OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWO SZKOLENIOWA. Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju ryzyko zakażenia szczególnie niebezpiecznymi patogenami

OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWO SZKOLENIOWA Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju ryzyko zakażenia szczególnie niebezpiecznymi patogenami Materiały konferencyjne Warszawa 15 16 marca 2001

HONOROWY PATRONAT Min. Marek Siwiec Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Min. Paweł Policzkiewicz Główny Inspektor Sanitarny Prof. Stanisław Kałużewski Przewodniczący Rady Naukowej Państwowego Zakładu Higieny Dr Wiesław Renke Dyrektor Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej Płk. Prof. Krzysztof Chomiczewski Komendant Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii Ustalenie i koordynacja programu merytorycznego: Prof. Wiesław Magdzik Krajowy Konsultant w Dziedzinie Higieny i Epidemiologii

Po okresie entuzjazmu i euforii związanej z poprawą sytuacji epidemiologicznej wielu chorób zakaźnych, eliminacji niektórych, eradykacji ospy prawdziwej, perspektywy eradykacji poliomielitis i odry nadszedł w latach dziewięćdziesiątych XX wieku okres pojawienia się nowych, poprzednio nieznanych chorób zakaźnych często o wysokiej śmiertelności (emerging diseases) jak np. gorączek krwotocznych, okres zwiększania częstości występowania zachorowań na choroby, które w latach poprzednich notowano w zmniejszonych liczbach (reemerging diseases) jak np. zachorowania na dżumę, okres zagrożenia bioteroryzmem, jak np. zagrożenia zakażeniami laseczką wąglika. Sytuacja ta wystąpiła po okresie znacznego demontażu infrastruktury związanej z diagnostyką, leczeniem i zwalczaniem zachorowań, tak w Polsce jak i w skali światowej. Istnieje obecnie konieczność reaktywacji działań oraz zapewnienia obiektów i urządzeń dla zapobiegania, rozpoznawania, leczenia i zwalczania zachorowań na choroby zakaźne stanowiące aktualne zagrożenie epidemiologiczne. Obecna konferencja stanowić powinna ważne ogniwo w kształtowaniu uświadomienia w tej dziedzinie. Prof. dr hab. Wiesław Magdzik

INFORMACJE OGÓLNE Otwarcie Konferencji: 15 marca 2001 r. godz. 13.00 Miejsce obrad: Centrum Konferencyjne Wojska Polskiego Warszawa, ul. Żwirki i Wigury 9/13 Termin obrad: 5 16 marca 2001 r. Opłata rejestracyjna zapewnia: udział w obradach materiały konferencyjne obiad każdego dnia obrad kawa, herbata w przerwach obrad Biuro Organizacyjno - Informacyjne: ABACUS Biuro Promocji Medycznej Sp. z o. o. ul. Astronomów 3 piętro IV 01-450 Warszawa tel. 022-836 04 16, 862 10 51 877 28 60, fax. 022-862 10 50 www.abacus.edu.pl, e-mail: abacus@ abacus.edu.pl

