DIR.ZSA.1700.7.2015 Warszawa, maja 2015 r. Pan Radosław Sikorski Marszałek Sejmu RP Szanowny Panie Marszałku, w związku z nadesłaną przez pana posła Dariusza Piontkowskiego, interpelacją nr 32012 w sprawie wspierania młodych polskich naukowców i wynalazców, pragnę złożyć następujące wyjaśnienia na postawione pytania: Odpowiedź na pytania 1, 2 oraz 3. Treść pytań nr 1, 2 oraz 3 mieści się w zakresie działania ministra właściwego ds. oświaty. Powyższe uzasadnia więc udzielenie łącznej odpowiedzi na podstawie informacji udzielonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. W ustawie o systemie oświaty 1 ustawodawca wyodrębnił grupę uczniów szczególnie uzdolnionych, objętych opieką polegającą na realizacji indywidulanych programów nauczania oraz możliwości wcześniejszego ukończenia szkoły każdego typu. Kierunki działań szkół w obszarze wsparcia uczniów uzdolnionych u utalentowanych określa również rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej 2. 1 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004r., Nr 589, poz. 2572 z późn. zm.). 2 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. poz. 977).
Wsparcie dzieci szczególnie uzdolnionych ma miejsce już na pierwszych etapach edukacji: wśród celów edukacji przedszkolnej wymienia się wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień, natomiast na etapie szkolnym nauczyciele podejmują działania o charakterze zindywidualizowanego wspomagania każdego ucznia stosownie do jego potrzeb i możliwości. W tym celu nauczyciel może wzbogacać podstawę programową w stosunku do konkretnego ucznia o elementy rozwijające jego predyspozycje i zdolności poznawcze. Rozszerzanie podstawy programowej umożliwia uczniowi realizującemu indywidualny program nauki lub indywidualny tok nauki 3 kształcenie w zakresie jednego, kilku lub wszystkich obowiązujących zajęć edukacyjnych przewidzianych w szkolnym planie nauczania dla danej klasy, według zindywidualizowanego programu, a nawet systemu innego niż udział w obowiązkowych zajęciach edukacyjnych. Narzędziem stosowanym do rozpoznawania indywidualnych potrzeb rozwojowych, edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów przez nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych oraz specjalistów w przedszkolach jest obserwacja pedagogiczna w trakcie bieżącej pracy. Ponadto w toku całego roku szkolnego nauczyciele są zobowiązani do wspierania uzdolnionych uczniów w zajęciach obowiązkowych oraz w formach pozalekcyjnych. Szkoły mogą również organizować dodatkowe zajęcia 4 dla uczniów szczególnie uzdolnionych, prowadzone przy wykorzystaniu aktywnych metod pracy i w niewielkich, maksymalnie ośmioosobowych grupach. System edukacji uwzględnia także organizację konkursów, turniejów i olimpiad na każdym etapie edukacyjnym, który jest wspomagany przez nauczycieli akademickich. W latach 2010-2013 przeprowadzono 41 olimpiad (w tym 17 olimpiad przedmiotowych), w których łącznie udział wzięło ponad 200 tys. uczniów szkół ponadgimnazjalnych, zaś w roku szkolnym 2013/2014 rozpoczęły się nowe edycje 35 olimpiad (w tym 18 przedmiotowych). W 2005 r. z myślą o uczniach szczególnie uzdolnionych wprowadzono do ustawy o systemie oświaty rozdział 8a, który uporządkował system udzielania pomocy materialnej, w tym pomocy o charakterze motywacyjnym, tj.: stypendium za wyniki w nauce lub za osiągnięcia sportowe; stypendium Prezesa Rady Ministrów; stypendium ministra 3 Na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 19 grudnia 2001 r., w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki (Dz. U. z 2002 r., Nr 3, poz. 28). 4 Na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. poz. 532).
