SYTUACJA WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W WITKOWIE ZWOLNIONYCH WARUNKOWO I Z MOCY PRAWA

Zakład Poprawczy, Witkowo SYTUACJA WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W WITKOWIE ZWOLNIONYCH WARUNKOWO I Z MOCY PRAWA Przedstawione w artykule badania byłych wychowanków Zakładu Poprawczego w Witkowie są kontynuacją badań przeprowadzonych w latach 1996, 2003, 2009 (Sawa 2003, 2009; Sawa, Walczak 1996). Badania prowadzane były ankietowo. Pytania ankietowe zasadniczo nie zmieniały się, aby można było porównywać odpowiedzi. Szczególną uwagę zwrócono na zagadnienia dotyczące readaptacji społecznej byłych wychowanków, czyli stopień powrotu do przestępstwa, wejście na rynek pracy, samodzielność życiową i jakość pomocy instytucjonalnej w procesie usamodzielnienia. W tym opracowaniu omawiane są wyniki bieżących badań i jednocześnie dokonuje się podsumowania poprzednich edycji badań. Słowa kluczowe: art. 90 upn., art. 86 upn., usamodzielnienie, wychowanek zakładu poprawczego, readaptacja społeczna Z akład Poprawczy (ZP) w Witkowie przeznaczony jest dla chłopców upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w wieku od 13 do 21 lat. Funkcjonuje przy nim szkoła podstawowa specjalna, gimnazjum specjalne, zasadnicza szkoła zawodowa specjalna oraz warsztaty szkolne, w których wychowankowie uzupełniają podstawową wiedzę i zdobywają kwalifikacje zawodowe w kierunku ślusarza, murarza, stolarza, malarza, traktowane jako przyuczenie do wykonywania zawodu. Możliwość zdobycia przez wychowanków uprawnień robotnika wykwalifikowanego w danym zawodzie jest bardzo ograniczona ze względu na zbyt małe kompetencje edukacyjne chłopców. W ramach możliwości finansowych wychowankowie poszerzają swoje zawodowe umiejętności na kursach i szkoleniach. Większość chłopców trafiających do ZP w Witkowie ma kilkuletnie opóźnienia szkolne. Chłopcy są poważnie zaniedbani środowiskowo i dydaktycznie. Wyjątkowe są przypadki, gdy rodzina wychowanka jest autentycznie zainteresowana jego powrotem do tzw. normalnego życia. Większość rodzin wychowanków jest naznaczona patologią społeczną w postaci przewlekłych chorób, alkoholizmu i przestępczości. Wiele z tych rodzin to rodziny rozbite lub zrekonstruowane. Wielu wychowanków to półsieroty. Problemy wieku przedszkolnego, szkolnego i późniejsze są jedynie konsekwencją wcześniejszych deficytów i deprawacji w zakresie podstawowych potrzeb emocjonalnych, poznawczych i społecznych. Droga do przestępstwa, a szczególnie jego źródło, są ważne ze względu na resocjalizację prowadzoną w ZP, która zawiera rozłożone w czasie okazje do sprawdzenia się w warunkach wolnościowych na tzw. próbach w domach. Próby mają początkowo formę przepustek, później urlopów, a na koniec umiesz- 104