PROGRAM OBRAD Dzień I (15 marca 2001, czwartek) Otwarcie obrad godz. 1300, rejestracja uczestników od. godz. 1200 Wprowadzenie. 1. Referat przedstawiciela Biura Bezpieczeństwa Narodowego 2. Referat przedstawiciela Głównego Inspektora Sanitarnego 3. Referat Dyrektora Instytutu Chorób Zakaźnych i Pasożytniczych AM w Warszawie 4. Referat Krajowego Konsultanta w Dziedzinie Chorób Zakaźnych 5. Referat Krajowego Konsultanta w Dziedzinie Higieny i Epidemiologii Dzień II (16 marca 2001, piątek) Początek obrad godz. 900 Część szczegółowa. 1. Sanitarna ochrona granic - Dr Wiesław Renke,Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej 2. Broń biologiczna jako możliwy środek terroru Prof. dr hab. płk Krzysztof Chomiczewski, Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii 3. Poziomy bezpieczeństwa w laboratoriach mikrobiologicznych-prof. dr hab. płk Michał Bartoszcze, Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii 4. Projektowanie oddziałów zakaźnych w szpitalu - Mgr inż. Dariusz Przygoda, Biuro Studiów i Projektów Służby Zdrowia Proamed 5. Klinika gorączek krwotocznych - Prof. dr hab. Zdzisław Dziubek, Instytut Chorób Zakaźnych i Pasożytniczych AM w Warszawie Przerwa na obiad w godzinach 1300-1400 1. Epidemiologia gorączek krwotocznych - Doc. dr hab. Danuta Seroka, Państwowy Zakład Higieny 2. Zagrożenia związane z zakażeniem wąglikiem - Dr płk Henryk Arciuch, Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii 3. Zagrożenia związane z zakażeniem cholerą - Prof. dr hab. Danuta Naruszewicz- Lesiuk, Państwowy Zakład Higieny 4. Zagrożenia zw iązane z zakażeniem pałeczkami z rodzaju Yers inia - Prof. dr hab. Stanisław Kałużewski, Państwowy Zakład Higieny 5. HIV-AIDS a zakażenia szczególnie niebezpieczne Doc. dr hab. Andrzej Zieliński, Państwowy Zakład Higieny

STRESZCZENIA Drukujemy streszczenia nadesłane do 26-02-2001 r. w formie przygotowanej przez autorów

Marek M. Siwiec Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Sekretarz Rady Bezpieczeństwa Narodowego Wprowadzenie Do konferencji naukowo szkoleniowej na temat: Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju ryzyko zakażenia szczególnie niebezpiecznymi patogenami Bezpieczeństwo Rzeczypospolitej ma wartość najwyższą i obejmuje wszystkie dziedziny życia społeczeństwa i państwa. W ostatnich kilku latach kwestia ta stała się tematem różnorodnych konferencji i posiedzeń, także o charakterze naukowym. Oceniamy pozytywnie to zjawisko. Świadczy ono, że bezpieczeństwo RP i jej obywateli jest przedmiotem zainteresowania i troski każdego z nas. Jednym z czynników wpływających na poziom bezpieczeństwa RP jest broń biologiczna. Nie ma jej już w arsenałach naszego uzbrojenia. Ale bronią tą dysponują niektóre państwa świata, a także organizacje przestępcze i terrorystyczne. Według powszechnej opinii era chorób zakaźnych dobiega końca. Skuteczne i liczne antybiotyki, szczepienia ochronne, poprawa stanu sanitarnego i inne osiągnięcia cywilizacyjne przynoszą pozytywne efekty. Istotnie, wiele plag ludzkości znikło lub zostało znacznie ograniczonych ( dżuma, cholera, błonica, ospa, choroba Heinego Medina), głównie przez leczenie przy pomocy antybiotyków. Jednakże pojawiają się nowe zakażenia, powodowane przez dotąd nieznane drobnoustroje. Coraz częściej odnotowujemy sygnały przeniesienia nieznanych ( lub znanych tylko u niektórych gatunków zwierząt) chorób, licznych zapaleń wątroby o nieznanej etiologii, różnych niewyjaśnionych jeszcze stanów zapalnych i gorączkowych oraz narastania odporności bakterii na działanie jakże dotąd skutecznych antybiotyków. Zauważalna jest już swoista globalizacja nowych chorób i epidemii: AIDS, EBOLA, BSE ( choroba wściekłych krów ) i in. Nasza cywilizacja nie dysponuje jeszcze skutecznymi środkami zwalczania tych nieszczęść. Szczególnie niebezpiecznie wzrasta zachorowalność na AIDS. Oficjalnie liczba chorych w świecie wynosi ponad 40 mln. A nieoficjalnie nikt nie wie. Do niedawna plaga ta powodowa- Materiały konferencyjne 9