właściwego do spraw oświaty i wychowania; stypendium ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Wsparcie zdolnych uczniów odbywa się również w poradniach psychologicznopedagogicznych 5. Do zadań statutowych takich poradni należy w szczególności: diagnozowanie dzieci i młodzieży oraz wspieranie wychowawczej i edukacyjnej funkcji szkół. Poradnie udzielają pomocy w ramach porad i konsultacji, udziału w spotkaniach nauczycieli, wychowawców i specjalistów szkolnych, udziału w zebraniach rad pedagogicznych, warsztatach, grupach wsparcia, wykładach i prelekcjach czy organizowaniu i prowadzeniu sieci współpracy i samokształcenia dla nauczycieli i specjalistów, którzy w zorganizowany sposób współpracują ze sobą w celu doskonalenia swojej pracy. System odkrywania talentów ma charakter kompleksowy i obejmuje: - pomoc w diagnozowaniu potrzeb szkoły, - ustalenia sposobów działania prowadzących do zaspokojenia potrzeb szkoły, - zaplanowanie form wspomagania i ich realizację; - wspólną ocenę efektów i opracowanie wniosków z realizacji zaplanowanych form wspomagania. Władze polskie, w szczególności Ministerstwo Edukacji Narodowej dysponują informacjami na temat działań innych państw dotyczących szczególnie uzdolnionych uczniów. W ostatnich latach w Austrii i Czechach podjęto działania legislacyjne na rzecz uczniów zdolnych, jednak nie są oni zaliczani do kategorii specjalnych potrzeb edukacyjnych, tym samym ich potrzeby są identyfikowane w taki sam sposób jak w przypadku innych uczniów. W Finlandii nie funkcjonuje żaden odrębny system edukacji zdolnych uczniów, a zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez Eurydice w fińskim systemie oświaty nie wyodrębnia się specjalnego terminu do określania tej grupy uczniów. Ustawodawstwo fińskie zawiera jedynie wskazówki dotyczące szkolnictwa, dlatego szkoły same kładą duży nacisk na indywidulane różnice wśród uczniów zależnie od wieku i umiejętności. W Niemczech w ostatnich pięciu latach podjęto intensywne działania legislacyjne na rzecz uczniów zdolnych. Tamtejsze ustawodawstwo zawiera konkretne definicje ucznia zdolnego. Warto zauważyć, że choć dzieci i młodzieży szczególnie uzdolnionej nie zalicza się tam do kategorii specjalnych potrzeb edukacyjnych, to ich potrzeby są identyfikowane w inny 5 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U. poz. 199).
sposób niż w przypadku pozostałych uczniów. Jedynie w Wielkiej Brytanii uczniów zdolnych włącza się do kategorii uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, a praw precyzuje warunki, jakie szkoła jest zobowiązana dla nich stworzyć. Zalecenia Rady Europy z 1994 r. w sprawie edukacji dzieci i młodzieży zdolnej wyraźnie podkreślają potrzebę zwrócenia uwagi na specjalne potrzeby edukacyjne uczniów o nieprzeciętnym potencjale. W wymienionych wyżej krajach, zalecenia te są brane pod uwagę w aktualnie projektowanych i wprowadzanych reformach systemów oświaty. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyraźnie widać, że problematyka organizowania adekwatnych warunków dla rozwoju zdolności i uzdolnień uczniów jest realizowana przez organy kierujące oświatą i instytucja oświatowe. Nie można jednak wykazać istnienia specjalnych systemów pracy z uczniem zdolnym we wszystkich z omawianych państw, a podejmowane działania często wpisują się w funkcjonujący system szkolnictwa. Terminologia jaką posługują się analizowane kraje wobec uczniów szczególnie uzdolnionych jest zróżnicowana i nie wszędzie kategoria ta jest zdefiniowana. Nie istnieją również wspólne standardy identyfikacji tego typu uczniów. Ministerstwo Edukacji Narodowej, dostrzegając wzrost zainteresowania kwestiami dotyczącymi pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, we współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, zrealizowało w latach 2010-2014 projekt pn. Opracowanie i wdrożenie kompleksowego systemu pracy z uczniem zdolnym. Projekt skierowany był w szczególności do nauczycieli i specjalistów zaangażowanych w proces rozwoju uzdolnień dzieci i młodzieży. Szczególną uwagę zwracano na właściwe identyfikowanie uzdolnień i tworzenie odpowiednich warunków do ich kształtowania. Prowadzone były także działania mające na celu uwrażliwienie szerokiego grona osób na specjalne potrzeby edukacyjne dzieci szczególnie uzdolnionych. W ramach projektu opracowano m.in. Test Uzdolnień Wielorakich i materiały dydaktyczne do diagnozy i wspomagania w rozwoju dzieci uzdolnionych. Materiały te zostały upowszechnione wśród nauczycieli i specjalistów pracujących z dziećmi i młodzieżą oraz udostępnione są na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji. W ramach upowszechniania dobrych rozwiązań służących pracy i wsparciu uczniów zdolnych i utalentowanych, funkcjonuje w Polsce sieć Szkół Odkrywców Talentów oraz Miejsc Odkrywania Talentów. Tytuł taki może otrzymać placówka, która podejmuje
