ANALIZA FINANSÓW SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM NA POZIOMIE GMIN I POWIATÓW W LATACH 2010-2012

ANALIZA FINANSÓW SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM NA POZIOMIE GMIN I POWIATÓW W LATACH 2010-2012 Zespół badawczy w składzie: Artur Owczarkowski, Magdalena Bryza, Wanda Nowara Publikacja na podstawie ekspertyzy wykonanej na zlecenie Wielkopolskiego Regionalnego Obserwatorium Terytorialnego Realizacja projektu pn.: Wsparcie funkcjonowania Wielkopolskiego Regionalnego Obserwatorium Terytorialnego współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykonawca: Centrum Badań i Edukacji Statystycznej GUS Jachranka 81, 05-140 Serock Zespół badawczy w składzie: Artur Owczarkowski kierownik zespołu Magdalena Bryza Wanda Nowara Zamawiający: Wielkopolskie Regionalne Obserwatorium Terytorialne Departament Polityki Regionalnej Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego ul. Szyperska 14, 61-754 Poznań ISBN: 978-83-64765-01-8 Poznań, marzec 2014 2

SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI... 3 1. WSTĘP... 4 2. UWAGI OGÓLNE... 4 3. FINANSE POWIATÓW... 10 3.1 Dochody budżetowe powiatów... 10 3.2 Wydatki budżetowe powiatów... 19 3.3 Wyniki finansowe powiatów... 24 3.4 Zadłużenie powiatów... 28 3.5 Analiza kondycji finansowej powiatów... 35 3.6 Wnioski... 39 4. FINANSE MIAST NA PRAWACH POWIATU... 43 4.1 Dochody budżetowe miast na prawach powiatu... 43 4.2 Wydatki budżetowe miast na prawach powiatu... 47 4.3 Saldo budżetowe miast na prawach powiatu... 49 4.4 Analiza poziomu zadłużenia miast na prawach powiatu... 50 4.5 Możliwości realizacji kolejnych inwestycji... 52 4.6 Wnioski... 53 5. FINANSE GMIN... 54 5.1. Dochody budżetowe gmin... 54 5.2. Wydatki budżetowe gmin... 63 5.3 Wyniki finansowe gmin... 68 5.4 Zadłużenie gmin... 72 5.5 Analiza kondycji finansowej gmin... 79 5.6 Wnioski... 92 6. PODSUMOWANIE... 96 3

1. WSTĘP Zakończenie unijnej perspektywy budżetowej 2007-2013 i wejście w nową na lata 2014-2020 jest dobrą okazją do przyjrzenia się finansom jednostek samorządu terytorialnego, w szczególności do oceny, jak dotychczas radziły sobie z absorpcją środków unijnych i czy są przygotowane do partycypacji w projektach w następnych latach. Ważna w powyższym kontekście jest analiza dotychczasowych decyzji władz samorządowych, zdolności pozyskiwania środków unijnych, zaciągania zobowiązań oraz równoważenia budżetu, ale także projekcja możliwości zwiększania zobowiązań i tendencji zmian wskaźników budżetowych w przyszłości. Aby sprostać powyższym kryteriom niniejsze opracowanie podzielone zostało na rozdziały zawierające analizę finansów jednostek samorządu na poziomie gmin i powiatów, z wydzieleniem miast na prawach powiatu jako gmin szczególnych, realizujących zadania obu szczebli samorządowych. Każdy rozdział składa się z następujących części: analizy dochodów, analizy wydatków, analizy wyników finansowych, analizy zobowiązań i zadłużenia, analizy indywidualnego wskaźnika zadłużenia. Dodatkowo w przypadku powiatów i gmin przeprowadzono analizę skupień, która pozwoliła zgrupować jednostki wykazujące wysokie podobieństwo wybranych wskaźników budżetowych. Wyniki analiz przedstawiono w opracowaniu w postaci opisowej, a także tablic, wykresów, kartogramów i kartodiagramów. 2. UWAGI OGÓLNE Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego (JST) jest w Polsce jawna i regulowana w ustawach (m.in.: z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych) oraz rozporządzeniach Ministra Finansów (m.in.: z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych, z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie sposobu prowadzenia gospodarki finansowej jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych, z dnia 23 stycznia 2014 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej). Kontrolę gospodarki finansowej JST zgodnie z art. 171 ust. 2 Konstytucji RP sprawują regionalne izby obrachunkowe (RIO), które m.in. zbierają, kontrolują i przekazują informację o składowych budżetów JST Ministerstwu Finansów. Zawarte w niniejszym opracowaniu dane pochodzą (o ile nie wskazano inaczej) z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, który raz w roku publikuje informacje o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego na podstawie baz Ministerstwa Finansów. Publikowane przez GUS dane odzwierciedlają stan zbiorów MF w określonym dniu (np. 5 IV 2013 r. dla danych za 2012 r.) i nie są później aktualizowane ani korygowane, jednak potencjalne rozbieżności mogą dotyczyć nie ogólnych wartości, ale przesunięć kwot między kategoriami. W celu sprawdzenia aktualności pobranych rekordów dokonano ich weryfikacji 4

z uchwałami budżetowymi rad JST na próbie 1/10 populacji zidentyfikowane różnice uznano za nieistotne dla badania zarówno ze względu na kwotę jak i kategorię klasyfikacji. W analizie wykorzystano dane bezwzględne oraz per capita dotyczące dochodów i wydatków budżetowych, ich struktury oraz wskaźniki rekomendowane przez MF do oceny sytuacji finansowej JST: udział dochodów bieżących w dochodach ogółem, udział dochodów własnych w dochodach ogółem, udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem, udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem, wskaźnik samofinansowania, wskaźnik zadłużenia, obciążenie dochodów ogółem obsługą zadłużenia. Dla wszystkich wskaźników wyznaczono średnią, medianę (wartość powyżej i poniżej której znajdowała się jednakowa liczba JST) oraz wartość maksymalną i minimalną odpowiednio dla powiatów oraz gmin (bez miast na prawach powiatu). Budżety tych ostatnich opisano oddzielnie, jako że składają się z części gminnej i powiatowej, i dlatego nie są bezpośrednio porównywalne z innymi jednostkami. Mając na uwadze cel oraz ramy niniejszego opracowania analizę sytuacji budżetowej poszczególnych JST i możliwości absorpcji przez nie środków unijnych w ujęciu województwa podjęto decyzję o wyznaczaniu średniej arytmetycznej ze wskaźników zamiast agregatów cech. W ten sposób uniknięto przełożenia skrajnie wysokich/niskich wartości cechy jednych JST na pozostałe. Przeprowadzono również analizy skupień dla powiatów i gmin oraz obliczono indywidualny wskaźnik zadłużenia (IWZ) dla poszczególnych JST wraz z określeniem możliwości zwiększenia ich zadłużenia według poniżej opisanej metodologii. Liczby względne (wskaźniki, odsetki) obliczono z reguły na podstawie danych bezwzględnych wyrażonych z większą dokładnością niż podano w tablicach. Ze względu na zaokrąglenia danych, w niektórych przypadkach sumy składników mogą się różnić nieznacznie od podanych wielkości ogółem. Tablice, wykresy i rysunki o ile nie stwierdzono inaczej stanowią opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS. Przedziały wartości w legendzie wszystkich kartogramów przedstawiających wskaźnik zadłużenia oraz dochody, wydatki i zobowiązania, zarówno w wartościach bezwzględnych jak i na 1 mieszkańca, ustalono przy pomocy kwintyli (wartości dzielących zbiór na 5 równolicznych grup), przy czym przy ich obliczaniu nie uwzględniono miast na prawach powiatu. Analiza skupień Celem analizy było zgrupowanie JST wykazujących podobieństwo sytuacji finansowej. W oparciu o kryteria merytoryczno-formalne zaproponowano zestaw potencjalnych zmiennych, które poddano weryfikacji ze względu na zdolność dyskryminacyjną przy wykorzystaniu klasycznego współczynnika zmienności. Ze zbioru wyeliminowano te, dla których współczynnik zmienności był mniejszy od arbitralnie założonej wartości granicznej 0,05. Po wstępnej selekcji pozostały następujące zmienne, które poddano standaryzacji: dochody ogółem na 1 mieszkańca, udział dochodów bieżących w dochodach ogółem, udział dochodów własnych w dochodach ogółem, wydatki ogółem na 1 mieszkańca, 5

udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem, saldo budżetowe na 1 mieszkańca, udział salda budżetowego w dochodach ogółem, udział wyniku operacyjnego w dochodach ogółem, wskaźnik zadłużenia, wskaźnik samofinansowania, obciążenie dochodów ogółem obsługą zadłużenia, dochody z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych na 1 mieszkańca. Na ich podstawie JST poddano wstępnemu grupowaniu aglomeracyjnemu metodą Warda, przy zastosowaniu odległości euklidesowych, a następnie wyodrębniono skupienia i zbadano wpływ każdej zmiennej na przyporządkowanie jednostki do grupy (skupienia) za pomocą testu Kruskala-Wallisa. Zmienne mające istotny wpływ na przyporządkowanie do grupy mają znacząco odmienne średnie w ramach tych grup. Inna istotność zmiennych występuje przy różnej liczbie skupień, zatem do analizy wziętych zostało kilka przypadków podziału. Kolejnym krokiem była ponowna analiza skupień z nowym zestawem zmiennych i powtórna ich ocena tą samą metodą. Kroki te były powtarzane kilkukrotnie aż do uzyskania optymalnego modelu. Otrzymane na końcu grupy porównano z analogicznym podziałem skupień wstępnego modelu. Zarówno liczebność grup, ich skład i statystyki różniły się pomiędzy analizą wstępną i ostateczną. W końcowej analizie zaobserwowano większe zróżnicowanie średnich poziomów analizowanych zmiennych między grupami, co świadczy o ich silniejszym wyodrębnieniu. Szerzej na temat zastosowanej metody analizy: T.Panek, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porównawczej, Oficyna Wydawnicza SGH 2009, ISBN: 978-83-7378-425-3 oraz J.Koronacki, J.Mielniczuk, Statystyka dla studentów kierunków technicznych i przyrodniczych, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne 2009, ISBN: 978-83-204-3633-4. Indywidualny wskaźnik zadłużenia (IWZ) Zgodnie z ustawą stanowi, że w danym roku budżetowym wartość spłaty zobowiązań wraz z kosztami ich obsługi do dochodów ogółem budżetu jednostki samorządu terytorialnego nie mogą przekroczyć średniej arytmetycznej z obliczonych dla ostatnich trzech lat relacji jej dochodów bieżących, powiększonych o dochody ze sprzedaży majątku oraz pomniejszonych o wydatki bieżące do dochodów ogółem budżetu. Reguła IWZ będzie miała zastosowanie od 2014 r. Indywidualny wskaźnik zadłużenia dla powiatów i gmin obliczony został przy pomocy formuły: gdzie: R planowana na rok budżetowy łączna kwota z tytułu spłaty rat kredytów i pożyczek oraz wykupów papierów wartościowych przeznaczonych na finansowanie planowanego deficytu budżetu, spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań, wyprzedzające finansowanie działań finansowanych ze środków pochodzących z budżetu UE, a także na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych; O planowane na rok budżetowy odsetki od kredytów i pożyczek zaciągniętych na pokrycie występującego w ciągu roku przejściowego deficytu budżetu, finansowanie planowanego deficytu budżetu, spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań, wyprzedzające finansowanie działań 6

finansowanych ze środków pochodzących z budżetu UE oraz na finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych, a także odsetki i dyskonto od papierów wartościowych emitowanych na te cele oraz spłaty kwot wynikających z udzielonych poręczeń i gwarancji; D dochody ogółem budżetu w danym roku budżetowym; Db dochody bieżące; Sm dochody ze sprzedaży majątku; Wb wydatki bieżące; n rok budżetowy, na który ustalana jest relacja. W opracowaniu obliczono IWZ dla roku 2012 oraz 2013 i porównano je z rzeczywistym poziomem obciążenia dochodów obsługą zadłużenia danej JST w roku 2012. Różnica dodatnia pomiędzy tymi dwoma wskaźnikami wskazuje potencjalną lukę jaka istniała w zakresie zwiększenia zadłużenia jednostki. Wartość ujemna oznacza brak takich możliwości, ponieważ rzeczywiste (dla 2012 r.) obciążenie dochodów obsługą zadłużenia było wyższe od dopuszczalnego. Możliwe dodatkowe zadłużenie stanowiło iloczyn wyznaczonej różnicy oraz dochodów ogółem. Dofinansowanie z środków unijnych może wynieść do 85% kosztów kwalifikowanych w zależności od projektu, zatem można oszacować przybliżoną wartość środków o jakie powiaty mogłyby się ubiegać. W kolejnych latach sytuacja poszczególnych powiatów może ulec zmianom ze względu na brak stałej dynamiki dochodów i wydatków. Słownik pojęć Dochody bieżące dochody budżetowe niebędące dochodami majątkowymi. Dochody budżetowe środki pieniężne pobierane od podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych przez państwo lub organ samorządu terytorialnego. Definicję dochodów jednostek samorządu terytorialnego w podziale na bieżące i majątkowe określa ustawa o finansach publicznych. Inny podział, ze względu na źródło pozyskiwania dochodów budżetowych, dzieli je na dochody własne, subwencję ogólną oraz dotacje. Dochody majątkowe dotacje i środki przeznaczone na inwestycje, dochody ze sprzedaży majątku oraz dochody z tytułu przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności. Dochody z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych obejmują środki z Unii Europejskiej na finansowanie programów i projektów unijnych, środki z budżetu państwa przekazane jako współfinansowanie programów i projektów realizowanych z udziałem środków z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności UE oraz płatności z budżetu środków europejskich. Dochody własne wpływy z podatków, opłat, dochody z majątku oraz udziały we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych oraz z podatku dochodowego od osób prawnych. Dochody własne są traktowane często jako wyznacznik zamożności gminy oraz podstawowe źródło informacji o jej kondycji finansowej. Dotacje środki z budżetu państwa oraz z państwowych funduszy celowych przeznaczone na podstawie ustawy o finansach publicznych, odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych, na finansowanie lub dofinansowanie realizacji zadań publicznych, podlegające szczególnym zasadom rozliczania. Obsługa zadłużenia wydatki w danym roku budżetowym na rzecz spłaty rat kapitałowych i odsetek od zaciągniętych kredytów i pożyczek, wykupu papierów wartościowych i obligacji samorządowych oraz spłat wynikających z udzielonych poręczeń i gwarancji. Im większa jest wartość wskaźnika obsługi zadłużenia do dochodów ogółem tym większe jest ryzyko wystąpienia niewypłacalności jednostki samorządu terytorialnego. Obciążenie dochodów ogółem obsługą 7