SYTUACJA WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W WITKOWIE ZWOLNIONYCH... czenia w środowisku domowym na podstawie art. 90 upn 1. Wszystko to skłania do zastanowienia się nad skutecznością resocjalizacji, jej sensem, gdy rodzina nie podejmuje współpracy i nie daje oparcia w pozytywnych postanowieniach. Resocjalizacja i wychowanie w ZP odbywają się według opracowanych indywidualnie programów. Cele badań Prezentowane wyniki uzyskano podczas badań przeprowadzonych w 1995, 2003 i 2009 r. (Sawa 2003, 2009; Sawa, Walczak 1996). Celem badań było zdobycie informacji o aktualnej sytuacji zawodowej, materialnej oraz karalności wychowanków po opuszczeniu ZP w Witkowie. W II edycji rozszerzono zakres badań o informacje dotyczące udzielania wychowankom instytucjonalnej pomocy w usamodzielnieniu się. W III edycji badano także, jak respondenci wspominają pobyt w ZP w Witkowie z punktu widzenia swoich kolejnych, pozazakładowych doświadczeń. Prowadzone badania katamnestyczne z kolejnych edycji zostaną przedstawione i porównane. Są swoistą ewaluacją pracy ZP w Witkowie i stanowią materiał dodatkowy, służący poprawieniu jakości działań resocjalizacyjnych, wychowawczych, edukacyjnych i terapeutycznych placówki. Badania stanowią ocenę pracy ZP w Witkowie także w zakresie nabywania przez wychowanków pożądanych kompetencji społecznych, współpracy z rodziną, do której najczęściej wychowanek wraca, powiatowymi centrami pomocy rodzinie, miejskimi ośrodkami pomocy rodzinie w procesie usamodzielnienia. Organizacja badań Badania prowadzono korespondencyjnie. Wysłano ankiety do wychowanków z prośbą o ich wypełnienie i odesłanie. Informowano przy tym, że ankiety będą wykorzystane jedynie w celach badawczych dla potrzeb tutejszego ZP. Ankieta była dostosowana do możliwości wychowanków (upośledzenie stopnia lekkiego), zawierała jedynie 12 pytań, w tym jedno pytanie otwarte, pozostałe zamknięte. Biorąc pod uwagę niejednokrotnie dramatyczną sytuację materialną rodzin wychowanków, do ankiety dołączono także kopertę ze 1 Art. 90 upn.: artykuł 90 Ustawy o postępowaniach w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982r., który brzmi: 1. Dyrektor zakładu poprawczego może umieścić nieletniego na czas określony poza zakładem, jeżeli przemawiają za tym: 1) względy szkoleniowo-wychowawcze [ ], 2) możliwość podjęcia zatrudnienia [ ], 3) potrzeba specjalistycznego leczenia, 4) szczególne względy rodzinne, a ocena z zachowania nieletniego wskazuje, iż będzie możliwe roztoczenie nad nim skutecznego nadzoru. 2. Nieletni umieszczony poza zakładem poprawczym jest nadal wychowankiem tego zakładu. Zakład jest obowiązany roztoczyć nad nim nadzór. Dyrektor zakładu poprawczego może w każdym czasie odwołać decyzję o umieszczeniu nieletniego poza zakładem, jeżeli ustały przyczyny, o których mowa w 1 3. O decyzji w sprawie umieszczenia nieletniego poza zakładem poprawczym dyrektor zakładu zawiadamia sąd rodzinny, który wykonuje orzeczenie. [ ]. 4. Sąd rodzinny może w każdym czasie uchylić decyzję dyrektora zakładu poprawczego (Dz.U. 2002, Nr 11, poz. 109). 105

znaczkiem. Podczas I edycji otrzymano 45% odpowiedzi, podczas II 45%, podczas III 54%. Wychowankowie w czasie pobytu w ZP byli informowani, że w przyszłości mogą spodziewać się, że takimi badaniami będą objęci. Przypominałam o nich także podczas bloku zajęć mających przygotować chłopców do prawidłowego funkcjonowania w warunkach wolnościowych tuż przed planowanym opuszczeniem przez nich zakładu w trybie art. 90 i 86 upn 2. Badana grupa Przebadano wychowanków zwalnianych z ZP w latach 1991 1994, 1998 2001, 2003 2007. I grupa liczyła 69 wychowanków, II grupa 49, III grupa 33. W każdej edycji najliczniejszą grupą odpowiadającą na ankietę była ta najpóźniej zwolniona z zakładu. Wyniki badań Informacje napływające od poszczególnych wychowanków nanoszono systematycznie na przygotowany wcześniej arkusz zbiorczy. Zebrane dane zawarte są w tabelach i zestawieniach. Dane III edycji badań dotyczących trybu opuszczenia ZP (na podstawie akt osobowych) Badaniami objęto 33 wychowanków. Do dnia 02. 