systemowe działania na rzecz ucznia zdolnego i w istotny sposób przyczynia się do odkrywania, wspierania zdolności, zainteresowań oraz uzdolnień dzieci i młodzieży. Działania centralnych organów Państwa Polskiego zmierzają do tworzenia szkoły, która będzie dawała każdemu uczniowi możliwość rozwoju jego indywidualnych potrzeb edukacyjnych, a tym samym przygotuje młodych ludzi do podejmowania wyzwań w dorosłym życiu. W związku z powyższym kontynuuje się efektywne działania zapewniające w szczególności: opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez możliwość realizowania indywidualnego toku lub programu nauki oraz warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów poprzez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania wolnego czasu. Odpowiedź na pytanie 4 i 5. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego dokłada wszelkich starań, aby ułatwić młodym, najzdolniejszym studentom - przyszłym naukowcom, rozwój ich karier naukowych. Z myślą o nich stworzono szereg instrumentów, zarówno w MNiSW, jak i w Narodowym Centrum Nauki, dzięki którym nie muszą rywalizować z bardziej doświadczonymi badaczami. Obejmują one szerokie spektrum programów, począwszy od tych skierowanych do najzdolniejszych, poprzez konkursy dedykowane osobom nieposiadającym stopnia naukowego doktora, stypendia doktorskie oraz dla wybitnych młodych naukowców, po programy ułatwiające mobilność naukową czy kontynuację badań prowadzonych przez wybitnych młodych naukowców. Wśród ministerialnych programów adresowanych do młodych naukowców należy zwrócić uwagę na: a) Diamentowy Grant celem programu jest wsparcie wybitnie uzdolnionych studentów lub absolwentów prowadzących pod kierunkiem opiekuna, promotora lub promotora pomocniczego badania naukowe o wysokim stopniu zaawansowania, tak aby umożliwić im skrócenie ścieżki kariery naukowej. Każdego roku nawet stu wybitnych studentów otrzymuje do 200 tys. zł na sfinansowanie własnych projektów naukowych, realizowanych w polskich uczelniach i instytutach, a także wynagrodzenie w wysokości 2,5 tys. zł miesięcznie. Program Diamentowy Grant działa od 2012 r. i zapewnia młodym naukowcom niezależność finansową oraz otwiera szybszą drogę do doktoratu. Już po licencjacie lub po trzecim roku
studiów studenci mogą zostać kierownikami własnego projektu badawczego. Dotychczas w ramach programu MNiSW przyznało środki 275 uzdolnionym studentom. Obecnie trwa kolejna, czwarta edycja programu. b) Iuventus Plus celem programu jest pomoc młodym naukowcom w prowadzeniu badań naukowych na najwyższym światowym poziomie, w tym przez promowanie wyników badań oraz wspieranie publikacji w najlepszych czasopismach naukowych. Dotychczas finansowanie w ramach czterech edycji programu otrzymało blisko 100 projektów młodych naukowców. c) Mobilność Plus jest programem umożliwiającym młodym naukowcom, w tym uczestnikom studiów doktoranckich, udział w badaniach naukowych prowadzonych w renomowanych zagranicznych ośrodkach naukowych pod opieką wybitnych naukowców o międzynarodowym autorytecie w danej dziedzinie nauki. W dotychczasowych trzech edycjach wsparciem objęto 168 laureatów programu. Obecnie trwa jego czwarta edycja. Wsparcie w ramach programu Mobilność Plus przyznawane jest w kwotach zryczałtowanych: - w wysokości 10 000 zł na każdy miesiąc pobytu uczestnika programu w miejscowości, w której lub w pobliżu której znajduje się zagraniczny ośrodek; - w wysokości 2 000 zł na każdy miesiąc pobytu małżonka uczestnika programu; - w wysokości 1 000 zł na osobę na każdy miesiąc pobytu niepełnoletniego dziecka uczestnika programu; - a także w formie zwrotu środków ponoszonych przez uczestnika programu, jego małżonka i niepełnoletnie dzieci na podróże między miejscem zamieszkania uczestnika programu a miejscowością