zadłużenia, zgodnie z ustawą o finansach publicznych obowiązujące do końca 2013 r., nie powinno przekraczać 15%, a w szczególnej sytuacji 12%. Przy wyliczaniu limitów brane są pod uwagę zobowiązania pomniejszone o środki, o których mowa w art. 169 pkt 3 ustawy o finansach publicznych z 2005 r. czyli nie uwzględniające środków na projekty unijne. Saldo budżetowe (nadwyżka/deficyt) różnica między dochodami, a wydatkami budżetu jednostki samorządu terytorialnego. W przypadku osiągania wartości dodatnich określana jest jako nadwyżka budżetowa (odpowiednio deficyt budżetowy w przypadku ujemnego wyniku). Subwencja ogólna świadczenia publicznoprawne państwa na rzecz jednostek samorządu terytorialnego o charakterze bezzwrotnym, ogólnym, bezwarunkowym i nieodpłatnym. Według ustawy o finansach JST każda gmina otrzymuje subwencję składającą się z części podstawowej, oświatowej i rekompensującej (utracone dochody głównie z tytułu ustawowych ulg i zwolnień oraz obniżenia opłaty eksploatacyjnej), a każdy powiat z części oświatowej, drogowej i wyrównawczej (na zasadzie równania do najlepszego otrzymują te powiaty, których siła dochodowa jest mniejsza niż siła najbogatszego powiatu). Wskaźnik samofinansowania udział wyniku operacyjnego wraz z dochodami majątkowymi w wydatkach majątkowych. Wartość wskaźnika obrazuje stopień w jakim jednostka samorządu terytorialnego finansuje inwestycje środkami własnymi. Im wyższa jest ta relacja, tym mniejsze ryzyko utraty płynności finansowej w związku z nadmiernymi kosztami obsługi zadłużenia. Jednakże jego wysoka wartość może również świadczyć o niskim poziomie realizowanych inwestycji w stosunku do własnych możliwości. Wskaźnik zadłużenia udział zobowiązań w dochodach ogółem. Zgodnie z przepisami o finansach publicznych, obowiązującym do końca 2013 r., łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego nie może przekroczyć 60% wykonanych dochodów ogółem tej jednostki, przy czym przy wyliczaniu długu pod uwagę nie bierze się emitowanych papierów wartościowych, kredytów i pożyczek zaciąganych w związku z projektami unijnymi (art. 170 pkt 3). Wydatki bieżące wydatki budżetowe niebędące wydatkami majątkowymi, odzwierciedlają realizację zadań związanych z bieżącym funkcjonowaniem JST i zaspokojeniem potrzeb społeczności lokalnej. Wydatki budżetowe środki publiczne przeznaczane na realizację zadań określonych w ustawach. Definicję wydatków jednostek samorządu terytorialnego w podziale na bieżące i majątkowe określa ustawa o finansach publicznych. Wydatki majątkowe inwestycje i zakupy inwestycyjne, zakup i objęcie akcji i udziałów, wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego. Wydatki majątkowe są ważnym instrumentem rozwojowym, a ich wysokość stanowi wypadkową lokalnych potrzeb i możliwości ich zaspakajania. Wynik operacyjny (nadwyżka/deficyt) różnica między dochodami bieżącymi a wydatkami bieżącymi. Nadwyżka operacyjna daje jednostce samorządu terytorialnego możliwość realizacji nowych przedsięwzięć majątkowych. Występowanie nadwyżki budżetu operacyjnego stanowi pozytywne zjawisko w gospodarce finansowej JST, jednak jej istnienie nie przesądza o dobrej kondycji finansowej jednostki. Deficyt operacyjny oznacza, że bieżące wydatki jednostki samorządu terytorialnego przekraczają jej możliwości finansowe. Może to być spowodowane na przykład nadmiernym wzrostem zadłużenia wraz z kosztami jego obsługi lub niższym niż zakładano wzrostem dochodów jednostki. Zadania bieżące mogą być realizowane kosztem sprzedaży majątku jednostki lub poprzez zaciąganie nowych zobowiązań. 8

ANALIZA FINANSÓW SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM NA POZIOMIE GMIN I POWIATÓW W LATACH 2010-2012 Rys. 2.1 Podział terytorialny województwa wielkopolskiego 9

3. FINANSE POWIATÓW Liczba powiatów w 2012 r. według liczby mieszkańców: poniżej 50 tys. mieszkańców-2 (międzychodzki, chodzieski) od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców-24 (czarnkowsko-trzcianecki, gostyński, grodziski, jarociński, kaliski, kępiński, kolski, kościański, krotoszyński, leszczyński, nowotomyski, obornicki, ostrzeszowski, pleszewski, rawicki, słupecki, szamotulski, średzki, śremski, turecki, wągrowiecki, wolsztyński, wrzesiński, złotowski) powyżej 100 tys. mieszkańców-5 (gnieźnieński, koniński, ostrowski, pilski, poznański) 3.1 Dochody budżetowe powiatów 3.1.1 Dochody ogółem Średnia dochodów ogółem budżetów powiatów województwa wielkopolskiego w latach 2010 2012 rosła, i w 2012 r. wyniosła 71,8 mln zł. Wartości dochodu ogółem powyżej średniej odnotowano w 2012 r. w 10 powiatach (w 2011 i 2010 r. odpowiednio 12 i 10; dziewięć powiatów: czarnkowsko-trzcianecki, gnieźnieński, gostyński, kolski, krotoszyński, ostrowski, pilski, poznański, turecki, miały dochód powyżej średniej w całym okresie). Mediana dochodów ogółem w omawianym okresie była niższa od średniej od 10 do 12%. W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2011 mediana uległa obniżeniu o 739 tys. zł. Tablica 3.1 Dochody budżetów powiatów ogółem w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 67 462 944,66 71 209 284,76 71 829 459,67 Mediana 60 638 637,91 64 099 329,40 63 359 914,59 Wartość maksymalna 181 030 490,84 poznański 201 789 200,95 poznański 213 611 091,26 poznański Wartość minimalna 32 728 545,03 leszczyński 34 306 134,32 leszczyński 35 703 717,20 leszczyński W latach 2010 2012 najniższy dochód ogółem osiągał powiat leszczyński, natomiast maksymalny dochód uzyskiwał powiat poznański jego dochód był wyższy od dochodu powiatu z drugiej lokaty o 31 56%. Tylko cztery powiaty: gnieźnieński, ostrowski, pilski i poznański, osiągały dochody powyżej 100 mln zł. Średnia dochodów ogółem na 1 mieszkańca, podobnie jak dochodów ogółem, wzrosła w latach 2010 2012 o 47,05 zł. W 2012 r. dochód na 1 mieszkańca powyżej średniej odnotowano w 14 powiatach (15 w 2010 r. i 2011 r.; 13 powiatów: chodzieski, czarnkowskotrzcianecki, gostyński, jarociński, krotoszyński, międzychodzki, ostrzeszowski, pilski, pleszewski, słupecki, turecki, wągrowiecki i wolsztyński, osiągało dochód per capita wyższy niż średnia w całym badanym okresie). Mediana dochodów ogółem na 1 mieszkańca była niższa od średniej o mniej niż 1% i również ulegała systematycznemu zwiększeniu. Najniższy dochód ogółem na 1 mieszkańca cechował w badanym okresie powiat kaliski, natomiast kolejne lokaty przypadły powiatom: konińskiemu, poznańskiemu i leszczyńskiemu. Najwyższy dochód na 1 mieszkańca w roku 2011 i 2012 odnotowano w powiecie pleszewskim, a w 2010 r. w międzychodzkim. Oba wspomniane powiaty wraz z powiatem ostrzeszowskim 10