Marek M. Siwiec ła i powoduje nadal szczególne spustoszenie w Afryce. Ostatnio jednak odnotowujemy nowe groźne zjawiska w tej materii: znaczny wzrost zachorowań w Azji. Rekord świata w przyroście zachorowań ( jeśli chodzi o ich tempo) dzierży obecnie Rosja. W roku 2000 odnotowano około 300.000 nowych zachorowań na Ukrainie. To już bardzo blisko granic Polski. Fachowcy obawiają się także wzrostu zachorowań na BSE za kilka lat. Nie ma jeszcze dokładnych prognoz, ale pierwsze ostrzeżenia są niezwykle alarmujące. Chodzić może o setki tysięcy, a może nawet miliony chorych już za kilka lat, także w Europie Zachodniej. A przecież producenci brytyjscy eksportowali swoją śmiercionośną mączkę mięsno kostną do ponad 60 krajów świata, łącznie z Polską. Oto nowe bezprecedensowe zagrożenia dla naszego bezpieczeństwa narodowego, do których musimy się dobrze przygotować. Jest już na to bardzo późno. Z różnych powodów dawne zakażenia nie tylko nie wygasły ( np. gruźlica ), ale zapadalność na nie zaczęła się zwiększać. Wystarczy powiedzieć, że na gruźlicę choruje obecnie ponad 30 % ludzkości, czyli ponad 2 mld ludzi głównie w Afryce, ale także niemało w Polsce. Nastąpił więc nowy jakościowo etap związany z zakażeniem chorobami i epidemiami. Wydaje się, że jest to okres dużo trudniejszy dla zdrowia człowieka, jak wszystkie poprzednie. Stanowi on bardzo poważne zagrożenie dla wszystkich krajów i społeczeństw na świecie. Ponadto w wielu państwach pojawiły się obawy, że różne organizacje, dla realizacji swoich celów, mogą uciec się do użycia broni biologicznej. Obawy te są o tyle zasadne, że broń ta jest nie tylko bardzo tania, ale także łatwa do ukrycia, a więc do przemycenia. Z tego powodu uchodzi ona za tzw. broń masowej zagłady krajów biednych 1. Obecnie broń bakteriologiczna ( biologiczna) jest w posiadaniu około 15 państw ( m. in. Irak, Iran, Libia, Chiny, Rosja, Korea Płd, Izrael a nawet Kazachstan). U naszych partnerów zachodnich mówi się coraz częściej o widmie bioterroryzmu. Ocenia się np., że zastosowanie antraksu w tych celach może spowodować bardziej niszczycielskie skutki niż broń chemiczna. Równie niebezpieczny może być atak terrorystyczny z zastosowaniem wirusa ospy. Świat jest przed tym bezbronny. Taka broń może zabić od razu ok. 2 mld ludzi. Tymczasem np. w USA zgromadzono zapasy szczepionek przeciwko ospie, które wystarczą zaledwie dla 7 % ludności. Światowa Organizacja Zdrowia ma 500.000 szczepionek, a w pozostałych krajach świata jest około 60 mln szczepionek. Oto skala zagrożenia: 2 mld potencjalnych ofiar a szczepionek zaledwie 100 mln! Obawiam się, że w Polsce nie robi się nic albo prawie nic, żeby przeciwstawić się skutecznie zagrożeniom z tytułu nowych chorób i epidemii oraz bioterroryzmu. Ten stan rzeczy należy zmienić w sposób radykalny. Bez tego mówienie o perspektywach bezpieczeństwa narodowego byłoby tylko mówieniem. Nasi partnerzy zachodni, szczególnie USA i UE, podejmują coraz aktywniejsze działania praktyczne w tym przedmiocie i przeznaczają coraz poważniejsze środki na te cele. Bowiem celem ataku może być nie 1 Porównawcze koszty wywołania strat cywilnych na jednym kilometrze kwadratowym przy użyciu broni konwencjonalnej wynoszą 2 tys. dolarów, broni nuklearnej 800 dolarów, a broni biologicznej zaledwie 1 dolara- L. Pastusiak, Obserwacje, Nowe zagrożenie: bioterroryzm, Trybuna Magazyn, 20-21 listopad 1999 r., str.14. 