realizacji programu. d) Stypendia dla wybitnych młodych naukowców stanowiące nagrodę za ich osiągnięcia naukowo-badawcze. Miesięczna kwota, jaką otrzymuje młody naukowiec wynosi około 5 tys. zł (od 2015 r. będzie to kwota 5390 zł). Od 2006 roku otrzymało je ponad 900 młodych naukowców, przy czym w pierwszych latach przyznawania stypendiów (2006-2009) ich liczba wahała się od 10 do 21 rocznie. Następnie liczba wzrosła, do poziomu 202 stypendiów przyznanych w 2014 r. Innym sposobem wspierania przez MNiSW działalności badawczej młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich, jest dotacja celowa, przyznawana jednostkom naukowym w ramach finansowania działalności statutowej. Przyznane środki finansowe
jednostka naukowa rozdysponowuje w wewnętrznym trybie konkursowym. Środki te mogą być również przeznaczone na stypendia dla uczestników studiów doktoranckich biorących udział w badaniach naukowych lub pracach rozwojowych. Ponadto młodzi naukowcy wspierani są przez Narodowe Centrum Nauki, które ustawowo zobowiązane jest do przekazywania co najmniej 20% środków pozostających jego dyspozycji naukowcom rozpoczynającym karierę naukową. Konkursy NCN tę grupę to: a) PRELUDIUM konkurs na projekty badawcze realizowane przez osoby rozpoczynające karierę naukową nieposiadające stopnia naukowego doktora; b) SONATA konkurs na projekty badawcze realizowane przez osoby rozpoczynające karierę naukową posiadające stopień naukowy doktora; c) ETIUDA konkurs na stypendia doktorskie; d) FUGA- konkurs na krajowe staże po uzyskaniu stopnia naukowego doktora. Odpowiedź na pytanie 6. Procedura rekrutacji na studia mieści się w zakresie autonomii szkół wyższych wynikającej z art. 70 ust. 5 Konstytucji RP i zgodnie z delegacją ustawową zawartą w tym przepisie, uregulowaną w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym. W związku z powyższym MNiSW nie może wpływać na kreowania warunków rekrutacji w tym wymogów stawianych kandydatom na studia. Prawo samodzielnego ustalania warunków rekrutacji przez uczelnię wynika z art. 169 ust. 1 oraz ust. 2 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym. Zgodnie z tymi przepisami, do odbywania studiów mogą być dopuszczone osoby, które spełniają warunki ustalone przez uczelnię oraz posiadają świadectwo dojrzałości (w przypadku kandydatów na studia pierwszego stopnia i jednolite studia magisterskie lub tytuł magistra, licencjata, inżyniera bądź tytuł równorzędny w przypadku kandydatów na studia drugiego stopnia. Organem uczelni uprawnionym do określania warunków rekrutacji na wszystkie kierunki studiów, trybu oraz terminu rozpoczęcia i zakończenia tego postępowania jest senat uczelni podejmujący decyzję w drodze uchwały. Odpowiedź na pytanie 7. Oprócz programów wskazanych w odpowiedzi na pytania 4 i 5, istnieją również mechanizmy pomocy materialnej przeznaczonej dla studentów. Należą do nich:
a) Stypendium rektora dla najlepszych studentów pomoc ta adresowana jest do studentów, którzy uzyskali wysoką średnią ocen lub posiadają osiągnięcia naukowe, artystyczne lub wysokie wyniki sportowe we współzawodnictwie międzynarodowym lub krajowym. Pomoc dla wybitnych studentów przeznaczona jest również dla osób, które zostały przyjęte na pierwszy rok studiów w roku złożenia egzaminu maturalnego i które są jednocześnie laureatami olimpiady międzynarodowej albo laureatami lub finalistami olimpiady ogólnopolskiej pod warunkiem, że profil olimpiady odpowiada obszarowi wiedzy, do którego jest przyporządkowany kierunek studiów. Dzięki temu rozwiązaniu najzdolniejsi młodzi ludzie są obejmowani pomocą materialną od początku studiów. Stypendia te przyznawane są na wniosek zainteresowanego studenta. Analogicznie unormowana została pomoc materialna dla najlepszych studentów studiów doktoranckich. O stypendium takie mogą ubiegać się doktoranci pierwszego roku studiów, którzy osiągnęli bardzo dobre wyniki w postępowaniu rekrutacyjnym oraz doktoranci starszych lat, którzy uzyskali bardzo dobre lub dobre wyniki egzaminów objętych programem studiów, wykazali się postępami w pracy naukowej i przygotowywaniu rozprawy doktorskiej bądź też wykazali się szczególnym zaangażowaniem w pracy dydaktycznej w toku studiów prowadzonych przez uczelnię; b) Stypendium ministra za wybitne osiągnięcia ubiegać się o nie mogą zarówno studenci jak i