menadżerów i animatorów klastrów, a także osób w przedsiębiorstwach zaangażowanych w budowanie relacji z otoczeniem.

Raport merytoryczny z przebiegu cyklu konferencji ogólnopolskich realizowanych w 16 regionach Polski w ramach przedsięwzięcia Polskie klastry i polityka klastrowa W ramach przedsięwzięcia PARP w okresie 2011-2012 odbyło się 16 konferencji ogólnopolskich, po jednej w każdym województwie. Głównym celem cyklu konferencji było budowanie pozytywnego wizerunku polskich klastrów poprzez pokazanie ich potencjału i silnych stron, dobrych praktyk oraz wpływu struktur klastrowych na rozwój regionów. Ważnym aspektem spotkao była promocja współpracy klastrów z władzami samorządowymi, promocja regionów oraz możliwośd znalezienia partnerów i nawiązania współpracy z innymi klastrami w Polsce i zagranicą (w tym również współpracy w zakresie B+R). Animatorzy klastrów, przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego oraz eksperci krajowi i zagraniczni podejmowali problematykę związaną z rozwojem polskich klastrów. Tematami prezentacji i rozmów uczestników konferencji były m.in. innowacyjnośd i internacjonalizacja klastrów, budowanie współpracy z otoczeniem, zarządzanie klastrami i inicjatywami klastrowymi, internacjonalizacja, a także tworzenie strategii rozwoju. Zagraniczni eksperci dokonali przeglądu najlepszych praktyk w zakresie funkcjonowania klastrów. Wskazywali, że kluczowe dla rozwoju klastra jest m.in. nawiązywanie współpracy z zagranicznymi partnerami oraz posiadanie specjalistów, skutecznie zajmujących się koordynacją działao w klastrze. Podczas konferencji w Krakowie podkreślano, że aby klaster był konkurencyjny, niezbędne jest skoncentrowanie się na wzmacnianiu innowacyjności i odpowiednich kompetencji z jednej strony, a z drugiej zastosowanie odpowiedniej strategii wzmacniania konkurencyjności i ekspansji na rynki globalne. We Wrocławiu szwedzki ekspert podkreślił wagę klastra dla sektora MSP. Dzięki przynależności do większej grupy, ciągłemu poszerzaniu kontaktów oraz programom treningowym to właśnie przedsiębiorstwa tego szczebla mogą skorzystad najbardziej. Ponadto zachęcali polskie klastry do myślenia o współpracy międzynarodowej w kategoriach biznesowych, bez oglądania się na finansowanie publiczne. Podczas każdej konferencji miała miejsce tzw. sesja dobrych praktyk, w trakcie której przedstawiciele zagranicznych klastrów opisywali wnioski z działalności swoich klastrów. Zaprezentowano m.in. turystyczny klaster z Czech Klacr o.s., realizujący we współpracy ze stroną polską wspólne przedsięwzięcie pn. Współpraca transgraniczna klastrów turystycznych, czy katalooski klaster FEMAC.CAT, będący laureatem konkursu pn. Put your cluster on the map. Prelegenci wskazywali możliwości współpracy z klastrami z Polski w zakresie m.in. wspólnych prac badawczo-rozwojowych (np. w projekcie Leonardo da Vinci), networkingu, wymiany doświadczeo, benchmarkingu, podnoszenia kompetencji przedsiębiorstw czy biznesowej kooperacji pomiędzy przedsiębiorstwami. Przedstawiciele urzędów marszałkowskich poszczególnych regionów opisywali możliwości finansowania inicjatyw klastrowych, prezentując Regionalne Programy Operacyjne. Wskazywali, że środki finansowe mogą byd przeznaczone na projekty dotyczące: budowania wspólnej marki, przeprowadzenia badao, budowy infrastruktury badawczo-rozwojowej, przygotowania wspólnego produktu lub usługi, promocję klastra (np. poprzez konferencje i seminaria), zakupu wyników prac badawczo-rozwojowych, organizacji biura klastra, opracowania strategii ekspansji klastra. Podkreślali, że regiony będą kontynuowad udzielanie wsparcia klastrom realizując tym samym zapisy strategii Komisji Europejskiej Europa 2020, zgodnie z którą klastry są istotnym narzędziem zwiększania innowacyjności i tworzenia nowej jakości w gospodarce. Władze województwa podkarpackiego opracowały dokument strategiczny pn. Kierunki rozwoju województwa podkarpackiego w oparciu