stanowiły grupę, w której dochód na 1 mieszkańca we wszystkich badanych latach wynosił powyżej 1 000 zł. W roku 2012 w porównaniu z rokiem poprzednim dochód ogółem na 1 mieszkańca był niższy w 16 powiatach, jednakże w dwóch przypadkach spadek nie przekroczył 1 zł. Tablica 3.2 Dochody budżetów powiatów na 1 mieszkańca w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 826,21 869,55 873,26 Mediana 823,49 862,56 870,14 Wartość maksymalna 1 150,90 międzychodzki 1 188,60 pleszewski 1 207,39 pleszewski Wartość minimalna 523,38 kaliski 508,39 kaliski 491,98 kaliski Średnia dynamika dochodów ogółem na 1 mieszkańca dla powiatów w latach 2010 2012 utrzymywała się powyżej 100, ale z tendencją malejącą, co oznacza, że dochody te w poszczególnych powiatach z roku na rok przeciętnie rosły, ale przyrosty były coraz mniejsze. Malała również mediana oraz wartości maksymalne i minimalne dynamiki dochodów na 1 mieszkańca. W poszczególnych powiatach w niektórych latach odnotowywano spadek dochodu w stosunku do roku poprzedniego. Dynamika dochodów na 1 mieszkańca w badanym okresie nieprzerwanie rosła tylko w trzech powiatach: czarnkowsko-trzcianeckim, śremskim i tureckim. Tablica 3.3 Dynamika dochodów powiatów na 1 mieszkańca w latach 2010 2012 (rok poprzedni = 100) Średnia arytmetyczna 109,7 105,3 100,5 Mediana 110,6 106,0 100,0 Wartość maksymalna 134,5 kaliski Wartość minimalna 92,9 słupecki 121,5 słupecki 90,9 złotowski 110,1 czarnkowskotrzcianecki 81,6 kościański W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2009 wszystkie powiaty województwa wielkopolskiego zwiększyły dochód na 1 mieszkańca, choć w różnej wysokości. Średnia dynamika wyniosła dla tego okresu 115,6, a wartości maksymalne i minimalne odpowiednio 130,0 (dla powiatu nowotomyskiego) i 100,2 (dla powiatu konińskiego). Niewielki wzrost odnotowano ponadto w powiecie obornickim (101,0) oraz słupeckim (102,1). 3.1.2 Struktura dochodów W badanym okresie w dochodach powiatów dominowały dochody bieżące. Średnia oraz mediana udziału dochodów bieżących w dochodach ogółem rosły i na koniec 2012 r. wyniosły odpowiednio 92,5% oraz 93,0%. Udział dochodów majątkowych w dochodach ogółem, w poszczególnych powiatach w kolejnych latach, był bardzo zróżnicowany (duża rozpiętość między wartościami maksymalnymi i minimalnymi) i niestabilny, co należy tłumaczyć dużą 11

incydentalnością tego rodzaju dochodów. W przypadku powiatu konińskiego różnica pomiędzy wartościami udziału w latach 2012 i 2010 wynosiła 14,5 p.proc. Tablica 3.4 Udział dochodów bieżących w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 89,3 90,9 92,5 Mediana 89,7 92,0 93,0 Wartość maksymalna 98,6 czarnkowskotrzcianecki 98,2 międzychodzki 99,3 koniński Wartość minimalna 78,1 kaliski 76,0 kościański 83,7 średzki Tablica 3.5 Udziału dochodów majątkowych w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 10,7 9,1 7,5 Mediana 10,3 8,0 7,0 Wartość maksymalna 21,9 kaliski 24,0 kościański 16,3 średzki Wartość minimalna 1,4 czarnkowskotrzcianecki 1,8 międzychodzki 0,7 koniński Biorąc pod uwagę udział dochodów własnych w dochodach ogółem powiaty charakteryzowały się dużym zróżnicowaniem. W powiecie poznańskim, dla którego wartość wskaźnika mocno odbiegała od pozostałych, dochody własne stanowiły ponad połowę dochodów ogółem (we wszystkich analizowanych latach wartości maksymalne). Powiaty o najniższych udziałach to jarociński i złotowski. Średni udział dochodów własnych w dochodach ogółem był stabilny i wynosił w analizowanych latach około 30%, mediana zaś nieznacznie rosła do poziomu 30%. Udział dochodów własnych w dochodach ogółem, w kolejnych latach w badanym okresie, stale spadał tylko w powiecie jarocińskim, natomiast nieprzerwanie wzrastał w powiatach: czarnkowsko-trzcianeckim, gnieźnieńskim i wrzesińskim. Tablica 3.6 Udział dochodów własnych w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 30,0 29,1 30,5 Mediana 28,5 29,1 30,0 Wartość maksymalna 60,0 poznański 54,6 poznański 55,4 poznański Wartość minimalna 18,9 złotowski 21,4 jarociński 20,5 jarociński 12

Tablica 3.7 Udział dochodów z CIT i PIT w dochodach własnych powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 46,2 50,3 50,5 Mediana 44,6 49,9 51,6 Wartość maksymalna 68,9 poznański 73,5 poznański 71,6 poznański Wartość minimalna 20,7 międzychodzki 28,9 międzychodzki 27,9 międzychodzki Tablica 3.8 Liczebność powiatów dla udziałów dochodów CIT i PIT w dochodach własnych powiatów w latach 2010 2012 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Liczba powiatów (20% 30%> 2 2 2 (30% 40%> 6 3 4 (40% 50%> 13 11 7 (50% 60%> 7 10 12 (60% 70%> 3 4 5 (70% 80%> 0 1 1 Średnio połowę dochodów własnych powiatów w latach 2010 2012 stanowiły dochody z podatku CIT i PIT. W największej liczbie powiatów udział dochodów z CIT i PIT w dochodach własnych kształtował się pomiędzy 40 a 60%. Powiatami, w których udział ten wyniósł poniżej 30% były międzychodzki i ostrzeszowski, a powyżej 70% poznański. Mediana udziału wpływów z podatku CIT i PIT rosła i w 2012 r. osiągnęła wyższą wartość niż średnia tego wskaźnika. Tablica 3.9 Udział subwencji ogólnych w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 45,6 45,5 46,0 Mediana 46,3 45,8 45,2 Wartość maksymalna 56,7 wągrowiecki 58,7 złotowski 57,6 wągrowiecki Wartość minimalna 23,8 poznański 22,3 poznański 27,0 poznański Dla prawie wszystkich powiatów (wyjątkiem był powiat poznański) największą składową dochodów ogółem stanowiły subwencje. W roku 2012 aż w dziewięciu powiatach (gnieźnieńskim, jarocińskim, kolskim, krotoszyńskim, ostrowskim, pilskim, wągrowieckim, wolsztyńskim i złotowskim) udział subwencji ogólnych w dochodach ogółem wyniósł ponad 50%. Wartość średnia oraz mediana udziału subwencji ogólnych w dochodach ogółem w analizowanym okresie kształtowały się na poziomie 45-46%, przy czym wartość mediany malała i w 2012 r. była już niższa od średniej. Najwyższe wartości udziału subwencji ogólnych w dochodach odnotowano w powiatach: wągrowieckim, gnieźnieńskim i obornickim, najniższe zaś w szamotulskim. 13

