Archeologia Jeziora Powidzkiego redakcja naukowa Andrzej Pydyn, Toruń 2010 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Pracownia Paleoekologii i Archeobotaniki Katedra Ekologii Roślin, Uniwersytet Gdański Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich pól popielnicowych w Polanowie na Pojezierzu Gnieźnieńskim * The botanical content of two vessels from the Lusatian Urnfield Culture site in Polanowo, the Gniezno Lake District Abstract The botanical content of two vessels found in the Lusatian Urnfield Culture settlement has been examined. More then 6600 specimens representing 137 taxa including 120 species have been determined. The character of the subfossil flora extracted from both objects is very similar in respect to species composition and quantitative relations between the main constituents. Apart from the remains of some useful plants (Camelina sativa, Papaver somniferum, Panicum miliceum, Linum usitatissimu, Triticum spelta) and common weeds, some rare and interesting species appeared, first of all, Primula veris and Saxifraga tridactylites/granulata. The occurrence of these species in both vessels suggests intentional collecting and use for special purposes. In our opinion the botanical content of both vessels confirm the preliminary suggestion made by the archaeologists that these object were a part of a foundation offerings. * Autorki serdecznie dziękują Pani mgr Karolinie Szambelan za przygotowanie laboratoryjne i segregację szczątków roślin do oznaczania. Jej mistrzowska praca umożliwiła wychwycenie w tym trudnym materiale szeregu interesujących gatunków o szczególnie małych nasionach, które w związku z tym są niezmiernie rzadko odnotowywane w materiałach archeobotanicznych.
198 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Wstęp Szczątki roślin towarzyszące stanowiskom archeologicznym stanowią ważne źródło wiedzy na temat różnych aspektów życia dawnych społeczności. Znaczenie tej kategorii danych zależy od kontekstu archeologicznego, warunków fosylizacji materiału organicznego oraz metod próbkowania archeobotanicznego. Te same czynniki wpływają na zakres merytoryczny problematyki, której dotyczą tego typu badania. Za szczególnie cenne uważa się powszechnie materiały botaniczne, które dostarczają danych bezpośrednich na temat gospodarczego wykorzystania roślin (w Polsce m.in. Jaroń 1938; Burchardówna 1953; Klichowska 1975, 1984; Wasylikowa 1984; Wasylikowa i in. 1991; Lityńska-Zając 1997). Rośnie rola badań szczątków roślin jako podstawy dla rekonstrukcji warunków środowiska przyrodniczego w miejscu funkcjonowania osadnictwa (w Polsce m.in. Wasylikowa 1978; Wasylikowa i in. 1991; Latałowa 1999; Latałowa i in. 2003; Trzcińska-Tacik, Lityńska- Zając 1999; Polcyn 2000). Istnieją także różne przykłady wykorzystania materiału botanicznego do rozpoznania dawnej funkcji struktur, warstw i obiektów archeologicznych (m.in. Mitka, Wasylikowa 1995; Stika 1996; Badura, Latałowa 2007). Do szczególnie interesujących należą wyniki analiz botanicznych zawartości naczyń. Znajdowane na stanowiskach archeologicznych, mogą zawierać materiał roślinny różnego pochodzenia. Część z nich jest po prostu wypełniona osadem, który formował się w obrębie stanowiska, natomiast inne zawierają oryginalny surowiec roślinny (jak np. naczynia zasobowe: Helbaek 1960; Körber-Grohne 1988; Polcyn 1993; Lityńska-Zając 1997) bądź pozostałości przetrzymywanych w nich napojów lub strawy (np. Bönisch 1988; Rösch 2005). Naczynia znajdowane w kontekście obiektów kultu lub pochówków (Körber-Grohne 1985; Rösch 1999; McGovern i in. 1999; Matterne, Derreumaux 2008) wzbogacają wiedzę dotyczącą sfery duchowej i magii w życiu dawnych społeczności. Rośliny zajmowały i do dzisiaj zajmują ważne miejsce w rytuałach, wierzeniach i praktykach religijnych różnych kultur, niezależnie od ich poziomu cywilizacyjnego. Niniejsza praca zawiera wyniki analiz makroskopowych szczątków roślin wydobytych z wnętrza dwóch naczyń znalezionych w podwodnych warstwach kulturowych osady ludności łużyckich pól popielnicowych (Pydyn, Rembisz 2010), w przybrzeżnej strefie Jeziora Powidzkiego na Pojezierzu Gnieźnieńskim.
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 199 Materiał i metody badań Próbki o symbolach 1/04 (350 cm 3 ) i 2/04 (200 cm 3 ) pochodzą z wnętrza dwóch naczyń ceramicznych odkrytych w podwodnych warstwach kulturowych na stanowisku 12 w Polanowie (ryc. 1). Pierwsze naczynie 1 (lokalizacja 1EG/IV) zostało znalezione w warstwie III, w sąsiedztwie elementów konstrukcyjnych domostwa (pale 24 i 28). W jego wnętrzu znajdowały się kości tylnej (miedniczej) kończyny bydlęcej z wyraźnymi śladami rąbania (Gręzak 2010) oraz materiał organiczny 2 i ułamki innych naczyń ceramicznych. Obok zalegało kolejne naczynie, które ze względu na silne zniszczenie rozpadało się na drobne fragmenty. W warstwie tej licznie występowały węgle drzewne, fragmenty niespalonego drewna, ceramiki oraz kamienie. Ze względu na specyfikę środowiska wodnego interpretacja tego znaleziska jest znacznie utrudniona, ale można przypuszczać, że naczynie znajdowało się w celowo wykonanej jamie. Drugie naczynie 3 odkryto w tej samej warstwie III, w sąsiedztwie pali 9 11 i 44 (lokalizacja 2EG/IV). Garnek, zachowany w 17 fragmentach, został znaleziony w podobnym kontekście jak pierwsze naczynie. W jego wnętrzu stwierdzono kość nadgarstka bydlęcego (Gręzak 2010) i materiał organiczny 4. Głębokość zalegania oraz usytuowanie względem innych obiektów może zdaniem archeologów sugerować, że oba garnki zostały zdeponowane w sposób intencjonalny jako tzw. ofiary zakładzinowe (Pydyn, Rembisz 2010). Próbki do badań archeobotanicznych pobrano z przydennej części naczyń. Materiał w stanie wilgotnym został przekazany do laboratorium paleoekologicznego, gdzie szlamowano go pod strumieniem bieżącej wody na zestawie sit o wielkości oczek 0,2, 0,5 i 2,0 mm. Przeanalizowano całą objętość próbek, których zawartość segregowano pod mikroskopem stereoskopowym przy powiększeniu 16. Do momentu opracowania szczątki przechowywano na szalkach Petriego, w mieszance konserwującej zawierającej wodę, alkohol i glicerynę (1: 1: 1) z dodatkiem tymolu. Diaspory 1 Nr inwentarza zabytków masowych 15/04. 2 Nr inwentarza prób archeobotanicznych 1/04. 3 Nr inwentarza zabytków masowych 27/04. 4 Nr inwentarza prób archeobotanicznych 2/04.