10 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Wprowadzenie tylko człowiek, zwierzęta i ptactwo, ale także rośliny uprawne czyli produkcja żywności. Z pewnością nadchodzące dziesięciolecia będą erą walki człowieka z nowymi typami zakażeń i zagrożeń bioterrorystycznych. Nadzieje budzi spektakularny rozwój biotechnologii, która zapewne umożliwi otrzymanie całkowicie nowych generacji szczepionek i antytoksyn. Należy mieć także nadzieję, że biotechnologia i jej praktycznie nieograniczone możliwości nie zostaną użyte do produkcji nowych broni masowej zagłady biologicznej. W latach zimnej wojny broń biologiczna była w posiadaniu obydwu rywalizujących stron i traktowana jako część składowa strategii wzajemnego odstraszania. Stopniowo narastało jednak przekonanie, że utrzymywanie wirusów i bakterii w arsenałach w czasie pokoju jest wysoce ryzykowne i niebezpieczne dla własnego społeczeństwa. W 1972 roku uchwalona została Międzynarodowa Konwencja zakazująca badań, produkcji, magazynowania i nabywania broni biologicznej i toksycznej. Konwencja zobowiązuje swoich sygnatariuszy do zniszczenia posiadanej broni biologicznej i wykorzystania posiadanego sprzętu badawczego dla celów pokojowych. Pomimo, że została ona podpisana przez większość państw świata i weszła w życie w 1975 r. Istniejące dotychczas zagrożenia bynajmniej nie znikły. Wprost przeciwnie pojawiają się coraz to nowe, często bardziej niebezpieczne od dotychczasowych, środki zakaźne. Ich pojawienie się pozostaje w głębokim związku z bioterroryzmem i stosowaniem ofensywnych broni biologicznych. Jednym z czynników dobrego przygotowania obronnego jest posiadanie odpowiednich szczepionek, których uzyskanie uwarunkowane jest jednak dysponowaniem konkretnymi czynnikami zakaźnymi, a więc ich wcześniejszym otrzymaniem. Można przypuszczać więc, że wiele państw świata pod pozorem szeroko pojętych działań obronnych prowadzi nadal wyrafinowane badania nad konkretnymi środkami broni biologicznej i chemicznej 2. Stany Zjednoczone oraz Rosja, jako jedyne na świcie zgodnie z uchwałami WHO przechowują żywe szczepy ospy ludzkiej 3. Wydaje się, że państwa te są zainteresowane obronnymi działaniami w zakresie zagrożeń bronią biologiczną. Świadczą o tym prowadzone przez nich, wyłącznie dla celów obronnych, intensywne badania naukowe w tym względzie. Istnieją natomiast przypuszczenia, że pewne państwa lub zorganizowane grupy przestępczo terrorystyczne przejawiają żywe zainteresowanie drobnoustrojami jako narzędziem agresji. Problematyka zagrożeń środkami mikrobiologicznymi w wielu państwach skupia uwagę struktur odpowiedzialnych za bezpieczeństwo narodowe. Przykładowo, w Stanach Zjednoczonych działa specjalna komisja rządowa w tej kwestii; opracowano tam strategię do zwalczania i kontroli nowych i ponownie pojawiających się zakażeń. Strategia ta obejmuje cztery cele, które określone zostały następująco: 2 Konieczna staje się ścisła kontrola w tym względzie, której skuteczność może być trudna do określenia, gdyż informacje z krajów prowadzących badania o charakterze obronnym nie są liczne. Należy jednak wierzyć w intencje obronne tych państw. 3 Chociaż, choroba ta nie występuje na świecie już od ponad 20 lat, to żywe wirusy ospy w laboratoriach budzą jednak obawę, zarówno przed ich przypadkowym wydostaniem się na zewnątrz, jak również w związku z krążącymi pogłoskami na temat otrzymywania tzw. chimer, np. połączenia wirusa ospy z wirusem gorączki krwotocznej Ebola. Materiały konferencyjne 11