o klastry, który zawiera m.in. propozycje zastosowania w regionie nowych instrumentów wsparcia ukierunkowanych na rozwój klastrów. Odnosząc się do roli władz regionalnych, prelegenci zwracali uwagę, że nie polega ona na odgórnym inicjowaniu klastrów, ale wspieraniu oddolnej aktywności w tym zakresie. Ta zaś musi bazowad na wspólnocie interesów, uzyskiwanych korzyściach i efektywności. Przedstawiciele lokalnych jednostek samorządowych, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom klastrów, wskazywali na podejmowane przez nich działania wspierające rozwój klastrów w sposób pośredni tj. Klub Klastrów forum dyskusyjne organizowane przez Ministerstwo Gospodarki, czy Regionalne Biuro Klastrów utworzone przez Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego. Krzysztof Wójcik opisał realizowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego projekt Kręgi innowacji, który umożliwia utworzenie formalnego forum współpracy instytucji regionalnych, a także uzyskanie bezpłatnego doradztwa m.in. ze strony doświadczonych brokerów innowacji. Uczestnicy konferencji w trakcie paneli dyskusyjnych wskazywali na kluczowe czynniki skutecznego rozwoju współpracy w ramach inicjatyw klastrowych, podkreślając m.in. takie elementy, jak jasno zdefiniowana potrzeba i cele działania, budowa partnerstwa opartego na zaufaniu i otwartości na nowe podmioty, rozpoczynanie współpracy od małych przedsięwzięd przynoszących szybkie efekty i stopniowe angażowanie się w większe projekty, utrzymanie stałego zaangażowania partnerów, a także znaczące rola liderów, którzy są motorem podejmowanych inicjatyw. Zaakcentowano kluczową rolę zaufania w budowaniu współpracy pomiędzy członkami klastra. Proces jego budowy jest długotrwały i dopiero po kilku latach wysiłków klastry mają szansę na efektywne funkcjonowanie. Zauważono, że istotną rolę odgrywają spotkania nieformalne. Powinny one podnosid poziom wzajemnego zaufania i stwarzad możliwości przełożenia wiedzy w konkretne działania, podczas gdy spotkania formalne powinny dostarczad odpowiedniej wiedzy i umiejętności. Podczas dyskusji podkreślano, jak ważną rolę pełni strategia na każdym etapie rozwoju klastra. Jej znaczenie uwypuklił na konferencji w Kielcach przedstawiciel klastra LabDesign, twierdząc, że strategia powinna byd mapą drogową klastra. Reprezentanci regionalnych klastrów są świadomi tego, że motywem wspólnego działania powinno byd realizowanie konkretnych celów strategicznych. Brak tych celów sprawia, że bardzo szybko wyczerpują się pokłady energii oraz wiara w sukces przedsięwzięcia. W trakcie dyskusji w Rzeszowie wskazano, że kluczową rolę w procesie rozwoju klastra odgrywa lider, który potrafi połączyd pełnienie rozmaitych funkcji (m.in. koordynatora, animatora, brokera). Pełni on szczególnie istotną funkcję w początkowych fazach rozwoju klastra, podczas których ma za zadanie przekonad do współpracy jak największą liczbę podmiotów. Odpowiedni lider powinien rozumied specyfikę działalności i potrzeby przedsiębiorców, znad kontekst kulturowy i regionalny, znad przynajmniej jeden język obcy oraz posiadad zdolności organizacyjno-menadżerskie wymieniano podczas konferencji w Bydgoszczy. Paneliści wskazywali