200 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Ryc. 1. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Lokalizacja naczyń na stanowisku (rys. Joanna Abramów, Marta Barcikowska, Krzysztof Radka) oznaczano za pomocą mikroskopu stereoskopowego Stemi-11 Carl Zeiss Jena przy powiększeniach do 60, z wykorzystaniem odpowiednich kluczy i atlasów oraz materiału referencyjnego zgromadzonego w kolekcji karpologicznej Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego. W próbce z pierwszego naczynia udział poszczególnych gatunków w obrębie bardzo licznie reprezentowanej rodziny Chenopodia-
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 201 Ryc. 2. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Liczba gatunków roślin uprawnych i dzikich reprezentujących różne typy siedlisk: 1 gatunki uprawne, 2 chwasty pół uprawnych i siedlisk ruderalnych, 3 gatunki muraw, pastwisk i łąk na suchych siedliskach, 4 gatunki typowe dla łąk na siedliskach świeżych i wilgotnych, 5 gatunki bagienne i wodne, 6 gatunki leśne i zaroślowe ceae oszacowano na podstawie szczegółowych zliczeń w trzech losowo pobranych podpróbkach nasion, a następnie wynik przeliczono na całą objętość próbki. Nazewnictwo łacińskie roślin podano za Vascular plants of Poland a checklist (Mirek i in. 2002). Skład botaniczny zawartości naczyń W obu próbkach bezwzględnie dominują szczątki storfiałe, zakonserwowane dzięki środowisku wodnemu, w którym przebywały; w niewielkiej ilości pojawiły się szczątki spalone w postaci węgielków drzewnych różnej wielkości oraz części diaspor, zwłaszcza nasion Chenopodiaceae. Obie próbki mają bardzo podobny, bogaty skład gatunkowy. Występują w nich zarówno szczątki roślin uprawnych, jak i dzikich, charakterystycznych dla różnych siedlisk (ryc. 2 4); część z wyróżnionych gatunków dzikich ma potencjalne znaczenie użytkowe (tab. 1). W sumie oznaczono ponad 6600 okazów owoców i nasion, obejmujących 137 taksonów, w tym 120 w randze gatunku (tab. 1). Nieoznaczone diaspory stanowią poniżej 1% badanego materiału.
[202] Ryc. 3. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Udział procentowy gatunków roślin uprawnych i dzikich reprezentujących różne typy siedlisk; objaśnienia grup ekologicznych, jak na ryc. 2 Ryc. 4. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Udział szczątków roślin uprawnych i dzikich reprezentujących różne typy siedlisk; objaśnienia grup ekologicznych, jak na ryc. 2
[203] Tabela 1. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Wykaz oznaczonych szczątków makroskopowych; sp spalone, nsp niespalone; wytłuszczoną czcionką zaznaczono ważniejsze, potencjalne gatunki użytkowe zbierane ze stanu dzikiego Grupa/Nazwa taksonu rośliny uprawne sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Camelina sativa (L.) Crantz lnicznik siewny (nasiona) Linum usitatissimum L. len zwyczajny (nasiona) Panicum miliaceum L. proso zwyczajne (plewki) Papaver somniferum L. mak lekarski (nasiona) Triticum spelta L. pszenica orkisz (fr. kłoska) Althaea officinalis L. prawoślaz lekarski Elymus repens (L.) Gould. perz właściwy Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. rzodkiewnik pospolity Brassica rapa L. kapusta (rzepa) właściwa chwasty pól uprawnych i siedlisk ruderalnych nsp 186 22 nsp 8 nsp 153 75 nsp 179 10 sp 1 nsp 3 nsp 1 Capsella bursa-pastoris (L.) Medik tasznik pospolity Chenopodium album L. komosa biała Chenopodium ficifolium Sm. komosa jesienna Chenopodium polyspermum L. komosa wielonasienna nsp 18 sp/nsp 3000 86 sp/nsp 300 7 sp/nsp 100
[204] Chenopodium sp. L. komosa Chenopodiaceae komosowate Cichorium intybus L. cykoria podróżnik Grupa/Nazwa taksonu sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 sp/nsp 200 sp/nsp 100 32 nsp 2 Cuscuta epilinum Weihe ex Boenn. kanianka lnowa Cuscuta europaea L. kanianka pospolita (k. europejska) Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl stulicha psia Echinochloa crus-galli (L.) P. Beauv. chwastnica jednostronna Erysimum cheiranthoides L. pszonak drobnokwiatowy Fallopia convolvulus (L.) Á Löve rdestówka (rdest) powojowata Galeopsis ladanum L. poziewnik polny Galeopsis cf. pubescens Besser poziewnik miękkowłosy Galium spurium L. przytulia fałszywa Lamium amplexicaule L. jasnota różowa Linaria vulgaris Mill. lnica pospolita sp/nsp 2 nsp 2 nsp 3 1 nsp 8 nsp 7 1 nsp 3 Melandrium album (Mill.) Garcke bniec biały Mentha arvensis L. mięta polna nsp 5 nsp 3 nsp 2 nsp 13 nsp 2
[205] Grupa/Nazwa taksonu sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Papaver rhoeas/dubium L. mak polny/wątpliwy Plantago major L. s. str. babka zwyczajna Poa annua L. wiechlina (wyklina) roczna nsp 7 nsp 6 Polygonum aviculare L. rdest ptasi Polygonum lapathifolium L. rdest ostrogorzki Polygonum persicaria L. rdest plamisty Potentilla norvegica L. pięciornik norweski Sagina procumbens L. karmnik rozesłany Scrophularia nodosa L. trędownik bulwiasty Setaria viridis /verticillata L. P. Beauv. włośnica zielona/okółkowa (okręgowa) Silene vulgaris (Moench) Garcke lepnica rozdęta Solanum nigrum L. Emend. Mill. psianka czarna Sonchus asper (L.) Hill mlecz kolczasty Stellaria media (L.) Vill. gwiazdnica pospolita nsp 9 1 nsp 330 5 nsp 2 nsp 5 nsp 1 nsp 5 4 sp/nsp 5 5 nsp 15 1 nsp 1 nsp 61 11 Torilis japonica (Houtt.) DC. kłobuczka pospolita Urtica dioica L. pokrzywa zwyczajna nsp 1 1 nsp 56 10
[206] Urtica urens L. pokrzywa żegawka Grupa/Nazwa taksonu Valerianella locusta Laterr. emend. Betcke roszpunka (roszponka) warzywna sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 nsp 4 rośliny łąk i muraw na różnych siedliskach Anthemis tinctoria L. rumian żółty (r. barwierski) Arenaria serpyllifolia L. piaskowiec macierzankowy Artemisia campestris L. bylica polna Calluna vulgaris (L.) Hull wrzos pospolity (w. zwyczajny) Campanula glomerata L. dzwonek skupiony Campanula patula L. s. str. dzwonek rozpierzchły Carex ovalis Gooden. turzyca zajęcza Centaurea scabiosa L. chaber driakiewnik sp/nsp 11 12 nsp 3 nsp 11 1 nsp 28 19 Centaurium erythraea Rafn centuria pospolita (c. zwyczajna) Cerastium holosteoides Fr. Emend. Hyl. rogownica pospolita Cerastium semidecandrum L./glomeratum Thiull. rogownica pięciopręcikowa/skupiona Clinopodium vulgare L. klinopodium pospolite (czyścica storzyszek) Daucus carota L. marchew zwyczajna nsp 2 nsp 70 8 nsp 1 2 nsp 3 nsp 1 1
