted Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab. 1 choćby w Poznaniu, Toruniu i Bydgoszczy. Relatywnie niemały dochód pozarolniczy posiadały też rodziny z Mazowsza i Podlasia. Możliwe, że te ostatnie z założenia traktowały gospodarstwo rolne jako miejsce zamieszkania i pozyskiwania produktów na samozaopatrzenie, nie zaś jako główne miejsce czerpania dochodu. Wskazuje na to najniższa spośród rozpatrywanych wartość aktywów (199,6 tys. zł) gospodarstwa rolnego oraz najniższa wartość produkcji sprzedanej, wydajność pracy w gospodarstwie i produktywność użytkowanej ziemi.
32 Irena Augustyńska-Grzymek Podsumowanie Średnio w latach 2005-2009 w najlepszej sytuacji ekonomicznej znajdowały się rodziny z gospodarstw rolnych zlokalizowanych na Pomorzu i Mazurach, w pozostałych regionach sytuacja względem siebie była dość podobna. Wyniki badań sugerują, że w przypadku rodzin rolników wskazane jest aktywniejsze angażowanie się w działalność rolniczą niż w pozyskiwanie dochodów spoza gospodarstwa, gdyż to zwykle dochody z rolnictwa decydują o sytuacji ekonomicznej tych rodzin, tak jak w przypadku rodzin z Pomorza i Mazur oraz z Małopolski i Śląska. Aktywna działalność w gospodarstwie, przejawiająca się m.in. w wysokiej wartości sprzedaży, wydajności pracy i produktywności ziemi decyduje bowiem o wysokich dochodach z tych jednostek. Jeżeli jednak rodziny te nastawiają się raczej na uzyskiwanie dochodów spoza rolnictwa (jak prawdopodobnie gros rozpatrywanych rodzin z Mazowsza i Podlasia), wskazane byłoby, aby ograniczyły one (sprzedały, wydzierżawiły) zasoby gospodarstwa (ziemię, pracę, kapitał) do niezbędnego w ich przekonaniu minimum. Literatura Augustyńska-Grzymek I., Skarżyńska A. 2011: Stan i szanse rozwoju gospodarstw towarowych uznanych za słabe ekonomicznie, Zag. Ekon. Rol., IERiGŻ-PIB, Warszawa, nr 1, s. 81-104. Fernandez-Cornejo J., Mishra A., Nehring R., Hendricks Ch., Southern M., Gregory A. 2007: Off-farm income, technology adoption, and farm economic performance, Economic Report, no 36 from the Economic Research Service, USDA, Washington. Goraj L., Malanowska B., Osuch D., Sierański W. 2009: Opis realizacji planu wyboru próby gospodarstw rolnych dla Polskiego FADN w 2009 roku, IERIGŻ-PIB, Warszawa, s. 4-5. Kołoszko-Chomentowska Z. 2004: Kondycja ekonomiczna rodzinnych gospodarstw rolniczych, [W:] Adamowicz A. (red.), Wiejskie gospodarstwo domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, SGGW, Warszawa, nr 33, s. 197-202. Maj H. 2009: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa, Prace Geograficzne, z. 121, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 205-215. Stańko S. 2008: Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa, Rocz. Nauk Roln., seria G, t. 94, z. 2, SGGW, Warszawa, s. 65-79. Zegar J.S. 2009: Struktura polskiego rolnictwa rodzinnego pod koniec pierwszej dekady XXI wieku, IERiGŻ- -PIB, Warszawa, s. 36-39, 139. Summary The object of the study was the economic situation of families receiving in 2005-2009 income from farm and other sources. The study used data of FADN farm accounting system and data from IAFE-NRI surveys on farmers families off-farm income. The aim of this study was attempt to describe the economic situation of farmers families from the farms grouped according to localisation in four FADN agricultural regions and determine the factors which have decided about the situation of these families after the Polish accession to the EU. The results of the research was shown in the average for 2005-2009. The research shows that the best economic situation determined mainly by the level of total income of farmers family was in families, which farms were located in the Pomorze i Mazury region. The highest income from agriculture was decisive, which level was conditioned by i.a. the largest agricultural land area, the highest value of sold production and the highest productivity of labour. The economic situation of farmers families from other regions was similar to each other, but the lowest total income was obtained in the Małopolska i Pogórze region. Adres do korespondencji mgr inż. Irena Augustyńska-Grzymek Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB ul. Świętokrzyska 20 00-950 Warszawa tel. (22) 505 47 27 e-mail: irena.augustynska@ierigz.waw.pl