02. 2009 r. otrzymano 18 odpowiedzi (4 wychowanków zmieniło miejsce zamieszkania i odpowiedzi nie nadesłało). Umieszczono wychowanków poza zakładem w trybie art. 90 upn. w latach: 2003 2, w tym 1 odwołany po 7 miesiącach, 1 zwolniony z mocy prawa 3 ; 2004 1, po trzech latach osadzony; 2005 8, w tym 4 odwołanych, 2 osadzonych, 2 zwolnionych warunkowo; 2006 9, w tym 2 odwołanych, 1 osadzony, 4 zwolnionych warunkowo, 3 zwolnionych z mocy prawa; 2007 10, w tym 4 odwołanych, 1 osadzony, 4 zwolnionych warunkowo, 1 zwolniony z mocy prawa. Reasumując, w badanych latach zwolniono w trybie art. 90 upn. 22 wychowanków, spośród nich 11 odwołano na wniosek dyrektora ZP lub sądu (50%), 10 zwolniono warunkowo (45,5%), a 6 osadzono w zakładach karnych (27,3%). Umieszczono wychowanków poza zakładem w trybie art. 86 upn. w latach: 2003 9, 2004 11, 2005 1, 2006 5, 2007 5. 2 Zwolnienie warunkowe: art. 86 upn., który brzmi:,, 1. Sąd rodzinny może warunkowo zwolnić nieletniego z zakładu poprawczego, jeżeli postępy w jego wychowaniu pozwalają przypuszczać, że po zwolnieniu z zakładu nieletni będzie przestrzegał porządku prawnego i zasad współżycia społecznego (tamże). 3 Zwolnienie z mocy prawa: art. 73 upn. określa, że wychowanek może przebywać w zakładzie poprawczym nie dłużej niż do ukończenia 21. roku życia (tamże). 106

SYTUACJA WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W WITKOWIE ZWOLNIONYCH... Zwolniono wychowanków z mocy prawa w latach: 2003 4, 2004 4, 2005 2, 2006 4, 2007 4. Informacje uzyskane od wychowanków Skorelowane kategorie: tryb zwolnienia i czy podjął pracę wskazują, że wychowankowie zwolnieni z zakładu w trybie art. 86 upn. częściej znajdowali zatrudnienie (60%) niż zwolnieni z mocy prawa (50%). Podobny jest stosunek kategorii2 tryb zwolnienia do kategorii karalności po opuszczeniu ZP. Wychowankowie zwalniani w trybie art. 86 upn. stanowili liczniejszą grupę tych, którzy w konflikt z prawem nie popadli (80%), gorzej wypadła grupa zwolnionych w trybie art. 90 upn. (44%). Można na tej podstawie założyć, że najmocniejszą grupą okazała się grupa chłopców zwolnionych z ZP w trybie art. 86 upn. To oni znacznie lepiej niż zwalniani z mocy prawa potrafili wykorzystać warunki instytucjonalnego usamodzielnienia i jednocześnie nie przebywali w ZP zbyt długo (tabela 1). Tryb zwolnienia wychowanka Tabela 1 Rok umieszczenia poza zakładem Art.90 upn. Art.86 upn. Ukończony 21. r. ż. Razem 2003 1 1 1 3 2004 2 1 3 2005 4 4 2006 1 1 1 3 2007 3 1 1 5 Razem 9/50% 5/28% 4/22% 18/100% Korelacje kategorii: ukończona szkoła, znalezienie pracy, karalność dały wynik, na podstawie którego można sądzić, że poziom wykształcenia nie wpływa na jakość radzenia sobie poza zakładem. Bardzo możliwe, że inne czynniki wpływają na tę