ZBIGNIEW MIREK*, HALINA PIĘKOŚ-MIRKOWA** *Instytut Botaniki PAN 31-512 Kraków, ul. Lubicz 46 e-mail: mirek@ib-pan.krakow.pl **Instytut Ochrony Przyrody PAN 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: mirkowa@iop.krakow.pl Występowanie języczki syberyjskiej Ligularia sibirica (L.) Cass. w Polsce zagrożenia i problemy ochrony Uwagi wstępne. Języczka syberyjska należy do najrzadszych i najbardziej zagrożonych gatunków polskiej flory. Jest to gatunek euroazjatycki z centrum występowania w borealnej części wschodniej Europy i Azji (Hultén 1971, Meusel, Jäger 1992). W środkowej i zachodniej Europie gatunek ma zaledwie kilkanaście stanowisk (Tutin i in. 1976, Hegi 1954), z których 6 podawanych było z obecnych granic Polski (Szafer 1923, Szafran 1925, Bróż, Przemyski 1983 (1985a), Rostafiński 1872, Buczek 2004, Mirek, Piękoś-Mirkowa 1989, Olaczek 2001, 2004). Pięć z nich istnieje nadal, z czego dwa żywią większe, bo liczące 1000 lub więcej osobników populacje (Olaczek 2004). Szóste stanowisko, w Kotlinie Zakopiańskiej, znane wyłącznie z dokumentacji zielnikowej, wyginęło zapewne jeszcze w okresie międzywojennym (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1989). Było to jedyne stanowisko znane z polskiej części Karpat. Wydawało się zatem, że obecnie nasze Karpaty pozbawione są tego gatunku zupełnie. Dużym zaskoczeniem okazało się znalezienie nowego stanowiska języczki na obszarze północnego Podtatrza. Opis gatunku. Języczka syberyjska (ryc. 1) to okazała bylina osiągająca 0,5-1,5 m wysokości, u nasady pędu kwiatostanowe- 71
72
go z sercowatymi lub trójkątnie-sercowatymi, długoogonkowymi liśćmi. Liście łodygowe, ku górze coraz mniejsze, dolne o blaszce w zarysie trójkątnej; górne wąsko-lancetowate, siedzące. Kwiaty żółto-pomarańczowe, środkowe rurkowate, brzeżne języczkowate w dużych koszyczkach (o średnicy 2-4 cm), zebranych w groniasty kwiatostan. Zakwita w wieku 4-5 lat; w młodości tworzy kępy płonne złożone wyłącznie z liści odziomkowych, których liczba wzrasta wraz z wiekiem. Prosty pęd kwiatonośny, wyrastający ze środka kępy, może nosić do 30 koszyczków. Starsze osobniki wytwarzają po kilka pędów kwiatostanowych. Kwitnie od połowy lipca do końca sierpnia; nasiona rozsiewane są przez wiatr stopniowo w ciągu jesieni i zimy. Rozmnaża się generatywnie oraz wegetatywnie przez rozrost i stopniowy rozpad kęp. Nowe stanowisko. Gatunek został znaleziony w Kotlinie Kościeliskiej, na Polanie Biały Potok, poniżej wylotu Doliny Lejowej, przy północnej granicy Tatrzańskiego Parku Narodowego (ryc. 2), na wysokości około 915 m n.p.m. Polana położona jest w południowo-zachodniej części Kotliny Kościeliskiej, która stanowi jedną z dwu dużych kotlin (obok Zakopiańskiej) tworzących rów Podtatrzański (osobny mezoregion pomiędzy Tatrami a Pasmem Gubałowskim). Charakterystyka biotopu. Na nowo odkrytym stanowisku populacja języczki syberyjskiej zajmuje obszar około stu metrów kwadratowych, w kompleksie eutroficznych torfowisk niskich, w strefie ekotonowej, w miejscu gdzie torfowiska przechodzą w łąki ziołoroślowe z wiązówką błotną i w zarośla wierzbowe. Najczęstsze gatunki towarzyszące języczce na tym stanowisku to bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, pępawa błotna Crepis paludosa, przytulia bagienna Galium uliginosum, skrzyp błotny Equisetum palustre, turzyca dzióbkowata Carex rostrata, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, kozłek całolistny Valeriana simplicifolia, kuklik zwisły Geum rivale, ostrożeń błotny Cirsium palustre, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, turzyca Davalla Carex davalliana, turzyca łuszczkowata Carex lepidocarpa, turzyca prosowata Carex panicea, niezapominajka górska Myosotis nemorosa, knieć górska Caltha laeta, wełnianka szerokolistna Eriophorum latifolium, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis Ryc. 1. Języczka syberyjska Ligularia sibirica fragment kwiatostanu i dolna część łodygi wraz z liśćmi odziomkowymi The Siberian ligularia Ligularia sibirica inflorescence and lower part of stem with basal leaves. Photo Z. Mirek 73
74
i kukułka plamista Dactylorhiza maculata. Wśród gatunków zielnych pojawiają się też pojedynczo trzy gatunki krzewiastych wierzb: wierzba uszata Salix aurita, wierzba szara Salix cinerea, wierzba pięciopręcikowa Salix pentandra oraz młode osobniki świerka Picea abies. Już sam skład gatunkowy wskazuje na pewną mozaikowatość i przejściowy charakter siedliska. Wielkość populacji. Populacja języczki na omawianym stanowisku jest niewielka; liczy łącznie około 55 osobników, z czego 23 to osobniki płonne. Z pozostałych 32 osobników kwitnących, aż 19 miało pędy kwiatostanowe (łącznie 27 pędów) obgryzione (zapewne przez przeganiane tędy owce). Pozostałe 13 osobników o dobrze wykształconych i zachowanych kwiatostanach (łącznie 23 pędy) posiadało od (6)10 do 22(28) koszyczków zebranych w szczytowe grona. Zagrożenia. Już sama, bardzo ograniczona wielkość populacji i niewielka powierzchnia (około 100 metrów kwadratowych), na której występuje języczka stanowią poważne zagrożenie dla gatunku. Innym niebezpieczeństwem