przy tym, że liderem nie musi byd jedna osoba, a równie dobrze funkcję tę może pełnid kilka osób czy podmiotów, jeżeli tylko ich działaniom przyświeca podobny cel. Takiej sytuacji jest Podkarpacki Klaster Informatyczny, którego powstanie zainicjowała wieloosobowa grupa liderów (7-8 osób). Wypowiedzi panelistów podczas konferencji wskazywały na duże znaczenie angażowania się członków klastra w działania międzynarodowe. Pomimo, że internacjonalizacja w większości klastrów nie jest traktowana jako działanie priorytetowe, to niektóre z nich podejmują współpracę z podmiotami zagranicznymi jednostkami badawczo-rozwojowymi, innymi klastrami czy sieciami partnerskimi. Pomorski Klaster ICT prowadzi szereg działao na niwie międzynarodowej, w tym m.in.: misje gospodarcze (do USA, Chin, Skandynawii), uczestnictwo w projektach w szczególności z partnerami z Regionu Morza Bałtyckiego (projekt BSR Stars Mobile Vikings), współorganizowanie

wyjazdów na targi zagraniczne, takie jak CeBit 2011, nawiązanie kontaktów z ponad 20 klastrami zagranicznymi (listy intencyjne, pomysły na projekty, wizyty studyjne). Z kolei Dolina Lotnicza w ramach przedsięwzięcia Nowoczesne technologie materiałowe stosowane w przemyśle lotniczym foresightu dla przemysłu lotniczego realizuje prace badawcze, które mają posłużyd rozwojowi przemysłu lotniczego w skali światowej. W kontekście internacjonalizacji wskazano na istotne znaczenie szczególnie w przypadku współpracy z zagranicznymi partnerami rozpoznawalnej marki. Praktycznym przykładem jest klaster turystyczny Berlin-Szczecin-Bałtyk, który posiada w nazwie znane na całym świecie miasto. Paneliści wskazywali na pozytywny wpływ współpracy międzynarodowej w zakresie wymiany doświadczeo, czy realizacji wspólnych projektów międzynarodowych. Jednakże, współpraca ta nie przekładała się zazwyczaj wprost na zwiększoną liczbę zamówieo dla firm. Z tego względu podejmowane działania są ograniczone. W sytuacji, gdy uczestnicy klastrów nie są w stanie odnotowad wpływu współpracy międzynarodowej na ich działalnośd, jej znaczenie jest marginalizowane, a liczba działao podejmowanych przez klastry w zakresie internacjonalizacji niewielka. Rekomendowane jest zatem wdrożenie narzędzi podniesienia świadomości członków klastrów oraz bezpośredniego wsparcia poprzez dofinansowanie kosztów związanych z internacjonalizacją działalności klastra, tj. kosztów udziału w targach, wystawach międzynarodowych, misjach handlowych, przygotowania publikacji w języku obcym, formalnej współpracy klastra z podmiotami zagranicznymi. Zwrócono uwagę, że klastry pełnią szczególnie istotną rolę w obszarach transgranicznych. Na tym polu można również odnotowad aktywnośd polskich klastrów, które współpracują z zagranicznymi partnerami poprzez realizację konkretnych projektów. Praktycznym przykładem tego typu działao jest Klaster Obróbki Metali i jego projekt E-kooperacja innowacyjne klastry, który realizowany był z partnerem litewskim. Jako rezultat przedsięwzięcia zostały utworzone bazy polskich i litewskich przedsiębiorstw branży metalowej zawierające oferty współpracy handlowej i kooperacyjnej w obszarze pogranicza. Stworzono platformę współpracy firm i inicjatyw klastrowych działających po obu stronach granicy polsko-litewskiej. Z kolei zachodniopomorski klaster Zielona Chemia realizuje projekt pod nazwą Chemiki, do którego zaprasza partnerów z Niemiec i Szwecji oraz współpracuje z klastrem KuVBB z Brandenburgii. Wystąpienia przedstawicieli klastrów pokazały, że klastry funkcjonują w ramach różnych form organizacyjno-prawnych. Podczas