Tablica 3.10 Udział dotacji w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 24,3 25,4 23,5 Mediana 24,6 25,4 23,2 Wartość maksymalna 34,4 ostrzeszowski 37,7 pleszewski 34,1 pleszewski Wartość minimalna 13,3 leszczyński 17,4 gnieźnieński 16,0 wągrowiecki Udział dotacji ogółem w dochodach ogółem stanowił w 2012 r. średnio 23,5%. Mediana była na bardzo podobnym poziomie. Najwyższe udziały dotacji w dochodach odnotowywano dla powiatów: pleszewskiego (w 2012 i 2011 r.) i ostrzeszowskiego (w 2010 r.). Na drugim miejscu znajdowały się odpowiednio powiaty: średzki (2012 r.), ex aequo kościański i słupecki (2011 r.) oraz pleszewski (2010 r.). Najniższe udziały dotacji w dochodach ogółem miały powiaty: wągrowiecki (w 2012 r.), gnieźnieński (w 2011 r.) i leszczyński (w 2010 r.). Dotacje ogółem stanowiły przede wszystkim dotacje celowe. Tablica 3.11 Udział dotacji celowych w dotacjach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 76,1 78,7 78,1 Mediana 77,5 77,9 78,2 Wartość maksymalna 97,2 Wartość minimalna 30,0 leszczyński 97,4 międzychodzki 54,9 kaliski 97,3 międzychodzki 57,7 średzki 3.1.3 Finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych Tablica 3.12 Dochody z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych w budżetach powiatów w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 4 745 437,42 4 124 171,41 3 821 538,07 Mediana 3 975 788,62 3 105 051,10 3 572 805,39 Wartość maksymalna 20 303 173,44 pilski Wartość minimalna 587 187,43 czarnkowskotrzcianecki czarnkowskotrzcianecki 10 779 586,81 kościański 268 583,22 międzychodzki 9 074 884,95 pleszewski 301 226,53 międzychodzki Wartości średnie dla powiatów ze wszystkich trzech mierników związanych z napływem środków z Unii Europejskiej tzn.: 1) dochodu z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych ogółem, 2) dochodu z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca oraz 3) udziału dochodów z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych w dochodach ogółem, zmniejszały się. W 2012 r. wartości powyżej średniej odnotowało odpowiednio 14, 15 i 14 14

powiatów. Dla wszystkich mierników w badanym okresie mediana była zawsze niższa od średniej. Występowały bardzo duże rozpiętości pomiędzy maksymalnym i minimalnym wartościami. Najwięcej środków unijnych ogółem w kolejnych latach pozyskały powiaty: w 2012 r. pleszewski i czarnkowsko-trzcianecki, w 2011 r. kościański i ostrowski, w 2010 r. pilski i złotowski. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wartości maksymalne dochodów uzyskały powiaty: w 2012 r. pleszewski (podobnie jak w dochodach ogółem) i średzki, w 2011 r. słupecki i pleszewski, a w 2010 r. pilski i złotowski (podobnie jak w dochodach ogółem). Najmniej funduszy pozyskały: w 2010 r. powiat czarnkowsko-trzcianecki, a w latach 2011 2012 powiaty kościański i ostrowski. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wartości minimalne odnotowano w 2012 r. w powiecie międzychodzkim i konińskim, w 2011 r. szamotulskim i międzychodzkim, a w 2010 r. poznańskim i czarnkowsko-trzcianeckim. Najwyższy udział dochodów z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych w dochodach ogółem miały powiaty: w 2012 r. średzki i pleszewski, w 2011 r. kościański i kaliski, a w 2010 r. kaliski i pilski. Najniższy udział dochodów z tytułu finansowania programów i projektów unijnych w dochodach ogółem miał w 2012 r. i 2011 r. powiat międzychodzki, a w 2010 r. czarnkowskotrzcianecki. Sześć powiatów czarnkowsko-trzcianecki, kępiński, pleszewski, rawicki, średzki i turecki odnotowało zarówno w 2012 r. jak i 2011 r. wzrost wszystkich trzech mierników środków unijnych w stosunku do poprzedniego roku. Tablica 3.13 Dochody z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych na 1 mieszkańca w budżetach powiatów w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 60,25 53,91 50,43 Mediana 56,11 45,82 46,33 Wartość maksymalna 146,67 pilski Wartość minimalna 5,16 poznański 143,65 słupecki 5,09 szamotulski 143,34 pleszewski 8,13 międzychodzki Tablica 3.14 Udział dochodów z tytułu finansowania i współfinansowania programów i projektów unijnych w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 7,3 6,1 5,7 Mediana 6,9 5,4 4,8 Wartość maksymalna 15,2 kaliski Wartość minimalna 0,7 czarnkowskotrzcianecki 15,0 kościański 0,7 międzychodzki 14,1 średzki 0,7 międzychodzki W analizie przestrzennego zróżnicowania dochodów ogółem powiatów zwracają uwagę niskie dochody powiatów w zachodniej części województwa oraz powiatów: chodzieskiego, kaliskiego i obornickiego, które sąsiadują z powiatami o najwyższym dochodzie. Z sześciu powiatów o najniższym dochodzie na 1 mieszkańca aż cztery graniczą z miastami na prawach powiatu. Wpływ miast na prawach powiatu, a w szczególności aglomeracji poznańskiej, widać również w wyższym udziale dochodów własnych w dochodach ogółem pobliskich jednostek. 15

Rys. 3.1 Dochody budżetów powiatów ogółem oraz ich struktura według rodzajów w 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 16

Rys. 3.2 Dochody budżetów powiatów ogółem oraz ich struktura według źródeł w 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 17

Rys. 3.3 Dochody budżetów powiatów na 1 mieszkańca oraz według rodzajów 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 18