[207] Grupa/Nazwa taksonu sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Gypsophila muralis L. łyszczec (gipsówka) wiechowaty Hieracium sp. L. jastrzębiec Hypericum maculatum Crantz dziurawiec czteroboczny (d. czterograniasty) nsp 2 nsp 11 26 Hypericum perforatum L. dziurawiec zwyczajny Leucanthemum vulgare Lam. s. str. jastrun (złocień) właściwy Linum catharticum L. len przeczyszczający Luzula multiflora (Retz.) Lej. kosmatka licznokwiatowa Lychnis flos-cuculi L. firletka poszarpana Origanum vulgare L. lebiodka pospolita Orobanche sp. L. zaraza Phleum pratense L. tymotka łąkowa (brzanka pastewna) Picris hieracioides L. goryczel jastrzębcowaty (g. jastrzębcowy) Pimpinella saxifraga L. biedrzeniec mniejszy Plantago lanceolata L. babka lancetowata Poa compressa L. wiechlina (wyklina) spłaszczona Potentilla argentea L. s. str. pięciornik srebrny nsp 5 1 nsp 8 1 nsp 8 2 nsp 11 3 nsp 1 nsp 13 2 nsp 5 nsp 6 nsp 11
[208] Grupa/Nazwa taksonu sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Potentilla erecta (L.) Raeusch. pięciornik kurze ziele Primula veris L. pierwiosnek (pierwiosnka) lekarski Prunella vulgaris L. głowienka pospolita sp/nsp 2 nsp 13 3 Ranunculus acris L. s. str. jaskier ostry Rumex acetosella L. szczaw polny Saxifraga tridactylites/granulata L. skalnica trójpalczasta/ziarenkowata Stellaria graminea L. gwiazdnica trawiasta Trifolium sp. L. koniczyna (fr. okwiatu) Valeriana officinalis L. kozłek lekarski Valeriana sp. L. kozłek Veronica chamaedrys L. s. str. przetacznik ożankowy Veronica officinalis L. przetacznik leśny nsp 107 13 nsp 3 2 nsp 26 3 nsp 2 nsp 1 1 nsp 3 nsp 1 Veronica spicata L. przetacznik kłosowy Veronica cf. teucrium L. przetacznik pagórkowy Viola canina L. s. str. fiołek psi Viscaria vulgaris Röhl. smółka pospolita nsp 2 nsp 7
[209] Grupa/Nazwa taksonu rośliny wodne i bagienne sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Agrostis stolonifera L. mietlica rozłogowa Atriplex prostrata Boucher ex DC. łoboda oszczepowata nsp 2 sp/nsp 300 10 Carex panicea L. turzyca prosowata Carex paniculata L. turzyca prosowa Carex sp. L. turzyca Characeae ramienicowate (oogonia) Chenopodium glaucum L. komosa sina Chenopodium rubrum L. komosa czerwonawa Eleocharis palustris (L.) Roem. & Schult. ponikło błotne Epilobium adnatum Griseb. wierzbownica czworoboczna Epilobium hirsutum L. wierzbownica kosmata Epilobium palustre L. wierzbownica błotna Eupatorium cannabinum L. sadziec konopiasty Filipendula ulamaria (L.) Maxim. wiązówka błotna Hypericum tetrapterum Fr. dziurawiec skrzydełkowaty nsp 268 27 sp/nsp 30 sp/nsp 20 nsp 2 nsp 21 nsp 3 nsp 1 1 nsp 4 nsp 2
[210] Grupa/Nazwa taksonu sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Juncus articulatus L. emend. K. Richt. sit członowaty Juncus bufonius L. sit dwudzielny Juncus effusus L./conglomeratus L. emend. Leers sit rozpierzchły/skupiony nsp 24 8 nsp 10 5 nsp 75 31 Lemna sp. L. rzęsa Lythrum salicaria L. krwawnica pospolita Mentha aquatica L. mięta nadwodna (m. wodna) Molinia caerulea (L.) Moench s. str. trzęślica modra (T. jednokolankowa) Myosoton aquaticum (L.) Moench kościenica (kościeniec) wodna Najas marina L. jezierza morska Phragmites australis (Cav.) Trin. Ex Steud. trzcina pospolita Poa palustris L. wiechlina (wyklina) błotna nsp 1 nsp 1 1 nsp 2 nsp 6 2 nsp 4 4 nsp 14 5 Puccinellia distans (Jacq.) Parl. mannica odstająca Ranunculus repens L. jaskier rozłogowy (j. rozesłany) Ranunculus sceleratus L. jaskier jadowity Stellaria uliginosa Murray gwiazdnica bagienna (g. bagnowa) nsp 2 3 nsp 3 nsp 2 3 nsp 2
[211] Grupa/Nazwa taksonu rośliny leśne i okrajkowe sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 Alnus glutinosa (L.) Gaertn. olsza czarna Betula pendula Roth brzoza brodawkowata (b. zwisła) nsp 3 nsp 3 2 Campanula trachelium L. dzwonek pokrzywolistny Fragaria vesca L. poziomka pospolita Poa nemoralis L. wiechlina (wyklina) gajowa Rubus caesius L. jeżyna popielica Sambucus nigra L. bez czarny Asteraceae indet. złożone Brassicaceae indet. krzyżowe Cerastium sp. L. rogownica Lamiaceae indet. wargowe Myosotis sp. L. niezapominajka Poaceae trawy Potentilla sp. L. pięciornik Caryophyllaceae indet. goździkowate inne nsp 2 4 nsp 31 nsp 1 2 nsp 1 1 nsp 1 nsp 6 1 nsp 3 nsp 2 nsp 1 sp/nsp 34 2 nsp 6 sp/nsp 12 1
212 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Grupa/Nazwa taksonu sp/nsp Próbka/liczba diaspor 1/04 2/04 nieoznaczone 44 3 szczątki zwierzęce Cristatella mucedo mszywioły (statoblasty) nsp 105 8 Piscicola geometra pijawka rybia (kokony) Mollusca mięczaki (muszelki) Coenococcum geophilum sklerocja Ostracoda małżoraczki (pancerzyki) Daphnia sp. dafnia (efippia) Spongiae gąbki (gemmule) Insecta fr. owady 8 1 7 6 51 10 3 8 4 Szczątki gatunków uprawnych stanowią około 9% w próbce 1/04 i 22% w próbce 2/04. Bardzo liczne są nasiona lnicznika siewnego (Camelina sativa; ryc. 5I H) i maku lekarskiego (Papaver somniferum; ryc. 6G) oraz plewki prosa (Panicum miliaceum), natomiast w próbce 1/04 dodatkowo w niewielkiej liczbie wystąpiły nasiona lnu (Linum usitatissimum) oraz jedna spalona osadka kłoska pszenicy orkisz (Triticum spelta; ryc. 5C). Największą grupę, pod względem liczebności szczątków, stanowią chwasty pól uprawnych i siedlisk ruderalnych typowych dla terenów zajętych przez osadnictwo (71% w próbce 1/04 i 35% w próbce 2/04). Dominują tutaj pospolite gatunki o szerokim spektrum fitocenotycznym, charakterystyczne dla siedlisk wzbogaconych w związki biogenne, takie jak lebioda (Chenopodium album), rdest ostrogorzki (Polygonum lapathifolium), gwiazdnica pospolita (Stellaria media), pokrzywa zwyczajna (Urtica
