Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia nowe stanowisko w środkowej Polsce. Adenophora liliifolia a new loca on in central Poland

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (1): 65 69, 2012 Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia nowe stanowisko w środkowej Polsce Adenophora liliifolia a new loca on in central Poland MARIA KURZAC 1, JUSTYNA WYLAZŁOWSKA 2 1 Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki Łódź, ul. Banacha 12/16 maria.kurzac@o2.pl 2 Ogród Botaniczny Łódź, ul. Krzemieniecka 36/38 justynawyl@wp.pl Słowa kluczowe: dzwonecznik wonny, Natura 2000, nowe stanowisko, środkowa Polska. Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia (L.) Besser jest w Polsce gatunkiem wymierającym krytycznie zagrożonym. Do tej pory notowany był na około 100 stanowiskach. W Polsce Środkowej podawany był dotychczas z 10 miejsc. W ostatnich latach został potwierdzony tylko w trzech. Podczas badań geobotanicznych prowadzonych w lipcu 2010 roku w rezerwacie Dąbrowa w Niżankowicach (ATPOL DE4123) znaleziono nowe stanowisko dzwonecznika wonnego. Rośnie on w kwaśnej dąbrowie Calamagrostio arundinaceae-quercetum petraeae. Populacja jest nieliczna, a jej przetrwanie wymaga ochrony czynnej. Stanowisko powinno być monitorowane. Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia (L.) Besser należy do rodziny dzwonkowatych Campanulaceae. Jest elementem euroazjatyckim. Występuje na rozproszonych stanowiskach w środkowej i środkowo-wschodniej Europie oraz we Włoszech (Tutin i in. 1976; Kozlovskaja 1978; Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002; Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). W środkowej Europie dzwonecznik wonny swoje optimum siedliskowe ma w fitocenozie świetlistej dąbrowy Potentillo albae-quercetum, ale rośnie również w borach mieszanych Querco roboris-pinetum, w ciepłolubnych zaroślach z klasy Rhamno-Prunetea i na murawach kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea. Obserwowany był także w zbiorowiskach łąkowych ze związku Molinion i w lasach ze związku Alno-Ulmion (Oberdorfer 1990; Rothmaler i in. 2002). W Europie dzwonecznik wonny jest gatunkiem w wysokim stopniu zagrożonym. Wiąże się to przede wszystkim z kurczeniem się bądź utratą siedlisk (szczególnie zbiorowisk ciepłolubnych). Z tego powodu znalazł się na europejskiej liście gatunków Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (1992), a w celu zachowania jego stanowisk podejmowane są liczne działania ochronne. W Polsce dzwonecznik wonny podlega ochronie ścisłej, czynnej (Rozporządzenie 2004). Niestety, pomimo wieloletnich starań i ochrony, stopień jego zagrożenia wzrasta. Już pod koniec lat 80. XX wieku gatunek ten był umieszczony na liście roślin wymiera- 65

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 1, 2012 Ryc. 1. Rozmieszczenie dzwonecznika wonnego Adenophora liliifolia w środkowej Polsce; kartogram o wielkości pola podstawowego 2 2 km, zgodny z siatką ATPOL; stanowiska: 1 istniejące, 2 wymagające weryfikacji, 3 zanikłe, 4 nowe Fig. 1. Distribu on of Adenophora liliifolia in central Poland; cartogram with a basic square of 2 2 km, consistent with ATPOL; loca ons: 1 confirmed, 2 require verifica on, 3 lost, 4 new Ryc. 2. Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia w rezerwacie Dąbrowa w Niżankowicach ( r., fot. T. Kurzac) Fig. 2. Adenophora liliifolia in the nature reserve Dąbrowa in Niżankowice (31 July 2010, photo by T. Kurzac) jących i zagrożonych z kategorią V (Zarzycki, Wojewoda 1986). W latach 90. XX wieku z tą samą kategorią (V narażony) znajdował się na czerwonej liście roślin (Zarzycki, Szeląg 1992). Obecnie uznany został za wymierający krytycznie zagrożony: kategoria E (Zarzycki, Szeląg 2006). Na regionalnej liście ginących i zagrożonych gatunków środkowej Polski znalazł się z kategorią CR na granicy wymarcia (Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999). Ze względu na rzadkość i cenność, opracowano dla dzwonecznika wonnego Krajowy Plan Zarządzania (Kucharczyk 2007). Dotychczas dzwonecznik wonny notowany był w naszym kraju na około 100 stanowiskach. W ostatnim czasie część z tych stanowisk nie została potwierdzona, a w wielu miejscach gatunek wyginął (Zając, Zając 2001; Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). W Polsce Środkowej podawany był z 10 rozproszonych stanowisk (ryc. 1). Jego obecność potwierdzono tylko na trzech. Są to: rezerwat Dąbrowa Grotnicka (ATPOL DD5541), rezerwat Grądy nad Lindą (ATPOL DD6512) i uroczysko Mierzyce koło Wielunia (ATPOL DE4012). Z całą pewnością nie ma już tego gatunku w uroczysku Żdżary koło Nowego Miasta nad Pilicą (ATPOL ED8320), w rezerwacie Półboru koło Sieradza (ATPOL DD9123) i w uroczysku Kaleń koło Rawy Mazowieckiej (ATPOL ED7210). Cztery stanowiska są niepewne i wymagają weryfikacji. Są to: uroczysko Wilczy Dół (ATPOL DD6901), 66

3 M. Kurzac i J. Wylazłowska Dzwonecznik wonny w środkowej Polsce Ryc. 3. Kwaśna dąbrowa Calamagros o arundinaceae-quercetum petraeae w rezerwacie Dąbrowa w Niżankowicach ( r., fot. J. Wylazłowska) Fig. 3. Calamagros o arundinaceae-quercetum petraeae phytocoenosis in the nature reserve Dąbrowa in Niżankowice (11 June 2009, photo by J. Wylazłowska) uroczysko Zacywilki (ATPOL DD6920), uroczysko Prócheńsko koło Owczarów (ATPOL DE1941) i rezerwat Trębaczew (ATPOL ED7334) (Rostafiński 1872; Mowszowicz i in. 1963; Zaręba 1971; Kurowski 1976, 1981a, b, 1986, 2006; Jakubowska-Gabara 1978, 1990, 1991, 1995, 2001; Kurzac 1984; Kurowski i in. 1986, 1996; Jakubowska-Gabara i in. 2009). W lipcu 2010 roku, podczas uzupełniających badań do studium geobotanicznego rezerwatu Dąbrowa w Niżankowicach wykonanego w 2009 roku (Kurzac, Wylazłowska 2009), odkryto nowe stanowisko dzwonecznika wonnego (ryc. 2). Rezerwat Dąbrowa w Niżankowicach (ATPOL DE4123) znajduje się na Wyżynie Wieluńskiej, w lasach Nadleśnictwa Wieluń w granicach Obszaru Natura 2000 PLH Załęczański Łuk Warty. Zachował się tu las dębowy i wykształciły zbiorowiska kwaśnej i świetlistej dąbrowy na granicach ich naturalnych zasięgów (Matuszkiewicz 2002, 2007). Nie mają one tutaj pełnej wyrazistości, upodobniają się do siebie florystycznie i przenikają nawzajem (ryc. 3). Dzwonecznik rośnie w płacie kwaśnej dąbrowy (środkowoeuropejski acydofilny las dębowy) Calamagrostio arundinaceae-quercetum petraeae. W obrębie jego stanowiska wykonano zdjęcie fitosocjologiczne: Data: r., powierzchnia zdjęcia: 600 m2; zwarcie warstwy drzew a1 60%: Quercus petraea 4; Pinus sylvestris 1; zwarcie warstwy drzew a2 30%: Quercus petraea 3; zwarcie warstwy krzewów i podrostów drzew b 15%: Quercus petraea 2; Juniperus communis 1; Frangula alnus +; pokrycie warstwy zielnej c 100%: Quercus petraea 3; Juniperus communis 1; 67