3.2 Wydatki budżetowe powiatów 3.2.1 Wydatki ogółem Tablica 3.15 Wydatki ogółem powiatów w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 73 979 615,34 74 173 900,52 71 026 952,16 Mediana 67 439 550,12 66 471 992,14 62 477 097,07 Wartość maksymalna 193 905 766,18 poznański 213 758 523,12 poznański 217 717 842,33 poznański Wartość minimalna 33 233 533,46 grodziski 30 805 161,55 leszczyński 34 673 916,27 leszczyński Średnia wydatków ogółem w powiatach wyniosła w 2012 r. 71,0 mln zł, po spadku w porównaniu z 2011 r. o 3,1 mln zł. W 2012 r. wydatki powyżej średniej odnotowano w dziesięciu powiatach (w roku 2011 i 2010 odpowiednio 11 i 12; dziewięć powiatów: czarnkowsko-trzcianecki, gnieźnieński, gostyński, krotoszyński, ostrowski, pilski, pleszewski, poznański i turecki, utrzymywało wydatki powyżej średniej w całym badanym okresie). Wartość mediany w kolejnych latach zmniejszała się i była niższa od średniej o 9-12%. Najniższe wydatki ogółem miały w badanych latach powiaty: grodziski i leszczyński. Najwyższe wydatki ogółem zawsze odnotowano w powiecie poznańskim, a kolejne miejsce zajmowały powiat pilski (2012 r. i 2010 r.) oraz ostrowski (2011 r.) Tablica 3.16 Wydatki ogółem powiatów na 1 mieszkańca w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 906,23 901,21 860,60 Mediana 909,75 900,23 876,51 Wartość maksymalna 1 239,37 ostrzeszowski 1 434,59 pleszewski 1 150,38 pleszewski Wartość minimalna 531,06 kaliski 562,62 kaliski 521,10 koniński Średnia oraz mediana wydatków ogółem na 1 mieszkańca w kolejnych latach spadały. W 2012 r. powyżej średniej wydatki na 1 mieszkańca odnotowało aż 18 powiatów, w tym 12 powiatów (chodzieski, czarnkowsko-trzcianecki, gostyński, jarociński, krotoszyński, międzychodzki, ostrzeszowski, pilski, pleszewski, słupecki, wągrowiecki, wolsztyński) lokowało się powyżej średniej w całym okresie. Najniższe wydatki ogółem na 1 mieszkańca miał w roku 2012 powiat koniński, a w latach wcześniejszych kaliski. Najwyższe wydatki ogółem na 1 mieszkańca w latach 2011 2012 odnotowywał powiat pleszewski, a w 2010 r. ostrowski. W 2012 r. aż w 18 powiatach wydatki na 1 mieszkańca były mniejsze niż w 2011 r. Średnia dynamika wydatków ogółem na 1 mieszkańca w roku 2012 wynosiła poniżej 100,0 co oznacza, że wydatki powiatów w porównaniu z rokiem poprzednim przeciętnie zmalały. Podobnie było w roku 2011, natomiast w 2010 r. średnia dynamika wyniosła 116,9 czyli wydatki wzrosły w porównaniu z 2009 r. Powiat kępiński jako jedyny w województwie wielkopolskim odnotowywał nie tylko wzrost wydatków na 1 mieszkańca z roku na rok ale także wzrost dynamiki tych wydatków. Natomiast 12 powiatów odnotowało coraz mniejsze wartości dynamiki 19

w kolejnych latach. Pomimo to w roku 2012 w porównaniu z rokiem 2009 wartość wydatków na 1 mieszkańca w większości powiatów wzrosła. Spadek odnotowały jedynie cztery powiaty: obornicki (wartość minimalna 88,3), rawicki, wolsztyński i wrzesiński. Średnio wydatki wzrosły w analizowanym okresie do 111,4 w stosunku do 2009 r. W największym stopniu wydatki na 1 mieszkańca wzrosły w powiecie kaliskim (154,9), następnie w jarocińskim (135,5) i kępińskim (128,7). Tablica 3.17 Dynamika wydatków ogółem powiatów na 1 mieszkańca w latach 2010 2012 (rok poprzedni = 100) Średnia arytmetyczna 116,9 99,6 96,6 Mediana 114,7 100,4 98,3 Wartość maksymalna 144,7 koniński 117,6 słupecki 114,4 leszczyński Wartość minimalna 94,3 obornicki 80,6 złotowski 76,7 wolsztyński 3.2.2 Struktura wydatków ogółem Tablica 3.18 Udział wydatków bieżących w wydatkach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 79,0 82,3 87,9 Mediana 78,9 84,3 90,7 Wartość maksymalna 94,2 czarnkowskotrzcianecki 92,8 szamotulski 98,5 czarnkowskotrzcianecki Wartość minimalna 65,0 kościański 62,5 kościański 65,7 kaliski W wydatkach powiatów, podobnie jak w dochodach, dominowały wydatki bieżące, przy czym ich średnia oraz mediana, mimo wzrostu, były niższe niż w przypadku dochodów. Średni udział (a także wartość) wydatków majątkowych w wydatkach ogółem mocno zmniejszyły się w 2012 r., kiedy to w aż 16 powiatach odnotowano udział poniżej 10% (w tym w 5 poniżej 5%). Powiaty między sobą oraz w poszczególnych latach znacznie różniły się pod względem wartości wydatków majątkowych i ich udziału w wydatkach ogółem. W powiecie konińskim różnica pomiędzy rokiem 2010 i 2012 udziałów wydatków majątkowych w wydatkach ogółem wyniosła 28,4 p.proc. Tablica 3.19 Udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 21,0 17,7 12,1 Mediana 21,1 15,7 9,3 Wartość maksymalna 35,0 kościański Wartość minimalna 5,8 czarnkowsko-trzcianecki 37,5 kościański 7,2 szamotulski 34,3 kaliski 1,5 czarnkowsko-trzcianecki 20

Tablica 3.20 Liczebność powiatów dla udziałów wydatków majątkowych w wydatkach ogółem w powiatach w latach 2010 2012 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Liczba powiatów (0% 5%> 0 0 5 (5% 10%> 2 5 11 (10% 20%> 12 14 8 (20% 30%> 10 10 5 (30% 40%> 7 2 2 Zróżnicowanie przestrzenne wydatków ogółem i wydatków na 1 mieszkańca dla powiatów było podobne jak w przypadku dochodów, gdyż obie te kategorie są ze sobą dość silnie skorelowane. Zaobserwować można zatem zarówno niskie wartości wydatków ogółem powiatów w zachodniej części województwa, jak i wydatków per capita powiatów sąsiadujących z miastami na prawach powiatu. 21

Rys. 3.4 Wydatki budżetów powiatów ogółem oraz ich struktura według rodzajów w 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 22

Rys. 3.5 Wydatki budżetów powiatów na 1 mieszkańca ogółem i według rodzajów w 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 23