[213] Ryc. 5. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Diaspory wybranych gatunków: A Rubus caesius (pestka), B Sambucus nigra (nasiono), C Triticum spelta (osadka kłoska), D Clinopodium vulgare (owoce), E Centaurium erythraea (nasienie), F Orobanche sp. (nasienie), G Primula veris (nasienie), H Camelina sativa (nasienie); skala oznacza 1 mm
214 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska dioica), pokrzywa żegawka (U. urens), psianka czarna (Solanum nigrum) i kłobuczka pospolita (Torilis japonica; ryc. 6C D). W niewielkiej liczbie pojawiły się owoce i nasiona mało wyspecjalizowanych gatunów segetalnych, które współcześnie zachwaszczają przede wszystkim uprawy ogrodowe i zasiewy roślin okopowych oraz zbóż jarych, takie jak rdestówka powojowata (Fallopia convolvulus), chwastnica jednostronna (Echinochloa crus-galli), włośnica zielona/okółkowa (Setaria viridis/verticillata), poziewnik polny (Galeopsis ladanum), lnica pospolita (Linaria vulgaris) i mak polny/wątpliwy (Papaver rhoeas/dubium). Bardzo liczne są gatunki zbiorowisk łąkowych i pastwisk na różnych siedliskach, lecz ich szczątki są proporcjonalnie mniej znaczącym składnikiem obu próbek. Zarówno pod względem liczby gatunków, jak i diaspor dominują szczątki roślin rosnących na ubogich piaszczystych glebach, takie jak szczaw polny (Rumex acetosella) czy piaskowiec macierzankowy (Arenaria serpyllifolia), oraz typowe raczej dla suchych łąk i muraw. W tej grupie znalazły się bardzo interesujące i rzadkie gatunki: skalnica trójpalczasta lub skalnica ziarenkowa (Saxifraga tridactylites/granulata; ryc. 6H) i pierwiosnek lekarski (Primula veris; ryc. 5G). Stosunkowo niewielka jest liczba gatunków, a także diaspor roślin łąkowych tworzących zbiorowiska na siedliskach świeżych i wilgotnych, takich jak babka lancetowata (Plantago lanceolata). Dość dobrze są natomiast reprezentowane siedliska bagienne z m.in. wiązówką błotną (Filipendula ulmaria), sitami (Juncus spp.), dziurawcem skrzydełkowatym (Hypericum tetrapterum), kościenicą wodną (Myosoton aquaticum; ryc. 6I), wierzbownicą kosmatą (Epilobium hirsutum) czy kozłkiem lekarskim (Valeriana officinalis; ryc. 5E). Część z wymienionych gatunków, razem z sadźcem konopiastym (Eupatorium cannabinum), mogła wchodzić w skład zarośli otaczających jezioro. W próbkach pojawiły się pozostałości organizmów wodnych, co z pewnością ma związek z zaleganiem obu naczyń w osadach jeziornych. Liczne są oogonia ramienic (Characeae), pojedynczo wystąpiły nasiona jezierzy (Najas marina). Spory udział mają szczątki fauny: skorupki małżoraczków (Ostracoda), statoblasty mszywioła Cristatella mucedo, gemmule gąbek (Spongiae) i kokony pijawki rybiej (Piscicola geometra). Są to te same taksony, które licznie występują w odpowiadającej warstwie osadów dennych w rejonie stanowiska (Święta-Musznicka, Latałowa, Pryczkowska 2010).
[215] Ryc. 6. Jezioro Powidzkie, Polanowo, stanowisko 12. Diaspory wybranych gatunków: A B Daucus carota (owoce od strony grzbietowej i brzusznej), C D Torilis japonica (owoce od strony brzusznej i grzbietowej), E Valeriana officinalis (owoc), F Cichorium intybus (owoc), G Papaver somniferum (nasienie), H Saxifraga tridactylites/granulata (nasiona), I Myosoton aquaticum (nasienie), J Valerianella locusta (owoc); skala oznacza 1 mm
216 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Uwagi na temat roślin użytkowych Próbki z obu naczyń zawierają szczątki szeregu gatunków o znaczeniu użytkowym, zarówno roślin uprawnych, jak i pozyskiwanych ze stanu dzikiego. Lnicznik siewny (Camelina sativa), podobnie jak wiele innych gatunków z rodziny Brassicaceae (kapustowate), jest gatunkiem olejodajnym, którego wartość użytkową prawdopodobnie doceniano już w neolicie (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). Jest to tzw. wtórna roślina uprawna, która najpierw rozpowszechniła się jako chwast, a dopiero później została wyselekcjonowana do samodzielnej uprawy. Stanowiska archeologiczne w Europie sugerują, że jego uprawę rozpoczęto dopiero w schyłkowej fazie epoki brązu lub w początkach okresu halsztackiego, a więc w okresie, na który przypada schyłek kultur łużyckich pól popielnicowych. Na stanowiskach w Biskupinie (Jaroń 1938) i Kamieńcu (Wasylikowa 1956; Tomczyńska, Wasylikowa 1988) szczątki lnicznika wystąpiły bardzo licznie. Wysoki udział Camelina sativa w próbkach z Polanowa pozwala jednoznacznie stwierdzić, że również w badanej tu osadzie lnicznik odgrywał bardzo ważną rolę jako roślina o znaczeniu gospodarczym. Mak lekarski (Papaver somniferum) jest jednym z najstarszych gatunków uprawnych, prawdopodobnie od najdawniejszych czasów cenionym zarówno ze względu na wartości oleju tłoczonego z nasion, jak i usypiające i uśmierzające ból właściwości opium. Mak rzadko pojawia się w większych ilościach na stanowiskach pradziejowych na terenie Polski (por. Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005), tym bardziej znaczna liczba jego nasion w próbkach z Polanowa zasługuje na uwagę. Trzecim gatunkiem olejodajnym stwierdzonym w badanym materiale jest len zwyczajny (Linum usitatissimum), roślina uprawiana od wczesnego neolitu zarówno ze względu na właściwości nasion, jak i włókno. Według zestawienia Lityńskiej-Zając i Wasylikowej (2005), do tej pory len pojawił się na stosunkowo nielicznych stanowiskach kultur łużyckich pól popielnicowych w granicach Polski. Na stanowisku w Polanowie proso zwyczajne (Panicum miliaceaum) stwierdzono w postaci licznych plewek, które doskonale zachowują się w materiałach storfiałych. Zboże to występuje w Polsce już na stanowiskach wczesnoneolitycznych, lecz większa intensywność i powszechność jego upraw jest wiązana dopiero z rozwojem kultur łużyckich pól popielnicowych (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005).