doktoranci, przy czym kryteria przyznawania stypendiów ustawa reguluje analogicznie jak w przypadku świadczeń przyznawanych przez rektora; c) Stypendia za wyniki w nauce przyznawane przez osoby fizyczne i osoby prawne nie będące państwowymi ani samorządowymi jednostkami organizacyjnymi możliwość przyznania takiego świadczenia wynika z Prawa o szkolnictwie wyższym. Szczegóły określające sposób udzielania takiej pomocy określają sami fundatorzy, jednak muszą być one zatwierdzone przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego po zasięgnięciu opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W przypadku uczelni wojskowych, służb państwowych, artystycznych, medycznych oraz morskich, zasady przyznawania takiego stypendium również są zatwierdzane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, dodatkowym wymogiem jest jednak opinia ministra sprawującego nadzór nad uczelnią oraz Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Odpowiedź na pytanie 8 W celu zachęcenia młodych naukowców do pozostania w Polsce oraz stworzenia warunków do powrotu do kraju naukowców prowadzących działalność naukową za granicą, Rząd uruchomił we współpracy z Narodowym Centrum Nauki Programy wskazane w odpowiedzi na pytania 4 i 5 oraz ogłosi we wrześniu tego roku Program POLONEZ. Będzie on skierowany do między innymi do polskich naukowców chcących wrócić do Polski i prowadzić badania w rodzimych jednostkach naukowych, posiadających stopień doktora lub przynajmniej cztery lata doświadczenia badawczego, i którzy w okresie 3 lat przed złożeniem wniosku w konkursie nie mieszkali, nie pracowali ani nie studiowali w Polsce dłużej niż 12 miesięcy. Kandydaci będą mogli się starać o staże w polskich jednostkach, trwające od 12 do 24 miesięcy. Laureaci konkursu otrzymają co miesiąc: wynagrodzenie w wysokości 4050 euro brutto, dodatek z tytułu okresowej zmiany miejsca zamieszkania 300 euro brutto, a także, w przypadku osób przyjeżdżających z rodziną 300 euro brutto dodatku rodzinnego. NCN przekaże każdemu podmiotowi przyjmującemu zagranicznego naukowca 100% finansowania na realizację projektu badawczego, kierowanego przez laureata, oraz koszty pośrednie w wysokości 20%. W ramach POLONEZA naukowcy będą mogli również uczestniczyć w bogatym programie szkoleń organizowanych przez NCN. Kluczowe znaczenie w tym zakresie mają również Programy Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 6 finansowane z funduszy europejskich w ramach Działania 1.2 "Wzmocnienie potencjału kadrowego nauki" Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Jako beneficjent programów kluczowych PO IG Fundacja otrzymała ponad 100 mln euro (środki te są wydatkowane w latach 2008-2015). Do Programów tych należą: a) Program TEAM wsparcie projektów, w których uczestniczą studenci, doktoranci i uczestnicy staży podoktorskich, realizowanych w najlepszych zespołach badawczych w Polsce; b) Program WELCOME wsparcie projektów realizowanych przez wybitnych uczonych z zagranicy tworzących zespoły badawcze w polskich jednostkach naukowych; c) Program MPD (Międzynarodowe Projekty Doktoranckie) wsparcie jednostek współpracujących z partnerem zagranicznym przy realizacji studiów doktoranckich; 6 Jest to fundacja ustanowiona przez Skarb Państwa, reprezentowany przez Ministra-Kierownika Urzędu Postępu Naukowo-Technicznego i Wdrożeń, aktem notarialnym z dnia 21 grudnia 1990 r.
d) Program POMOST granty dla rodziców ułatwiające powrót do pracy naukowej oraz wspierające kobiety w ciąży pracujące naukowo; e) Program HOMING PLUS - subsydia dla młodych uczonych zachęcające do podjęcia pracy badawczej w Polsce; f) Program VENTURES - wsparcie projektów aplikacyjnych mających zastosowanie w gospodarce, realizowanych przez studentów, absolwentów i doktorantów. Kontynuacja ww. programów planowana jest w latach 2015-2020 ze środków Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój. Dodać należy, że powyższe programy są bardzo pozytywnie oceniane przez środowiska naukowe, a także niezależnych ewaluatorów. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, podobne programy w Europie prowadzone są m.in. we Francji pod nazwą Retour Post- Doctorants i polega na ułatwianiu powrotów młodych naukowców oraz promocji zatrudniania tych osób w tamtejszych instytucjach badawczych oraz przedsiębiorstwach. Z poważaniem