konferencji w Łodzi zwrócono uwagę, że formę prawną klastra powinno dostosowad się do jego działao. Dla celów biznesowych warto zakładad spółki celowe, natomiast dla działao miękkich (np. promocyjnych) bardziej odpowiednie może okazad się stowarzyszenie. Wypowiedzi panelistów wskazują, że klaster powinien tworzyd system, w którym przepływ wiedzy, transfer technologii i wzrost innowacyjności odbywa się w sposób naturalny i ciągły. Doświadczenia łódzkich klastrów pokazują, że możliwe jest wspólne realizowanie działao przez przedstawicieli świata nauki i biznesu z korzyścią dla obu stron. Przykład stanowi Klaster Bioenergia dla Regionu, który realizuje projekt Bioenergia dla regionu zintegrowany program rozwoju doktorantów, w ramach którego powstało 5 patentów oraz powołano interdyscyplinarne zespoły doktorantów. Dużą aktywnością i otwartością do współpracy wykazują się w szczególności uniwersytety i politechniki, np. Politechnika Łódzka, czy Politechnika Śląska. Pierwsza z nich w konsorcjum z Klastrem Innowacyjnego Przemysłu i Mody realizuje program badawczy pn. Personalizacja odzieży sportowej poprzez jej tekstronizację z oceną wydolności organizmu. Ściśle współpracuje także z Kutnowskim Klastrem Technologicznym, pomagając mu w znalezieniu nowych technologii obróbki stali. Z kolei Politechnika Śląska organizuje studia podyplomowe w kierunkach menadżer innowacji oraz broker sieci, które mają podnosid kompetencje w zakresie innowacji i budowania współpracy wśród

menadżerów i animatorów klastrów, a także osób w przedsiębiorstwach zaangażowanych w budowanie relacji z otoczeniem. Odnosząc się do kwestii finansowania podkreślono rolę i wagę udziału środków własnych jako elementu motywującego aktorów klastra do skuteczniejszego działania. Akcentowano równocześnie fakt nagminnego występowania sytuacji poszukiwania pomysłów pod istniejące finansowanie, zamiast poszukiwania finansowania istniejących i przemyślanych pomysłów. Wypowiedzi panelistów wskazują jednak, że funkcjonujące inicjatywy klastrowe w dominującej części swą działalnośd finansują w oparciu o środki publiczne. Istnieje również grupa klastrów, które są samodzielne finansowo, natomiast niewiele klastrów korzysta z finansowania z programów zagranicznych. W tym kontekście promocja możliwości współpracy międzynarodowej oraz dostępnego finansowania wydaje się byd potrzebna. Przedstawiciele polskich klastrów podkreślali podczas konferencji, że oczekują ze strony administracji większego wsparcia. Oczekiwania wobec niej dotyczą nie tylko możliwości uzyskania środków finansowych, ale m.in. pomocy w propagowaniu idei klastrów, pokazywaniu korzyści z ich funkcjonowania, otwartości na podejmowanie rozmowy, udziału w dyskusjach przy tworzeniu strategii, doradztwa oraz inwestycji infrastrukturalnych (regulacja Odry, pogłębienie toru wodnego w województwie zachodniopomorskim). Zauważono, że zakres oczekiwanego wsparcia różni się w zależności od etapu rozwoju klastra. Bardziej doświadczone klastry, np. Śląski Klaster Lotniczy z Bielska-Białej, który ma dobrze zdefiniowaną strategię działania, oczekują głównie wsparcia finansowego na różnego rodzaju przedsięwzięcia, które realizują (rozwój infrastruktury, projekty badawcze, kształcenie itp.). Liczą także na partnerstwo w obliczu podejmowania kluczowych decyzji dla regionu i wsparcia w zakresie promocji. Z kolei inicjatywy znajdujące się na początkowym etapie rozwoju, gdy przedsiębiorstwa nie widzą jeszcze wymiernych korzyści z podejmowania wspólnych działao oraz potrzeby podejmowania takich przedsięwzięd, wskazują na