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 217 Zaledwie pojedyncza osadka spalonego kłoska pszenicy orkisz (Triticum spelta) świadczy jedynie o uprawie tego gatunku przez mieszkańców osady w Polanowie, natomiast nic nie można powiedzieć o jego roli. Dane zebrane przez M. Lityńską-Zając i K. Wasylikową (2005) wskazują, że orkisz był uprawiany na terenie Polski już w neolicie, jednak nieliczne jego szczątki na stanowiskach archeologicznych zawsze skłaniają do przypuszczenia, że uprawy tego gatunku nie miały tutaj większego znaczenia. Poza wymienionymi wyżej, bezspornymi roślinami uprawnymi, w materiale archeobotanicznym z Polanowa stwierdzono występowanie wielu innych gatunków o znaczeniu użytkowym. Szczątki części z nich to ewidentne pozostałości roślin zbieranych ze stanu dzikiego, status innych nie jest do końca jasny ich szczątki mogą być równie dobrze śladem zbieractwa, jak i przypadkowego zawleczenia na teren stanowiska, lub są świadectwem występowania określonych gatunków in situ. Za jednoznaczny ślad zbieractwa można uznać liczne orzeszki (pesteczki) poziomki (Fragaria vesca), gatunku o wybitnych walorach odżywczych, leczniczych i smakowych. Prawdopodobnie również pestki jeżyny popielicy (Rubus caesius; ryc. 5A) i bzu czarnego (Sambucus nigra; ryc. 5B) są w tym materiale wynikiem zbioru owoców tych roślin, jednak ze względu na zaledwie pojedyncze przypadki wystąpienia ich szczątków, taką interpretację należy przyjąć z ostrożnością. Na uwagę zasługują bardzo liczne, zwłaszcza w próbce 1/04 ( 3000 egzemplarzy), nasiona komosy białej lebiody (Chenopodium album). Jest to pospolity chwast rosnący przede wszystkim na wzbogaconych w azot siedliskach ruderalnych towarzyszących osadnictwu oraz na polach uprawnych. Lebioda to również dzika roślina konsumpcyjna, wykorzystywana jako roślina głodowa nie tylko w pradziejach, lecz także w czasach nowożytnych. Jej liście i pędy gotowano jak jarzynę lub przygotowywano w postaci sałatek i kiszonek, natomiast nasiona spożywano jako kaszę. Jest na ten temat wiele przekazów etnobotanicznych (m.in. Kluk 1805; Maurizio 1926; Łuczaj 2008), a także archeobotanicznych (m.in. Behre 2008). Nasiona Chenopodium album były znajdowane w ogromnych ilościach w żołądkach zmumifikowanych zwłok z okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Danii (Helbaek 1960) i Niemczech (Behre 1999). Z różnych terenów Europy znane są również przypadki naczyń datowanych na kolejne okresy pradziejowe, począwszy od neolitu, zawierające czyste depozyty nasion tego gatunku lub ich znaczną ilość, które bezspornie dowodzą, że gatunek ten wykorzystywano jako roślinę konsumpcyjną
218 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska (Behre 2008). Z przywołanych wyżej źródeł wynika, że podobną rolę w zbieractwie mogły odgrywać także inne gatunki komosy, zwłaszcza komosa wielonasienna (Ch. polyspermum) i komosa jesienna (Ch. ficifolium), a także łoboda oszczepowata (Atriplex prostrata) oraz rdest ostrogorzki (Polygonum lapathifolium) i szczaw polny (Rumex acetosella), wszystkie licznie reprezentowane w materiale z obu naczyń. Do interesujących należą także inne gatunki, a wśród nich roszpunka warzywna (Valerianella locusta; ryc. 6J), cykoria podróżnik (Cichorium intybus; ryc. 6F), rzepa (Brassica rapa) i marchew zwyczajna (Daucus carota; ryc. 6A B), które występują zarówno jako formy dzikie, jak i uprawne. Trzy pierwsze gatunki nie są rodzime dla flory Polski (Mirek i in. 2002) i pierwotnie rozprzestrzeniły się na terenie naszego kraju prawdopodobnie jako chwasty towarzyszące uprawom (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005), natomiast marchew jest w tej części Europy rodzimym gatunkiem łąkowym, który wtórnie pojawia się również na siedliskach ruderalnych i polnych. Niewiele wiadomo o początkach uprawy tych gatunków, lecz wydaje się, że ze względu na wartości odżywcze, smakowe i lecznicze w osadzie w Polanowie mogły być cenione i zbierane ze stanu dzikiego. W badanych próbkach pojawiły się też gatunki, które mają zastosowanie jako zioła o działaniu leczniczym: m.in. lebiodka (Origanum vulgare), trzy gatunki dziurawca (Hypericum spp.), kozłek lekarski (Valeriana officinalis), pierwiosnek lekarski (Primula veris), len przeczyszczający (Linum catharticum) i prawoślaz lekarski (Althaea officinalis). Według Kluka (1811), również oba możliwe tutaj gatunki skalnic (Saxifraga tridactylites/ /granulata) były wykorzystywane w tradycyjnej medycynie jako cenne rośliny lecznicze. Natomiast rumian żółty (Anthemis tinctoria) to mający dawną tradycję gatunek barwierski. Argumenty botaniczne na rzecz określenia funkcji badanych naczyń W przypadku analizy zawartości naczyń znajdowanych na stanowiskach archeologicznych, najważniejsze pytania dotyczą składu, pochodzenia szczątków organicznych i ich przeznaczenia. Najłatwiejsza jest interpretacja materiałów o prostym składzie gatunkowym, który jednoznacznie wskazuje na ich celowe umieszczenie w naczyniu, a wartość użytkowa i sposób wykorzystania określonych gatunków roślin stanowią w takiej
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 219 sytuacji jasną przesłankę dla interpretacji pod kątem przeznaczenia danego obiektu. Skład botaniczny zawartości naczyń, które są przedmiotem tej pracy, jest bardzo złożony. Ogromna liczba gatunków pochodzących z różnych zbiorowisk i reprezentujących różne grupy roślin użytkowych nie daje jednoznacznej wskazówki, czy są to naczynia wypełnione intencjonalnie materiałem roślinnym, czy też zostały przypadkowo zapełnione szczątkami botanicznymi w miejscu aktywności osadniczej. Na rzecz każdej z tych hipotez można przedstawić odpowiednie argumenty. Hipoteza I: zawartość botaniczna naczyń jest przynajmniej w części efektem celowego włożenia do nich materiału roślinnego o określonym składzie. 1. Wśród oznaczonych szczątków bardzo licznie występują nasiona takich roślin uprawnych, jak lnicznik siewny (Camelina sativa) i mak lekarski (Papaver somniferum), które w warstwach kulturowych (poza obiektami) zazwyczaj występują w znacznym rozproszeniu. 