3.3 Wyniki finansowe powiatów 3.3.1 Wynik operacyjny Tablica 3.21 Nadwyżka operacyjna budżetów powiatów w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 1 556 550,70 4 254 925,95 4 116 425,20 Mediana 1 417 288,86 3 021 290,42 3 582 676,69 Wartość maksymalna 6 733 438,20 jarociński 19 916 520,33 poznański 18 193 687,58 poznański Wartość minimalna -2 581 378,49 gnieźnieński -1 225 987,99 pleszewski 486 117,41 czarnkowskotrzcianecki W 2012 roku we wszystkich powiatach województwa wielkopolskiego odnotowano nadwyżkę operacyjną. W latach poprzednich 2011 i 2010 odpowiednio jeden i dziewięć powiatów miało deficyt operacyjny. Wynik operacyjny powyżej średniej w 2012 r. miało 13 powiatów: gnieźnieński, jarociński, kaliski, kolski, koniński, kościański, krotoszyński, leszczyński, ostrowski, pilski, poznański, śremski i wągrowiecki. Wartości maksymalne nadwyżki operacyjnej w 2012 r. odnotowano kolejno w powiatach: poznańskim, ostrowskim, pilskim i jarocińskim. Najniższe wartości nadwyżki budżetowej miał powiat czarnkowsko-trzcianecki, a następnie złotowski i pleszewski. Malejąca liczba powiatów z deficytem operacyjnym wynikała z działania przepisu art. 242 ustawy o finansach publicznych, zgodnie z którym od 2011 r. organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego nie może uchwalić budżetu, w którym planowane wydatki bieżące są wyższe niż planowane dochody bieżące powiększone o nadwyżkę budżetową z lat ubiegłych i wolne środki. 3.3.2 Saldo budżetowe Tablica 3.22 Saldo budżetowe powiatów w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna -6 516 670,68-2 964 615,77 802 507,51 Mediana -6 510 502,60-1 772 534,54 1 330 868,88 Wartość maksymalna -504 988,43 leszczyński Wartość minimalna -15 550 641,37 ostrzeszowski 3 500 972,77 leszczyński -15 555 196,39 pleszewski 5 977 210,53 kolski -6 773 554,42 kaliski Tablica 3.23 Liczebność powiatów według salda budżetowego w latach 2010 2012 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Liczba powiatów Saldo budżetowe dodatnie (nadwyżka) 0 8 21 Saldo budżetowe ujemne (deficyt) 31 23 10 24

W 2012 roku 21 powiatów województwa wielkopolskiego miało dodatnie saldo budżetowe. W porównaniu z 2010 r., w którym wszystkie powiaty miały saldo ujemne, nastąpiła więc wyraźna zmiana. W roku 2012 w porównaniu z 2011 saldo budżetowe uległo poprawie w 20 powiatach (w 2 saldo ujemne zmniejszyło się, w 13 z ujemnego stało się dodatnie, w 5 saldo dodatnie wzrosło). Najwyższe saldo dodatnie w 2012 r. wypracowały powiaty: kolski i wrzesiński, które w poprzednich dwóch latach zarejestrowały saldo ujemne. W 2011 r. najwyższe saldo dodatnie wypracowały powiaty: leszczyński i turecki. Nie było zatem stałych liderów pod względem nadwyżki salda budżetowego. Średnia arytmetyczna salda ulegała poprawie i po deficycie w latach 2010 2011 osiągnęła w 2012 r. wartość dodatnią. Saldo powyżej średniej w 2012 r. miało 18 powiatów: czarnkowsko-trzcianecki, gnieźnieński, grodziski, kolski, koniński, krotoszyński, międzychodzki, nowotomyski, ostrowski, ostrzeszowski, pleszewski, słupecki, turecki, wągrowiecki, wolsztyński, wrzesiński, obornicki i śremski. Najwyższą wartość (nadwyżkę) salda budżetowego na 1 mieszkańca w 2012 r. osiągnięto w powiecie wolsztyńskim, a następnie wrzesińskim i kolskim, w 2011 r. w powiecie leszczyńskim, zaś w 2010 r. kaliskim, jednak miało ono już wartość ujemną (-7,68 zł). Najwyższe wartości deficytu na 1 mieszkańca odnotował powiat kaliski (2012 r.) oraz pleszewski (2011 r. i 2010 r.). Tablica 3.24 Saldo budżetowe powiatów na 1 mieszkańca w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna -80,02-31,66 12,65 Mediana -82,09-22,34 22,27 Wartość maksymalna -7,68 kaliski Wartość minimalna -179,18 pleszewski 66,37 leszczyński -245,99 pleszewski 81,89 wolsztyński -82,17 kaliski Udział salda budżetowego w dochodach ogółem był mocno zróżnicowany w poszczególnych powiatach. Wartości maksymalne odnotowały powiaty wrzesiński (w 2012 r.) i leszczyński (w 2011 r.). Wartości minimalne odnotowały powiaty: kaliski (w 2012 r.), pleszewski (w 2011 r.) i koniński (w 2010 r.). Tablica 3.25 Udział salda budżetowego w dochodach ogółem powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna -9,5-3,4 1,1 Mediana -9,4-2,2 2,1 Wartość maksymalna -1,5 kaliski 10,2 leszczyński 9,2 wrzesiński Wartość minimalna -18,8 koniński -20,7 pleszewski -16,7 kaliski Deficyt budżetowy występował w powiatach w północnej i południowej części województwa (złotowski, pilski i kępiński) oraz wokół i na południe od Poznania (poznański, kościański, średzki, gostyński, jarociński, rawicki). Powiat z najwyższym deficytem (kaliski) graniczy wyłącznie z powiatami o dodatnim saldzie budżetowym, w tym z ostrzeszowskim i pleszewskim, których nadwyżka per capita lokowała wśród pięciu najlepszych powiatów województwa. 25

Rys. 3.6 Saldo budżetowe powiatów w 2012 r. oraz jego udział w dochodach ogółem w 2009 i 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 26

Rys. 3.7 Saldo budżetowe powiatów na 1 mieszkańca w 2012 r. Dla miast na prawach powiatu łącznie w części gminnej i powiatowej, patrz: Uwagi ogólne. 27

3.4 Zadłużenie powiatów 3.4.1 Zobowiązania ogółem Tablica 3.26 Zobowiązania ogółem powiatów w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 15 661 276,80 19 027 967,21 18 132 008,61 Mediana 14 815 000,00 17 126 603,32 16 042 840,32 Wartość maksymalna 36 331 000,00 ostrowski 48 398 300,00 ostrowski 45 531 600,00 ostrowski Wartość minimalna 1 473 387,50 leszczyński 1 068 937,50 leszczyński 664 487,50 leszczyński Średnia oraz mediana zobowiązań ogółem powiatów w województwie wielkopolskim były najwyższe w 2011 r. W 2010 i 2012 r. zadłużenie powyżej średniej odnotowało 12 powiatów, zaś w 2011 r. 15 (dziewięć powiatów: gnieźnieński, gostyński, krotoszyński, ostrowski, pilski, pleszewski, poznański, wągrowiecki i złotowski, miało zadłużenie powyżej średniej w całym badanym okresie). Najwyższe zobowiązania ogółem we wszystkich latach odnotowywano w powiecie ostrowskim, najniższe w leszczyńskim. Tablica 3.27 Zobowiązania ogółem powiatów na 1 mieszkańca w latach 2010 2012 w zł Średnia arytmetyczna 197,44 233,57 221,27 Mediana 209,21 244,07 218,38 Wartość maksymalna 479,93 pleszewski 714,59 pleszewski 658,29 pleszewski Wartość minimalna 18,55 kaliski 20,27 leszczyński 12,48 leszczyński Średnia i mediana zobowiązań ogółem na 1 mieszkańca w analizowanym okresie były najwyższe w 2011 r. W roku 2012 zobowiązania na 1 mieszkańca powyżej średniej miało 14 powiatów, w 2011 r. 18, a w 2010 r. 16 (12 powiatów: chodzieski, gostyński, krotoszyński, ostrowski, pilski, pleszewski, rawicki, słupecki, średzki, wągrowiecki, wolsztyński i złotowski, miały zobowiązania powyżej średniej w całym badanym okresie). Mediana dla roku 2012, w przeciwieństwie do poprzednich lat, była niższa od średniej. Najwyższe zobowiązania na 1 mieszkańca odnotowano we wszystkich latach w powiecie pleszewskim, najniższe w leszczyńskim (w 2012 r. i 2011 r.) oraz kaliskim (w 2010 r.). Średnia dynamika zobowiązań ogółem na 1 mieszkańca w kolejnych latach spadała, dodatkowo w 2012 r. była niższa niż 100, co oznacza, że średnie zobowiązania powiatów zmalały w stosunku do roku poprzedniego. W 2010 roku średnia była zawyżona przez powiat międzychodzki, który powiększył swoje zobowiązania ponad 10-krotnie (wartość maksymalna). Malała również mediana oraz wartości maksymalne i minimalne dynamiki zobowiązań na 1 mieszkańca. W latach 2012 i 2011 najwyższy wzrost wartości zobowiązań na 1 mieszkańca odnotowywano w powiecie kaliskim. Wartości minimalne dynamiki należały do powiatu międzychodzkiego (2012 r.) i leszczyńskiego (2011 r. i 2010 r.). W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2009 dwa powiaty zmniejszyły swoje zobowiązania na 1 mieszkańca, były to: 28