potrzebę oddziaływania na zmianę postaw przedsiębiorców wobec współpracy. Inicjatywy te, jeśli mają dalej funkcjonowad i rozwijad się, niewątpliwie potrzebują wsparcia merytorycznego (doświadczeo bardziej rozwiniętych inicjatyw, wzmocnienia kompetencji menadżerów, warsztatów planowania strategicznego dla liderów itp.). Według uczestników paneli dyskusyjnych instrumenty polityki publicznej powinny zachęcad do realizowania wspólnych inwestycji i przedsięwzięd, przyczyniając się tym samym do znoszenia barier mentalnych dla współpracy. Istnieje potrzeba uruchomienia programów ukierunkowanych na wsparcie miękkich działao animacyjnych, które miałyby przede wszystkim na celu wykształcenie odpowiednich postaw polskich przedsiębiorców do współpracy w ramach klastra. Przede wszystkim zwrócono uwagę na to, jak istotna jest rozmowa pomiędzy przedstawicielami świata biznesu, nauki i administracji. Wskazywano na znaczenie istnienia forum wymiany poglądów. Konferencje, którym towarzyszyły wystawy klastrów odbyły się w miastach wymienionych w poniższej tabeli: Lp. Region Miejscowość Data Nazwa konferencji 1. Śląskie Katowice 26.05.2011 Klastry na Śląsku możliwości rozwoju i najlepsze praktyki 2. Pomorskie Gdaosk 15.06.2011 Internacjonalizacja klastrów korzyści wynikające z międzynarodowej współpracy 3. Podlaskie Białystok 30.06.2011 Podlaskie klastry w Europie od

współpracy lokalnej do współpracy międzynarodowej 4. Kujawsko-Pomorskie Bydgoszcz 08.09.2011 Klastry szansą rozwoju przedsiębiorstw i regionu 5. Wielkopolskie Poznao 22.09.2011 Poprawa jakości w zarządzaniu klastrami 6. Małopolskie Kraków 10-11.10.2011 Klastry jako innowacyjna odpowiedź na wyzwania globalizacji 7. Lubuskie Zielona Góra 08.11.2011 Klastry stymulatorem rozwoju konkurencyjności regionu 8. Lubelskie Lublin 16.11.2011 Klaster motorem napędowym gospodarki i regionu 9. Dolnośląskie Wrocław 30.11.2011 Klastry innowacyjnośd, współpraca, efektywnośd 10. Warmiosko-Mazurskie Olsztyn 31.01.2012 Klastry Warmii i Mazur jak budowad regionalne partnerstwa na rzecz rozwoju 11. Podkarpackie Rzeszów 21.02.2012 Internacjonalizacja klastrów jak budowad partnerstwa na rzecz rozwoju 12. Świętokrzyskie Kielce 07.03.2012 Strategie rozwoju klastrów 13. Opolskie Opole 23.03.2012 Klastry Opolskie skuteczne działanie i strategiczny rozwój 14. Mazowieckie Warszawa 15.05.2012 Innowacje w klastrach, czyli jak budowad symbiozę nauki i biznesu 15. Zachodniopomorskie Szczecin 31.05.2012 Rola klastrów w obszarach transgranicznych 16. Łódzkie Łódź 19.06.2012 Klaster w działaniach integracyjnych między przedsiębiorstwami, instytucjami naukowymi i otoczeniem biznesu Poza konferencją i wystawą klastrów zostały wydane katalogi prezentujące oferty klastrów, oddzielnie z każdego regionu. W przedsięwzięciu PARP łącznie wzięło udział 97 klastrów i inicjatyw klastrowych wg poniższej listy: Lp. Nazwa Województwo Branża 1 Dolnośląski Klaster Surowcowy dolnośląskie badania i rozwój 2 Podlaski Klaster Bielizny podlaskie bieliźniarska 3 NUTRIBIOMED Klaster dolnośląskie biotechnologia 4 Pierwszy Polski Klaster Budownictwa Pasywnego i śląskie budowlana