2. Bardzo liczne są nasiona (przedstawiciele rodziny komosowatych Chenopodiaceae) i owoce (rdestu ostrogorzkiego Polygonum lapathifolium) roślin, które mogły być przedmiotem zbieractwa; mimo znanej, wysokiej produktywności diaspor, ich reprezentacja jest nieproporcjonalnie wysoka w stosunku do innych gatunków typowych dla zbiorowisk polnych i ruderalnych, z których się wywodzą. 3. Liczna jest w tym materiale reprezentacja gatunków rzadkich, o tradycyjnie znanych walorach leczniczych, pochodzących z różnych siedlisk (Primula veris, Saxifraga tridactylites/granulata, Althaea officinalis); można założyć, że ich obecność jest wynikiem selektywnego zbieractwa. 4. Niektóre rzadkie gatunki (Saxifraga tridactylites/granulata, Primula veris) powtarzają się w składzie próbek z obu naczyń, co dodatkowo sugeruje ich celowe zbieranie. 5. Bardzo słabo są reprezentowane niektóre pospolite gatunki, które musiały masowo występować w lokalnej roślinności, m.in. przedstawiciele traw (Poaceae) i turzycowatych (Cyperaceae); również ta cecha może wskazywać, że skład omawianego materiału jest wynikiem selekcji. Hipoteza II: pierwotnie puste naczynia stopniowo wypełniły się materiałem roślinnym pochodzącym z kształtującej się warstwy kulturowej.
220 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska 1. Heterogeniczność składu gatunkowego obu próbek może sugerować przypadkowy charakter materiału wypełniającego naczynia. Naszym zdaniem, pierwsza z wysuniętych hipotez znajduje dobre uzasadnienie w składzie obu próbek. Biorąc dodatkowo pod uwagę, że opisane tu szczątki roślin nie są pozostałością potrawy ani nie mają charakteru materiału gromadzonego jako zapasy, można założyć, że, jak to sugeruje kontekst archeologiczny, w znacznej części są one szczątkami ofiar zakładzinowych. Pozostała część to wtórne zanieczyszczenie składnikami formującymi warstwę kulturową, w której spoczęły naczynia, oraz składnikami osadu jeziornego. Przesłanki archeobotaniczne dotyczące środowiska przyrodniczego w rejonie stanowiska Rekonstrukcje warunków przyrodniczych w rejonie stanowiska archeologicznego na ogół opierają się na analizie pyłkowej, która umożliwia odtworzenie skali zalesienia krajobrazu i składu zbiorowisk leśnych oraz ocenę stopnia rozwoju zbiorowisk antropogenicznych (por. m.in. Behre 1981; Latałowa 2007). Z kolei, jeśli na stanowisku archeologicznym występuje odpowiednio bogaty materiał organiczny, szeregu danych szczegółowych na poziomie zbiorowisk roślinnych dostarczają badania archeobotaniczne (Behre, Jacomet 1991; Lityńska-Zając 2005), na ogół oparte na analizie dużych serii próbek. Pojedyncze próbki niesłychanie rzadko dostarczają informacji, które upoważniają do wnioskowania w tym zakresie. Tymczasem, ze względu na bogactwo gatunkowe, dwie próbki będące podstawą tej pracy stanowią wyjątkowy materiał, który oprócz wniosków dotyczących przeznaczenia naczyń, pozwala na określenie niektórych cech środowiska przyrodniczego, a zwłaszcza stopnia antropogenicznego przekształcenia roślinności. W okresie rozwoju kultur łużyckich pól popielnicowych w rejonie stanowiska rozpowszechnione były zbiorowiska chwastów pól uprawnych i siedlisk ruderalnych. Bogactwo gatunkowe tej grupy ekologicznej (tab. 1), a zwłaszcza duży udział roślin azotolubnych, w tym wybitnych nitrofitów (Urtica urens), pokazuje wysoką intensywność osadnictwa i obecność dobrze wykształconych zbiorowisk segetalnych, typowych dla upraw ogrodowych i jarej uprawy zbóż, zwłaszcza prosa. Natomiast w ogóle nie ma szczątków chabra bławatka (Centaurea cyanus) i kąkola polnego (Agrostemma githago), gatunków notowanych na polskich stano-
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 221 wiskach już od neolitu (Lityńska-Zając 2005), lecz szczególnie charakterystycznych dopiero od wczesnego średniowiecza, kiedy upowszechniły się ozime uprawy żyta (Behre 1981). Wśród tej grupy gatunków stwierdzono również kaniankę lnową (Cuscuta epilinum), która należy do obligatoryjnych chwastów lnu. Ponadto, nasze dane wskazują, że w sąsiedztwie osady występowały ruderalne zbiorowiska wydepczyskowe z rdestem ptasim (Polygonum aviculare) i babką zwyczajną (Plantago major), wykształcające się wzdłuż ścieżek i dróg. Elementem krajobrazu były też otwarte łąki i pastwiska, które rozprzestrzeniły się jako zbiorowiska wtórne na odlesionych siedliskach mniej żyznych postaci lasów dębowych lub zbiorowisk sosnowo-dębowych. Do charakterystycznych gatunków należą tutaj m.in.: łyszczec wiechowaty (Gypsophila muralis), chaber driakiewnik (Centaurea scabiosa), centuria pospolita (Centaurium erythraea; ryc. 5E), czyścica storzyszek (Clinopodium vulgare; ryc. 5D), piaskowiec macierzankowy (Arenaria serpyllifolia), dzwonek skupiony (Campanula glomerata), pięciornik srebrny (Potentilla argentea), przetacznik ożankowy (Veronica chamaedrys), biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga) i wrzos pospolity (Calluna vulgaris). Także z tego typu zbiorowisk, przynajmniej częściowo, pochodzą liczne owocki szczawiu polnego (Rumex acetosella). Nasze materiały sugerują, że mniejszą rolę przestrzenną odgrywały łąki na siedliskach świeżych i wilgotnych, z takimi gatunkami, jak m.in.: babka lancetowata (Plantago lanceolata), dziurawiec czteroboczny (Hypericum maculatum), rogownica pospolita (Cerastium holosteoides), firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi) i kozłek lekarski (Valeriana officinalis). W sąsiedztwie jeziora dużą rolę odgrywały zbiorowiska bagienne, z których część mogła tworzyć naturalne szuwary i ziołorośla wzdłuż jego brzegów. Składnikami tej roślinności były m.in.: wierzbownica kosmata (Epilobium hirsutum), kościenica wodna (Myosoton aquaticum; ryc. 6 I), sadziec konopiasty (Eupatorium cannabinum), dziurawiec skrzydełkowaty (Hypericum tetrapterum), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) i sity (Juncus spp.). Wysoka i różnorodna reprezentacja roślin typowych dla siedlisk nieleśnych świadczy, że w trakcie funkcjonowania osady w Polanowie, jej okolice musiały być w znacznym stopniu trwale odlesione i wykorzystywane gospodarczo. Rozwój powierzchni łąkowych i murawowych sugeruje, że wypas zwierząt mógł się odbywać na otwartej przestrzeni, co oczywiście nie wyklucza możliwości równolegle praktykowanych form wypasu leśnego.