kategorię. Można postawić hipotezę, że kompetencje społeczne wychowanków (komunikatywność, adekwatne poczucie swojej wartości, otwartość) oraz pozytywne wsparcie najbliższego otoczenia bardziej wpływają na jakość ich funkcjonowania w środowisku otwartym niż poziom wykształcenia (tabela 2). Jednak taka hipoteza wymaga potwierdzenia, a możliwości badania ankietowego będą w tym przypadku niewystarczające. Wcześniejsze teoretyczne założenie, że im więcej czasu upłynęło od opuszczenia zakładu, tym wyższa będzie karalność respondentów, nie potwierdziło się w tej grupie badanych (tabela 3). Biorąc pod uwagę znaczne ograniczenia chłopców zarówno w sferze psychicznej i emocjonalnej, jak i wiedzy i umiejętności życiowych, stopień ich usamodzielnienia można uznać za wysoki (tabela 4). 107

Rok umieszczenia poza zakładem Szkoła podstawowa Wykształcenie wychowanków Gimnazjum ZSZ Dyplom czeladniczy, dodatkowe kursy w ZP Tabela 2 Dodatkowe szkolenia po opuszczeniu ZP 2003 2 1 1 2 2004 1 2 1 2005 2 2 1 2006 1 2 1 2007 1 1 2 1 Razem 4/22% 6/33% 7/39% 2/11% 5/28% Karalność wychowanków po opuszczeniu zakładu Rok umieszczenia poza zakładem Przebywał w ZK, AŚ 2003 1 (33,3%) 2004 2 (66,6%) 2005 2 (50%) 2006 2..(66,6%) 2007 1 (20%) Razem 8 (44,4%) Tabela 3 Stopień usamodzielnienia się wychowanków Tabela 4 Rok Z kim mieszka umieszczenia Podjął pracę Założył rodzinę Z rodzicami Samodzielnie poza zakładem 2003 3 2 1 2 2004 2 0 2 2 2005 2 2 1 0 2006 1 0 3 3 2007 2 2 2 2 Razem 10/55,5% 6/33% 9/50% 9/50% Pomoc instytucjonalną w usamodzielnieniu się przyznano łącznie w latach 2003 2007 9 (50%) wychowankom umieszczonym poza zakładem (w roku 2003 3, 2004 1, 2005 1, 2006 2, 2007 2). Najprawdopodobniej pomocy instytucjonalnej w usamodzielnieniu się nie otrzymali tylko ci wychowankowie, którzy po opuszczeniu zakładu popadli w konflikt z prawem (korelują się te dwie kategorie). 67% chłopców potrafiło optymalnie wykorzystać tę pomoc. Pytanie otwarte: Jak wspominasz swój pobyt w ZP w Witkowie? Jeden z ankietowanych chłopców przyznał, że pobyt w ZP w Witkowie wspomina źle. Jeden na to samo pytanie udzielił odpowiedzi: czasami dobrze, czasami 108

SYTUACJA WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W WITKOWIE ZWOLNIONYCH... źle. 16 respondentów swój pobyt w zakładzie wspomina dobrze, mówią: Bez tego doświadczenia nie nauczyłbym się traktowania życia bardziej poważnie. Bardzo dobrze wspominam, dużo się nauczyłem jak sam na siebie zarobić i dzięki temu poprawiłem się, nie kradnę, pracuję, bo wiem, że przez zło daleko nie zajdę. Porównując dane z wcześniejszych edycji widać, że stopień usamodzielnienia wychowanków rośnie. W sposób znaczący zmienił się charakter pracy zakładu. Dziś większy nacisk kładziemy na uspołecznianie chłopców, przygotowywanie ich do życia poza izolacją i instytucjonalną pomocą. Rozbudowujemy programy zajęć socjoterapeutycznych, terapeutycznych, edukacyjnych. Coraz większa liczba chłopców uczestniczy w tych programach. Trzeba wziąć też pod uwagę, że warunki w kraju od lat 90. XX w. znacznie się poprawiły. Powstały jednostki zajmujące się usamodzielnieniem byłych wychowanków zakładów poprawczych, które działają w miejscach zamieszkania chłopców, a także