jest także przegon owiec i zgryzanie pędów kwiatostanowych, ograniczające w sposób znaczący rozmnażanie. Najgorsze w skutkach mogą się jednak okazać naturalne procesy sukcesji wkraczanie zarośli i lasu przyspieszone dodatkowo przez dosadzanie sosny zwyczajnej Pinus sylvestris (nota bene zupełnie obcej dla tego miejsca). Propozycje ochrony. Aby ochronić to bezcenne stanowisko, należy podjąć natychmiast wielokierunkowe działania, tak jak to uczyniono w przypadku innych stanowisk z obszaru Polski niżowej (por. Olaczek 2004). Od strony formalnej należałoby jak najszybciej doprowadzić do uznania miejsca występowania języczki wraz z otoczeniem za stanowisko dokumentacyjne. Warto byłoby także rozważyć włączenie go do obszaru NATU- Ryc. 2. Istniejące obecnie stanowiska Ligularia sibirica w Polsce oraz lokalizacja nowo znalezionego stanowiska na terenie Kotliny Kościeliskiej; w obu przypadkach lokalizację nowo znalezionego stanowiska wskazuje strzałka. Objaśnienia znaków: 1 granica państwa, 2 północna granica Tatrzańskiego Parku Narodowego, 3 drogi główne i podrzędne, 4 rzeki, 5 obszary zabudowane, 6 lasy, 7 pola i łąki Existing localities of Ligularia sibirica in Poland and a new locality in the Kościeliska Basin (marked with arrow). 1 state frontier, 2 northern boundary of the Tatra National Park, 3 main and secondary roads, 4 rivers, 5 urban areas, 6 forests, 7 arable fields and meadows. 75
RA 2000 Tatry, tym bardziej, że języczka syberyjska jest gatunkiem priorytetowym, objętym Konwencją Berneńską (1979 Załącznik I) i Dyrektywą Siedliskową (1992 Załącznik II, IV), a u nas dodatkowo prawnie chronionym od roku 2001. Znajduje się też na czerwonych listach krajów środkowej i zachodniej Europy jako gatunek krytycznie zagrożony. Jako taki jest w Polsce objęty monitoringiem biologicznym. Niezależnie od tych kroków formalnych, ważne jest utrzymanie bezleśności tego miejsca, dotychczasowych stosunków wodnych oraz zabezpieczenie przed zalesianiem i mechanicznym niszczeniem. Ważnym elementem ochrony aktywnej powinno być zabezpieczenie bytu gatunku przez jego rozmnożenie i utrzymanie w formie populacji ex situ w Górskim Ogrodzie Botanicznym w Zakopanem. SUMMARY Occurrence of Ligularia sibirica (L.) Cass. in Poland threats and conservation problems The Siberian ligularia is an euro-asiatic species with the centre of distribution in Siberia and eastern Europe. In western and central Europe the species is very rare and has been reported from a dozen or so localities. Five of six localities reported so far from Poland still exist. The only locality known earlier from the Polish Carpathians (in Zakopane) extincted yet in the beginning of the 20 th century. Only two of Polish localities preserve bigger populations (about 1000 individuals). The other are much smaller with populations not exceeding 100 individuals. In the paper a new locality found at the northern foothills of the Tatra Mts (Polish Carpathians) is characterized. It comprises about 55 individuals: 23 of them are juvenile and the other are flowering ones. The population occupies ca. 100 square metres in the bogs and humide meadows at Polana Biały Potok Glade in the village Kościelisko and is threatened due to small number of individuals, grazing system operating in the glade and possible changes of water regime. 76
PIŚMIENNICTWO Bróż E., Przemyski A. 1983. Nowe stanowiska rzadkich roślin naczyniowych z lasów Wyżyny Środkowomałopolskiej. Fragm. Flor. Geobot. 29, 1: 19-30. Buczek A. 2004. Zagrożone stanowisko języczki syberyjskiej (Ligularia sibirica (L.) Cass.) w rezerwacie Bagno Serebryskie koło Chełma. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 5: 69-74. Hultén E. 1971. The circumpolar plants. 2. Kungl. Svenska Vetenskapsakad. Handl., Fjarde Ser. 13, 1: 1-463. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Meusel H., Jäger E. 1992. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropaischen Flora. 3. G. Fischer Verl., Jena. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. 1989. Wymarłe i ginące rośliny naczyniowe polskich Karpat. Extinct and vanishing vascular plants of the Polish Carpathians. Chrońmy Przyr. Ojcz. 45, 3: 5-20. Olaczek R. 2001. Ligularia sibirica (L.) Cass. Języczka syberyjska. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, p. 379-380. Olaczek R. 2004. Ligularia sibirica (L.) Cass. języczka syberyjska. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec K. (red.). Gatunki roślin. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T.9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, p. 140-144. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Rostafiński J. 1872. Florae Polonicae Prodromus. Verh. Zool.-Bot. Ges. Wien. 22: 81-202. Szafer B. 1923. Zapiski florystyczne. Acta. Soc. Bot. Pol. 1: 53-59. Szafran B. 1925. Der Bau und das Alter des Moores von Pakosław. Bull Acad. Pol. Sc. Lettr., Cl. Math.-Nat., Ser. B7: 751-768. Tutin G., Heywood V. H., Burges N. A., Moore D. M., Valentine D. H., Walters S. M., Webb D. A. (red.). 1976. Flora Europaea. vol. 4. Cambridge University Press, Cambridge. 77