Energooszczędnego 5 Wschodni Klaster Budowlany podlaskie budowlana 6 Świętokrzysko-Podkarpacki świętokrzyskie budowlana Klaster Budowlany INNOWATOR 7 Śląski Klaster Drzewny opolskie budowlana 8 Klaster Budownictwa Energooszczędnego ''Termomax'' 9 Łódzki Klaster Budowlany Twój Dom opolskie łódzkie budowlana budowlana 10 Gdaoski Klaster Budowlany pomorskie budowlana 11 Klaster Stowarzyszenia Przetwórców Szkła Budowlanego 12 Klaster drzewny SIDE CLUSTER 13 Wschodni Klaster Ekologiczny Dom Energooszczędny 14 Stowarzyszenie Lubelskie Drewno Regionalny Klaster w Lublinie 15 Tarnowski Klaster Przemysłowy S.A. 16 Pomorski Klaster BioEcoChemiczny 17 Zachodniopomorski Klaster Chemiczny Zielona Chemia zachodniopomorskie dolnośląskie lubelskie lubelskie budowlana budownictwo budownictwo energooszczędne budownictwo energooszczędne małopolskie chemia budowlana, elektryczna pomorskie zachodniopomorskie chemiczna chemiczna 18 Polish Wood Cluster śląskie drzewna i energetyczna 19 Śląski Klaster ebiznesu śląskie e-biznes 20 Poznaoski Klaster Edukacyjny 21 Lubuski Klaster Szkoleniowo - Doradczy na rzecz Produktu Regionalnego 22 Północno-Wschodni Klaster Edukacji Cyfrowej wielkopolskie lubuskie podlaskie edukacja edukacja edukacja cyfrowa

23 EDUKLASTER mazowieckie edukacja pozaszkolna 24 Mazowiecki Klaster Efektywności Energetycznej i Odnawialnych Źródeł Energi 25 Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny 26 Nadwiślaoski Klaster Energii Odnawialnej 27 Dolnośląski Klaster Ekoenergetyczny EEI - Energia, Ekologia, Innowacje 28 Lubelski Klaster Ekoenergetyczny 29 Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej 30 Świętokrzysko-Podkarpacki Klaster Energetyczny 31 OPTOKLASTER - Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych 32 Klaster Gospodarki Odpadowej i Recyklingu 33 Klaster Europejskie Centrum Gier 34 Klaster Restauratorów i Hotelarzy mazowieckie pomorskie pomorskie dolnośląskie lubelskie podkarpackie świętokrzyskie mazowieckie łódzkie małopolskie lubelskie 35 ICT Amber warmiosko-mazurski ICT efektywnośd energetyczna energetyczna energetyczna energetyczna energie odnawialne energie odnawialne energie odnawialne energie odnawialne gospodarka odpadami gry video, oprogramowanie hotelarstwo, restauratorzy 36 Pomorski Klaster ICT pomorskie ICT 37 Klaster ITelligence Technology 38 Wielkopolski Klaster Teleinformatyczny 39 Klaster Archiwizacji Cyfrowej 40 Klaster Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych 41 Klaster ICT Pomorze Zachodnie wielkopolskie wielkopolskie lubuskie dolnośląskie zachodniopomorskie ICT ICT ICT ICT ICT

42 Klaster Firm Informatycznych Polski Wschodniej 43 Opolski Klaster Informatyczny OP-Info podkarpackie opolskie 44 Alternatywny Klaster IT mazowieckie IT IT IT 45 Grono Targowe Kielce świętokrzyskie kongresowo-targowa 46 Klaster Instytucji Otoczenia Biznesu podlaskie konsulting, doradztwo, szkolenia 47 Klaster Usług dla biznesu lubelskie konsulting, doradztwo, szkolenia 48 Klaster Biznesu Bizart warmiosko-mazurski kultura 49 Klaster Life Science małopolskie life science 50 SpediGo Polish Group mazowieckie logistyka 51 Śląski Klaster Lotniczy śląskie lotnictwo 52 Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza 53 Podkarpackie Powiązanie Kooperacyjne podkarpackie podkarpackie lotnicza 54 Klaster Mebel Elbląg warmiosko-mazurski meblowa lotnicza i okołolotnicza 55 Klaster Kotlarski wielkopolskie mechaniczna 56 Klaster Innowacyjnych Technologii w Wytwarzaniu CINNOMATECH 57 Klaster Medyczny MedCluster 58 Mazowiecki Klaster Peptydowy dolnośląskie małopolskie mazowieckie mechaniczna medyczna medyczna 59 Lubuski Klaster Metalowy lubuskie metalowa 60 Klaster Metalowy Metalika zachodniopomorskie metalowa 61 Zachodniopomorski Klaster Morski zachodniopomorskie morska