222 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Podsumowanie i wnioski Dzięki powszechnemu występowaniu roślin w środowisku, znacznej odporności niektórych ich elementów (zwłaszcza pyłku, nasion i owoców) na procesy rozkładu i znaczeniu w różnych sferach życia człowieka, szczątki botaniczne stanowią jedno z najważniejszych źródeł wiedzy na temat przeszłości przyrodniczej oraz określonych aspektów życia dawnych społeczności. Kluczowe znaczenie dla interpretacji materiału roślinnego ma kontekst archeologiczny. Analiza botaniczna zawartości naczyń ze stanowiska w Polanowie wzmacnia sugestię, opartą na wnioskowaniu archeologicznym, że naczynia te mogły stanowić ofiary zakładzinowe. W celach kultowych zostały one wypełnione materiałem roślinnym pochodzącym od gatunków uprawnych, wykorzystywanych w celach konsumpcyjnych nasionami i owocami gatunków zbieranych ze stanu dzikiego, a także prawdopodobnie roślinami, które doceniano jako gatunki lecznicze, magiczne oraz o wybitnych walorach dekoracyjnych. Materiały te należą do nielicznych w skali Europy, dokumentujących wykorzystanie roślin w kontekście ofiar zakładzinowych (Robinson 2002; Rovira, Chabal 2008). Oznaczono w sumie 137 taksonów, w tym 120 gatunków, wśród których znajdują się rośliny rzadkie we współczesnej florze naszego kraju (m.in. Orobanche sp., Saxifraga tridactylites lub S. granulata, Primula veris, Centaurium erythraea, Veronica teucrium), a także wymarła od wielu lat Cuscuta epilinum. Wiele gatunków stwierdzono po raz pierwszy w skali stanowisk pradziejowych na terenie Polski (Lityńska-Zając 2005, tab. VI.1). Bogata lista gatunków reprezentujących różne typy zbiorowisk roślinnych i różne siedliska upoważnia do stwierdzenia, że w trakcie funkcjonowania osady ludności łużyckich pól popielnicowych w Polanowie, na jej terenie i w jej bezpośrednim sąsiedztwie rozwijały się wielogatunkowe zbiorowiska ruderalne świadczące o wysokiej intensywności użytkowania tego obszaru przez mieszkańców osady. Udokumentowane ślady zbiorowisk chwastów pól uprawnych świadczą o dobrze rozwiniętym rolnictwie, a szeroka gama gatunków pastwiskowych i łąkowych jest świadectwem trwale odlesionych powierzchni, stanowiących potencjalne zaplecze dla hodowli zwierząt. Materiał przedstawiony w tej pracy jest, z jednej strony, przykładem wykorzystania potencjalnych możliwości badań archeobotanicznych,
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 223 z drugiej zaś, ilustruje ich konieczną pracochłonność bez drobiazgowego podejścia do segregacji i oznaczania szczątków roślin nie można by było osiągnąć właściwego poziomu wnioskowania. Bibliografia Badura M., Latałowa M. 2007 Szczątki roślinne ze średniowiecznych konstrukcji wałowych na terenie Zamku Królewskiego w Warszawie (Pałac Pod Blachą), [w:] Kronika Zamkowa, Warszawa, s. 169 186. Behre K. E. 1981 The interpretation of anthropogenic indicators in pollen diagrams, Pollen et Spores, t. 23, s. 227 245. 1999 Die latzte Mahlzeit des Jungen von Kayhausen : Eine Untersuchung der Speisereste aus dem Darmtrakt, Schriften des Staatlichen Museums für Naturkunde und Vorgeschichte Oldenburg 1, t. 10, s. 76 78. 2008 Collected seeds and fruits from herbs as prehistoric food, Vegetation History and Archaeobotany, t. 17, s. 65 74. Behre K. E., Jacomet S. 1991 The ecological interpretation of archaeobotanical data, [w:] Progress in Old World Palaeoethnobotany, red. W. van Zeist, K. Wasylikowa, K. E. Behre, A. A. Balkema, Rotterdam, s. 81 108. Bönisch E. 1988 Das mittelbronzezeitliche Gräberfeld von Klein Jauer, Kr. Calau, Ausgrabungen und Funde, t. 33, z. 2, s. 59 69. Burchardówna H. 1953 Rośliny uprawne w pradziejach Polski, Przegląd Archeologiczny, t. 11, z. 2/3, s. 153 176. Gręzak A. 2010 Analiza zwierzęcych szczątków kostnych z pozostałości osad ludności łużyckich pól popielnicowych w Polanowie i Powidzu na Pojezierzu Gnieźnieńskim, [w:] Archeologia Jeziora Powidzkiego, red. A. Pydyn, Toruń, s. 227 238. Helbaek H. 1960 Comment on Chenopodium album as a food plant in prehistory, Berichte Geobotanische Institut Rübel, Zürich, t. 31, s. 16 19. Jaroń B. 1938 Szczątki roślinne z wczesnego okresu żelaznego w Biskupinie, Wielkopolska, [w:] Gród prasłowiański w Biskupinie w powiecie żnińskim, red. J. Kostrzewski, Poznań, s. 2 30. Klichowska M. 1975 Najstarsze zboża z wykopalisk polskich, Archeologia Polski, t. 20, z. 1, s. 83 143.