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 1, 2012 Crataegus monogyna +; Frangula alnus +; Pinus sylvestris +; Convallaria majalis 4; Calamagrostis arundinacea 3; Vaccinium myrtillus 3; Fragaria vesca 2; Festuca ovina 2; Luzula pilosa 2; Maianthemum bifolium 2; Pteridium aquilinum 2; Adenophora liliifolia 1; Ajuga reptans 1; Avenula planiculmis 1; Calamagrostis epigejos 1; Carex montana 1; Carex pilulifera 1; Cruciata glabra 1; Festuca rubra 1; Hieracium lachenalii 1; Hypericum montanum 1; Melampyrum pratense 1; Mycelis muralis 1; Poa nemoralis 1; Rubus sp. 1; Trientalis europaea 1; Viola riviniana 1; Anemone nemorosa + (3); Clinopodium vulgare +; Dryopteris filix-mas +; Epilobium montanum +; Geum urbanum +; Hieracium murorum +; Holcus mollis +; Melica nutans +; Phyteuma spicatum +; Polygonatum odoratum +; Rubus saxatilis +; Veronica chamaedrys +; Veronica officinalis +. Populacja dzwonecznika wonnego w Niżankowicach jest bardzo skromna. Stwierdzono tu tylko trzy jego skupienia: w jednym były trzy pędy kwitnące, w drugim dwa kwitnące, a w trzecim po jednym pędzie kwitnącym i płonnym. Ochrona rezerwatowa sprzyja zachowaniu stanowiska dzwonecznika w Niżankowicach, ale konieczne jest stosowanie zabiegów ochrony czynnej oraz poddanie stanowiska stałemu monitoringowi (Korzeniak, Nobis 2004). Celem zabiegów konserwatorskich powinno być utrzymanie optymalnego stanu siedliska, co w przypadku widnego lasu dębowego związane jest przede wszystkim z powstrzymywaniem naturalnych procesów sukcesyjnych, prowadzących do powstania cienistego lasu grądowego. Drugim, bardzo istotnym zadaniem ochronnym jest doprowadzenie populacji dzwonecznika do stanu liczebności zapewniającej jej przetrwanie w przypadku zaistnienia niekorzystnych zdarzeń losowych. Najskuteczniejszym sposobem wzmacniania wszystkich lokalnych populacji tego gatunku okazała się ochrona ex situ, polegająca na kontrolowanym pozyskiwaniu nasion ze stanowisk naturalnych, wysiewie i uprawie w warunkach sztucznych (np. w ogrodach botanicznych) oraz dosadzaniu uzyskanych sadzonek na stanowiska wyjściowe (Korzeniak, Nobis 2004). PIŚMIENNICTWO Dyrektywa Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory [ Jakubowska-Gabara J Materiały do flory Wysoczyzny Rawskiej. Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. UŁ, Ser. II, 20: Jakubowska-Gabara J Materiały do flory naczyniowej lasów okolic Sieradza i Zduńskiej Woli. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 7: Jakubowska-Gabara J Recesja zespołu świetlistej dąbrowy Potentillo albae- Quercetum Libb w rezerwacie Trębaczew. Parki Nar. Rez. Przyr. 10 (3/4): Jakubowska-Gabara J Szata roślinna rezerwatu Półboru oraz jej zmiany w ciągu dziesięciu lat. Acta Univ. Lodz., Folia sozol. 4: Jakubowska-Gabara J Endangered and threatened vascular plants of the forests of Central Poland and the problems of their conservation. Nature Conserv. 58: Jakubowka-Gabara J., Kucharski L Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. 6: Jakubowska-Gabara J., Witosławski P., Zielińska K Flora naczyniowa różnorodność, zmiany, zagrożenia. W: Kurowski J.K. (red.). Szata roślinna Polski środkowej. TOK, Łódź: Kornaś J., Medwecka-Kornaś A Geografia roślin. PWN, Warszawa. Korzeniak U., Nobis M Adenophora liliifolia (L.) Ledeb. ex A. DC. Dzwonecznik wonny. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Tom 9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: Kozlovskaja N.W Flora Bielorusii, zakonomiernosti jejo formirowanja, naucznyje ispolzovanija i ochrony. Nauka i Technika, Minsk. Kucharczyk M Krajowy Plan Ochrony Gatunku. Dzwonecznik wonny Adenophora liliifolia. Lublin. Kurowski J.K Charakterystyka fitosocjologiczna lasów Grotnicko-Lućmierskich koło Łodzi. Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. UŁ, Ser. II, 14: Kurowski J.K. 1981a. Notatki florystyczne z lasów Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. 27 (1 2): Kurowski J.K. 1981b. Materiały do flory Puszczy Pilickiej. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 1:

5 M. Kurzac i J. Wylazłowska Dzwonecznik wonny w środkowej Polsce Kurowski J.K Ocena stanu ochrony flory w rezerwatach przyrody Polski Środkowej. Acta Univ. Lodz., Folia sozolog. 3: Kurowski J.K Szata roślinna rezerwatu Grądy nad Lindą w środkowej Polsce. Przyr. Pol. Śr. 9: Kurowski J.K., Andrzejewski H., Filipiak E., Mamiński M Rezerwaty regionu łódzkiego. ZO LOP, Eko-Wynik, Łódź. Kurowski J.K., Andrzejewski H., Pisarek W Flora naczyniowa rezerwatu leśnego Grotniki im Prof. Jakuba Mowszowicza. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 4: Kurzac M Flora uroczyska leśnego Mierzyce koło Wielunia. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 3: Kurzac M., Wylazłowska J Studium geobotaniczne do planu ochrony rezerwatu Dąbrowa w Niżankowicach. Salamandra, Poznań. Matuszkiewicz J.M Zespoły leśne Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Matuszkiewicz J.M. (red.) Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w wybranych regionach Polski. Monografie IGiPZ PAN, 8. Warszawa. Mowszowicz J., Hereźniak J., Olaczek R., Urbanek H Rezerwat modrzewia polskiego Trębaczew. Pr. Wydz. III ŁTN, 94: Oberdorfer E Pflanzensoziologische Exkursionflora. E. Ulmer Verl., Stuttgart. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. Rostafiński J Florae Polonicae Prodromus. Verh. Zool.-Bot. Ges. Wien, 22: Rothmaler W., Eckehart J., Jäger J., Werner K Exkursionsflora von Deutschland. Gefässpflanzen: Kritischer Band. Spektrum Akademischer Verl., Heidelberg, Berlin. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku, Dz. U. Nr 168, poz Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A. (red.) Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge University Press, Cambridge. Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zaręba R Rzadsze gatunki roślin naczyniowych w lasach doświadczalnych SGGW w Rogowie i problemy ich ochrony. Zesz. Nauk. SGGW Leśnictwo, 16: Zarzycki K., Szeląg Z Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Zarzycki K., Szeląg Z Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Zarzycki K., Wojewoda W Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. PWN, Warszawa. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 68 (1): 65 69, 2012 Kurzac M., Wylazłowska J. Adenophora liliifolia a new loca on in central Poland Adenophora liliifolia (L.) Besser is a critically endangered species of vascular plants in Poland. So far it has been reported from about 100 sites in Poland. In central Poland it was recorded at 10 sites, but only three of them have been confirmed in recent years. During the geobotanical research in July 2010, a new location of Adenophora liliifolia was found in central Poland, in the nature reserve Dąbrowa in Niżankowice (ATPOL square DE4123). Adenophora liliifolia grew there in the phytocoenosis of Calamagrostio arundinaceae-quercetum petraeae. The discovered population is not abundant (only three clusters with 7 shoots 6 of them were flowering). Its existence is threatened without active protection. 69