62 Klaster Morski Pomorza Zachodniego zachodniopomorskie morska 63 Klaster Obróbki Metali podlaskie obróbka metali 64 Stowarzyszenie Producentów Komponentów Odlewniczych KOM-CAST 65 Klaster Bioenergia dla Regionu świętokrzyskie łódzkie odlewnicza 66 Owocowy mazowieckie owocowa 67 Łódzko-Mazowiecki Klaster Owocowo-Warzywny 68 Klaster Poligraficzno- Reklamowy w Lesznie 69 Zachodni Klaster Tworzyw Sztucznych 70 Bydgoski Klaster Przemysłowy 71 Klaster Multimediów i Systemów Informacyjnych 72 Creative Communication Cluster 73 Kutnowski Klaster Technologiczny łódzkie wielkopolskie odnawialne źródła energii owocowa poligraficzna wielkopolskie produkcja tworzyw sztucznych kujawsko-pomorskie przemysł ciężki małopolskie przemysł kreatywny oraz przemysł czasu wolnego mazowieckie przemysł kreatywny oraz przemysł czasu wolnego łódzkie przemysł mody 74 Klaster Przetwórstwa podkarpackie przetwórstwo tworzyw Tworzyw Sztucznych sztucznych POLIGEN 75 Klaster Wołowiny warmiosko-mazurski rolno-spożywczy 76 Naukowo Technologiczny Klaster Samochodów Elektrycznych - NTKSE 77 Klaster Spawalniczy KLASTAL mazowieckie podkarpackie samochodowa spawalnicza 78 Klaster Spożywczy wielkopolskie spożywcza Południowej Wielkopolski - Stowarzyszenie w Kaliszu 79 Klaster Mazurskie Okna warmiosko-mazurski stolarka otworowa 80 Mobajl.org śląskie teleinformatyka 81 E-Południe śląskie teleinformatyka

82 Inicjatywa Klastrowa Śląski opolskie transport wodny Klaster Przedsiębiorstw Dorzecza Górnej i Środkowej Odry 83 Klaster Gór Opawskich opolskie turystyczna 84 Inowrocławska Lokalna Organizacja Turystyczna (INLOT) 85 Lokalna Organizacja Turystyczna Toruo 86 Lubuska Regionalna Organizacja Turystyczna LOTUR 87 Klaster turystyczny Berlin- Szczecin-Bałtyk kujawsko-pomorskie kujawsko-pomorskie lubuskie zachodniopomorskie turystyczna turystyczna turystyczna turystyczna 88 Lubuski Szlak Wina i Miodu lubuskie turystyka 89 Klaster Uzdrowisko Supraśl podlaskie turystyka, rekreacja 90 Elbląski Klaster Turystyczny warmiosko-mazurski turystyka, rekreacja 91 Innowacyjny Klaster Zdrowie i Turystyka Uzdrowiska Perły Polski Wschodniej 92 Klaster turystyczny ''Kraina mlekiem i miodem płynąca'' 93 Ciechocioski Klaster Uzdrowiskowy 94 Klaster Innowacyjnego Przemysłu i Mody świętokrzyskie opolskie kujawsko-pomorskie turystyka, rekreacja turystyka, rekreacja uzdrowiskowa łódzkie włókiennicza, tekstylna, odzieżowa 95 Śląski Klaster Wodny śląskie wodociągowokanalizacyjna, ochrona środowiska 96 Klaster Dolina Ekologicznej Żywności lubelskie żywnośd ekologiczna 97 Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi EKOLAND kujawsko-pomorskie żywnośd ekologiczna Łącznie we wszystkich 16 konferencjach uczestniczyło 1284 osoby, w tym 541 kobiet, co stanowi 42%. Ankiety wypełniło 853 osoby, gdzie na pytanie kluczowe TAK odpowiedziało 812 osób, co stanowi 95,19% wszystkich ankietowanych.

Poniżej graficzny obraz statystyk z konferencji: 120 100 80 60 40 40 36 35 32 33 34 35 28 38 25 32 24 31 38 51 29 ogółem w tym K 20 0 Rysunek 1: Liczba obecnych osób w kolejności odbywania się konferencji. 80 70 60 50 40 30 20 31 24 21 27 24 23 25 19 26 20 22 15 19 23 33 18 ogółem w tym K 10 0 Rysunek 2: Liczba poprawnie wypełnionych ankiet.

80 70 60 50 40 30 20 25 24 21 27 23 21 25 17 25 19 21 15 18 23 28 16 ogółem w tym K 10 0 Rysunek 3: Liczba odpowiedzi TAK na pytanie kluczowe Proszę ocenid czy został podniesiony poziom Pani/Pana wiedzy na temat specyfiki funkcjonowania klastrów? Informacja została przygotowana w ramach przedsięwzięcia PARP: Polskie klastry i polityka klastrowa. Przedsięwzięcie PARP jest współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu systemowego PARP: Rozwój zasobów ludzkich poprzez promowanie wiedzy, transfer i upowszechnianie innowacji z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, poddziałanie 2.1.3.