możliwości wynajmu mieszkania, podjęcia pracy za granicą. Dlatego różnice wyników w tej sferze w I edycji i w III są znaczne (tabela 5 6, wykres). Tabela 5 Porównanie najistotniejszych kategorii w kolejnych edycjach przeprowadzonych badań (w %) Rok umieszczenia poza zakładem Mieszka samodzielnie Powrócił do przestępstwa Pracuje 1991 29,0 14,0 0,0 1992 33,0 17,0 0,0 1993 20,0 15,0 0,0 1994 9,0 9,0 0,0 1998 50,0 0,0 10,0 1999 37,0 25,0 0,0 2000 0,0 33,0 0,0 2001 60,0 0,0 0,0 2003 5,6 17,0 5,6 2004 11,0 11,0 11,0 2005 11,0 11,0 5,6 2006 5,6 5,5 17,0 2007 5,6 11,0 11,0 Zbiorcze wyniki badań w trzech edycjach (w %) Tabela 6 Kategoria/kolejna I edycja 1991 1994 II edycja 1998 2001 III edycja 2003 2007 edycja badań (1995) (2003) (2008) Powrót do przestępstwa 18,7 45 44,4 Pracuje 13,0 9,0 55,5 Mieszka samodzielnie 0,0 4,4 50,0 Otrzymał instytucjonalną pomoc na usamodzielnienie 0,0 45,4 50,0 109

Wykres. Wskaźniki readaptacji społecznej Seria 1 powrotność do przestępstwa Seria 2 podjęcie pracy zarobkowej Seria 3 mieszka samodzielnie Wnioski Opracowanie stanowi podsumowanie III edycji badań, które miały ujawnić czynniki determinujące readaptację społeczną naszych wychowanków i w związku z tym wskazać, jak skuteczniej pracować z młodzieżą i jej najbliższym środowiskiem, aby w konsekwencji powrót wychowanków do domu był udany (aktywność na rynku pracy, niepopełnianie czynów karalnych, samodzielność życiowa). Czynniki determinujące readaptację społeczną wychowanków ZP są takie same jak w 2003 r., kiedy prowadzona była I edycja badań, a należą do nich: predyspozycje osobowościowe i nabywane kompetencje, środowisko rodzinne i szerszy kontekst środowiskowy, mechanizmy zachowań społecznych (np. teoria stygmatyzacji), sytuacja na rynku pracy, jakość i skuteczność prowadzenia procesu usamodzielnienia przez PCPR, MOPS, MOPR, uzależnienie wychowanków od pomocy rodzin, roszczeniowa postawa wobec otoczenia. 110

SYTUACJA WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W WITKOWIE ZWOLNIONYCH... Mocne strony i ograniczenia w pracy ZP to: Mocne strony 1. Dobrze przygotowani pracownicy pedagogiczni placówki (ukończone studia z zakresu resocjalizacji, oligofrenopedagogiki, coachingu, socjoterapii, pedagogiki, psychologii), permanentny system szkoleń wewnętrznych. 2. Duże zaangażowanie w pracę pracowników placówki. 3. Dobra współpraca ZP ze środowiskiem (MOPR, PCPR, Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka, Markot, sądy, kuratorzy sądowi, biura pracy, ośrodki pomocy społecznej, kluby sportowe, UGiM Witkowo itp.). Ograniczenia 1. Niepełnosprawność intelektualna wychowanków. 2. Znaczny poziom demoralizacji wychowanków, antyspołeczny system wartości, niski poziom uczuciowości wyższej, słaby wgląd w siebie, wysoki poziom egoizmu i egocentryzmu, wysoki poziom agresji, hołdowanie zasadom podkulturowym. 3. Niski poziom zainteresowania działaniami naprawczymi wychowanków ze strony ich rodzin. 