224 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska 1984 Struktury uprawne w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza na ziemiach polskich w świetle badań archeobotanicznych, Archeologia Polski, t. 29, z. 1, s. 69 108. Kluk K. 1805, 1811 Dykcyonarz roślinny, Drukarnia Xięży Piarów, Warszawa. Körber-Grohne U. 1985 Hochdorf. Die biologischen Reste aus dem hallstattzeitlichen Fürstengrab von Hochdorf, Gemeinde Eberdingen (Kreis Ludwigsburg), Forschungen und Berichte zur Vor- und Früchgeschichte in Baden-Württemberg, t. 19, s. 87 164. 1988 Nutzpflanzen in Deutschland, Kulturgeschichte und Biologie, Stuttgart. Latałowa M. 1999 Palaeoecological reconstruction of the environmental conditions and economy in Early Medieval Wolin against a background of the Holocene history of the landscape, Acta Palaeobotanica, t. 39, z. 2, s. 183 271. 2007 Gospodarka człowieka w diagramach pyłkowych, [w:] Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce. Środowisko Człowiek Cywilizacja, t. 1, red. M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska, Poznań, s. 171 187. Latałowa M., Badura M., Jarosińska J. 2003 Archaeobotanical samples from non-specific urban contexts as a tool for reconstructing environmental conditions (examples from Elbląg and Kołobrzeg, northern Poland), Vegetation History and Archaeobotany, t. 12, s. 93 104. Lityńska-Zając M. 1997 Fruits of Coriandrum sativum in two Coptic vessels from Egypt, Materiały Archeologiczne, t. 30, s. 57 60. 2005 Chwasty w uprawach roślinnych w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych, Poznań. Łuczaj Ł. 2008 Dzikie rośliny jadalne używane w okresach niedoboru żywności we wschodniej części Karpat (powiaty Krosno, Sanok, Lesko, Nadwórna, Kosów, Kołomyja) według ankiety szkolnej z 1934 roku, [w:] Dzikie rośliny jadalne zapomniany potencjał przyrody, Materiały z konferencji Przemyśl-Bolestraszyce, 13 września 2007, red. Ł. Łuczaj, Bolestraszyce, s. 161 181. Matterne V., Derreumaux M. 2008 A Franco-Italian investigation of funerary rituals in the Roman world, les rites et la mort à Pompéi, the plant part: a preliminary report, Vegetation History and Archaeobotany, t. 17, s. 105 112. Maurizio A. 1926 Pożywienie roślinne i rolnictwo w rozwoju dziejowym, Warszawa.
Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich... 225 McGovern P. E., Glusker D. L., Moreau R. A., Nuňez A., Beck C. W., Simpson E., Butrym E. D., Exner L. J., Stout E. C. 1999 A funerary feast fit for King Midas, Nature, t. 402, s. 863 864. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002 Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin kwiatowych i paprotników Polski, Kraków. Mitka J., Wasylikowa K. 1995 Numerical analysis of charred seeds and fruits from an 8000 years old site at Nabta Playa, Western Desert, South Egypt, Acta Palaeobotanica, t. 35, s. 175 184. Polcyn M. 1993 Żyto z wczesnośredniowiecznego naczynia znalezionego na Ostrowie Lednickim, gm. Łubowo, woj. poznańskie, stan. 2, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 2, s. 255 262. 2000 Uwagi na temat wybranych zbiorowisk roślinnych w otoczeniu wczesnośredniowiecznego Ostrowa Lednickiego i Giecza, Studia Lednickie, t. 6, s. 339 350. Pydyn A., Rembisz A. 2010 Osadnictwo ludności łużyckich pól popielnicowych w strefie brzegowej Jeziora Powidzkiego, [w:] Archeologia Jeziora Powidzkiego, red. A. Pydyn, Toruń, s. 99 130. Robinson M. 2002 Domestic burnt offerings and sacrificies at Roman and pre-roman Pompeii, Italy, Vegetation History and Archaeobotany, t. 11, s. 93 99. Rösch M. 1999 Evaluation of honey residues from Iron Age hill-top sites in south-western Germany: implications for local and regional land use and vegetation dynamics, Vegetation History and Archaeobotany, t. 8, s. 105 112. 2005 Pollen analysis of the contens of excavated vessels direct archaeobotanical evidence of beverages, Vegetation History and Archaeobotany, t. 14, s. 179 188. Rovira N., Chabal L. 2008 A foundation offering at the Roman port of Lattara (Lattes, France): the plant remains, Vegetation History and Archaeobotany, t. 17 (suppl. 1), s. 191 200. Stika H. P. 1996 Traces of a possible Celtic brewery in Eberdingen-Hochdorf, Kreis Ludwigsburg, southwest Germany, Vegetation History and Archaeobotany, t. 5, s. 81 88. Święta-Musznicka J., Latałowa M., Pryczkowska M. 2010 Wyniki sondażowych analiz paleoekologicznych osadów strefy litoralnej Jeziora Powidzkiego na Pojezierzu Gnieźnieńskim, [w:] Archeologia Jeziora Powidzkiego, red. A. Pydyn, Toruń, s. 177 196.
226 Małgorzata Latałowa, Katarzyna Pińska Tomczyńska Z., Wasylikowa K. 1988 Plant material from Hallstatt settlement at Kamieniec near Toruń, north Poland (a reinvestigation), Forschungen und Berichte zur Vor- und Frühgeschichte in Baden-Württemberg, t. 31, s. 281 287. Trzcińska-Tacik H., Lityńska-Zając M. 1999 Różnorodność flory niewielkiego obszaru od okresu rzymskiego do współczesności w południowej Polsce, [w:] Rośliny w dawnej gospodarce człowieka, red. K. Wasylikowa, Polish Botanical Studies, Guidbook Series, t. 23, s. 197 209. Wasylikowa K. 1956 Szczątki roślin uprawnych z grodziska halsztackiego w Kamieńcu koło Torunia, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, t. 25, z. 3, s. 479 511. 1978 Plant remains from early and late medieval time found on the Wawel Hill in Cracow, Acta Palaeobotanica, t. 19, s. 115 200. 1984 Fossil evidence for ancient food plants in Poland, [w:] Plants and ancient man, red. W. van Zeist, A. A. Balkema, Rotterdam, s. 257 266. Wasylikowa K., Câriciumaru M., Hajnalovà E., Hartyányi B. P., Paškevič G. A., Januševič Z. V. 1991 East-Central Europe, [w:] Progress in Old World Palaeoethnobotany, red. W. van Zeist, K. Wasylikowa, K. E. Behre, A. A. Balkema, Rotterdam, s. 201 239.