leszczyński (do poziomu 33,4 wartość minimalna) i turecki (71,7). Średnia dynamiki dla powiatów wyniosła dla tego okresu aż 234,0, mediana 183,2 a wartość maksymalna 1 350,2 (powiat kaliski) 1. Tablica 3.28 Dynamika zobowiązań ogółem powiatów na 1 mieszkańca w powiatach w latach 2010 2012 (r. popr. = 100) Wyszczególnienie 2010 1 2011 2012 Średnia arytmetyczna 202,7 124,1 95,7 Mediana 156,9 118,4 93,0 Wartość maksymalna 1 172,0 międzychodzki Wartość minimalna 77,2 leszczyński 340,3 kaliski 71,9 leszczyński 222,9 kaliski 47,6 międzychodzki 3.4.2 Wskaźnik zadłużenia Tablica 3.29 Wskaźnik zadłużenia powiatów w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 23,4 26,1 25,0 Mediana 25,5 28,2 27,0 Wartość maksymalna 45,6 pleszewski Wartość minimalna 3,5 kaliski 60,1 pleszewski 3,1 leszczyński 54,5 pleszewski 1,9 leszczyński Wskaźnik zadłużenia, podobnie jak zobowiązania ogółem na 1 mieszkańca, najwyższe wartości odnotował w 2011 r. Najwięcej powiatów mieściło się w przedziale 20-40%. We wszystkich analizowanych latach najwyższy wskaźnik zadłużenia miał powiat pleszewski, a najniższy leszczyński (w 2012 r. i 2011 r.) i kaliski (w 2010 r.). W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2009 wskaźnik zadłużenia obniżył się tylko w dwóch powiatach tureckim (o 10,0 p.proc.) i leszczyńskim (o 4,7 p.proc.). W trzech powiatach: kaliskim, pleszewskim i kościańskim wzrósł o ponad 20 p.proc., a średnio zwiększył się o 8,9 p.proc. Tablica 3.30 Liczebność powiatów dla wskaźnika zadłużenia w latach 2010 2012 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Liczba powiatów (0% 5%> 2 1 2 (5% 10%> 2 2 1 (10% 20%> 7 5 7 (20% 30%> 12 10 10 (30% 40%> 6 11 9 (40% 50%> 2 1 1 (50% 60%> 0 0 1 (60% 70%> 0 1 0 1 Bez powiatu szamotulskiego, dla którego zobowiązania w 2009 roku wynosiły 0,00 zł. 29

Tablica 3.31 Obciążenie dochodów ogółem powiatów obsługą zadłużenia w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 4,3 5,2 6,9 Mediana 3,5 4,9 6,1 Wartość maksymalna 11,5 śremski Wartość minimalna 0,1 10,3 kępiński 1,4 17,1 pleszewski 1,3 szamotulski leszczyński leszczyński Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów www.mf.gov.pl Innym wskaźnikiem przy określaniu poziomu zadłużenia jest obciążenie dochodów ogółem obsługą zadłużenia. Średnia arytmetyczna oraz mediana tego wskaźnika dla powiatów w kolejnych latach rosły. Wartości maksymalne odnotowano w powiecie pleszewskim (w 2012 i 2011 r.) i śremskim (w 2010 r.). Wartości minimalne odnotowano w powiecie leszczyńskim (w 2012 i 2011 r.) i szamotulskim (w 2010 r.). W 9 powiatach (kościański, krotoszyński, nowotomyski, ostrzeszowski, pilski, rawicki, słupecki, wolsztyński, złotowski) obciążenie dochodów ogółem obsługą zadłużenia zwiększało się w badanym okresie każdego roku. W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2009 pięć powiatów (grodziski, jarociński, kępiński, leszczyński i ostrzeszowski) miało mniejsze obciążenie, średnio jednakże obciążenie wzrosło o 3,3 p.proc., najwięcej w powiecie wolsztyńskim o 12,2 p.proc. Nieznacznie niższą średnią i medianę wskaźnika zadłużenia powiatów otrzymujemy jeżeli nie uwzględnimy zobowiązań na projekty unijne. Inne są wówczas wartości maksymalne i dotyczą innych powiatów. Podobnie jest w przypadku nieuwzględnienia rat kapitałowych na projekty unijne przy obciążeniu dochodów ogółem obsługą zadłużenia. Wyznaczone w ten sposób wskaźniki zadłużenia i obciążenia dochodów ogółem obsługą zadłużenia stanowią podstawę do określenia dopuszczalnego poziomu zadłużenia według ustawy. Tablica 3.32 Wskaźnik zadłużenia powiatów bez zobowiązań na projekty unijne w latach 2010 2012 w proc. Średnia arytmetyczna 21,7 23,8 23,5 Mediana 23,6 25,2 23,3 Wartość maksymalna 42,2 gostyński Wartość minimalna 0,2 42,2 gostyński 3,1 46,5 gostyński 1,9 międzychodzki leszczyński leszczyński Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów www.mf.gov.pl W analizowanym okresie ustawowego limitu poziomu zadłużenia nie przekroczyły żadne jednostki, ale uwzględniając całość zadłużenia (także zobowiązania na projekty unijne) limity przekroczyły: powiat pleszewski, który w 2011 r. odnotował wskaźnik zadłużenia na poziomie 60,1% (przekroczenie limitu o 0,1 p. proc.), a w 2012 r. obciążenie jego dochodów ogółem obsługą zadłużenia wyniosło 17,1% (przekroczenie limitu o 2,1 p.proc.); powiat wolsztyński, który w 2012 r. odnotował obciążenie dochodów ogółem obsługą zadłużenia na poziomie 15,4% (przekroczenie limitu o 2,1 p.proc.). 30