4. Patologia rodzinna (alkoholizm, przestępczość, niezaradność życiowa, uzależnienie od pomocy, niskie kompetencje społeczne, często trudne warunki ekonomiczne). Zakończenie Wyniki badań ułatwiły nam obranie najlepszej drogi pracy wychowawczej i dydaktycznej z wychowankami. Skupiliśmy się na tych czynnikach, na które mamy rzeczywisty wpływ. Intensywniej zajmujemy się podniesieniem kompetencji osobowościowych wychowanków oraz ich kompetencji zawodowych. Proces usamodzielnienia daje wychowankom po opuszczeniu zakładu szansę zamieszkania osobno, niekoniecznie z rodziną, czasami w zupełnie innym mieście. Dzięki temu chłopcy mogą uniknąć stygmatyzacji. Wychowankowie coraz częściej decydują się na takie rozwiązania. Dodatkowe szkolenia zawodowe poszerzają ich możliwości na rynku pracy. Intensywnie przygotowujemy wychowanków do aktywnego szukania zatrudnienia i utrzymania go. Zdajemy sobie sprawę, że mamy bardzo niewielki wpływ na rodziny naszych podopiecznych, ich zachowania, możliwości radzenia sobie, a nawet na jakość ich kontaktów z synami. Są to często pokoleniowe uwarunkowania, pokoleniowa przestępczość, uzależnienie od pomocy społecznej, roszczeniowa postawa wobec otoczenia. Pomimo naszych oddziaływań tych ograniczeń nie można zniwelować, czasami jedynie można je złagodzić. Przydatność prowadzenia badań widzę w możliwości znalezienia odpowiedzi na pytania, jak skuteczniej prowadzić pracę resocjalizacyjną z wychowankami ZP, jakie obszary tej pracy wymagają szczególnej uwagi, żeby wychowanek po opuszczeniu zakładu miał wystarczające umiejętności i wiedzę (także w sferze interpersonalnej), by nie wrócić do przestępstwa, i radził sobie w sposób społecznie akceptowany w środowisku otwartym. Ze względu na użyteczność 111

wniosków płynących z przedstawionych badań dla praktyków, zamierzam je kontynuować. Bibliografia Sawa, A. (2003). Sytuacja wychowanków Zakładu Poprawczego w Witkowie umieszczonych w środowisku domowym na podstawie art. 90 upn. Biuletyn Resocjalizacyjny. Sawa, A. (2009). Sytuacja wychowanków Zakładu Poprawczego w Witkowie umieszczonych w środowisku domowym na podstawie art. 90 upn. Biuletyn Resocjalizacyjny. Sawa, A., Walczak, D. (1996). Sytuacja wychowanków Zakładu Poprawczego w Witkowie umieszczonych w środowisku domowym na podstawie art. 90 upn. Szkoła specjalna, 3. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r. Dz. U. 2002, Nr 11, poz. 109. SITUATION OF THE INMATES OF THE JUVENILE DETENTION CENTER IN WITKÓW PLACED RELEASED ON PAROLE AND BY VIRTUE OF LAW Summary The study on the former inmates of the Juvenile Detention Center in Witków presented in the article is a continuation of the previous studies (conducted and published in 1996, 2003 and 2009). The studies were carried out on a survey basis. The survey questions did not change fundamentally so that they could be compared to the findings of the previous studies. Special attention was paid to the issues concerning social re-adaptation of the former inmates, that is the level of reoffending, entering the labor market, independence in life, and the quality of institutional support in the process of becoming independent. This paper discusses the findings of the current study and is a summary of the previous studies. Key words: Article 90 of the Act on Juvenile Delinquency Proceedings, Article 86 of the Act on Juvenile Delinquency Proceedings, becoming independent, inmate of a juvenile detention center, social re-adaptation 112