Marek M. Siwiec nadzór: wykrywać, szybko badać i monitorować pojawiające się patogeny, schorzenia, które powodują i czynniki wpływające na ich pojawianie się ; badania naukowe stosowane: zintegrować nauki laboratoryjne z epidemiologią dla optymalizacji praktyki zdrowia publicznego; zapobieganie i kontrola: zwiększyć efektywność informacji publicznej służby zdrowia na temat nowo pojawiających się zakażeń i zapewnić szybkie wprowadzenie strategii zapobiegawczych; infrastruktura: wzmocnić terenowe, stanowe i federalne infrastruktury służby zdrowia publicznego dla wsparcia nadzoru merytorycznego i wprowadzenia kontroli programów zapobiegania i kontroli. Z kolei, w NATO problematyka ta jest rozważana w kontekście przygotowania wojsk do działań w warunkach stosowania broni biologicznej. Zagadnienia stosowania tej broni są także rozważane w kontekście potencjalnych konfliktów lokalnych z udziałem państw będących posiadaczami tej broni, jak i w świetle użycia środków mikrobiologicznych przez organizacje terrorystyczne lub międzynarodowe organizacje przestępcze. Przyjęta przez NATO Koncepcja Strategiczna Sojuszu odnosi problematykę przeciwdziałania zagrożeniom bronią biologiczną do zapobiegania jej rozprzestrzenianiu. Podkreśla konieczność posiadania przez siły zbrojne państw Sojuszu zdolności przeciwstawienia się takim zagrożeniom w zakresie tworzenia doktryn, planowania, szkolenia i prowadzenia ćwiczeń. NATO opracowało również zestaw przedsięwzięć określanych jako Inicjatywa BMR. Ich celem jest pogłębianie zrozumienia problematyki związanej z zagrożeniami wynikającymi z rozprzestrzeniania tej broni, wypracowania sposobu reakcji na te zagrożenia oraz poprawa wymiany informacji dotyczących BMR. Ponadto, Inicjatywa zakłada doskonalenie możliwości sojuszników w świadczeniu wzajemnej pomocy w ochronie ludności w przypadku zagrożeń bronią masowego rażenia, w tym biologiczną. Polska, leżąc na pograniczu wpływów USA i Rosji, nie produkuje broni ani biologicznej, ani chemicznej. Nie jest również terenem wolnym od zagrożeń bioterrorystycznych, których prawdopodobnym źródłem nie będą państwa, ale różnorodne grupy społeczne lub przypadki losowe. Uznając zagrożenie bioterrorystyczne lub przypadkowe uwolnienie wysoce zakaźnego drobnoustroju z obcych laboratoriów za potencjalnie zagrożenie należy być przygotowanym na tego typu ewentualności. Wskazanym wydaje się być taktowne poinformowanie o tym opinii publicznej oraz posiadanie dokładnych planów działania w przypadku zagrożenia lub wydarzenia biologicznego. Strategia Bezpieczeństwa Rzeczpospolitej Polskiej uwzględnia problematykę zagrożeń bronią biologiczną w ogólnym kontekście zagrożeń bronią masowego rażenia. Zagadnieniu temu poświęcony jest osobny rozdział przedstawiający możliwości rozprzestrzeniania tej broni i jej komponentów. Ponadto, w Strategii są odniesienia do BMR w kontekście kontroli transferu technologii mogącej służyć produkcji takiej broni. Z kolei, Strategia Obronności RP wymienia zagrożenie bronią biologiczną również w ramach zagrożeń bronią masowego rażenia i traktuje je jako jedno z zagrożeń nie mili- 12 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Wprowadzenie tarnych, a reagowanie na tego typu zagrożenia przez Siły Zbrojne uważa za jedno z zadań reagowania kryzysowego. Z powyższej analizy wynika, iż na początku XXI wieku i w całej dającej przewidzieć się przyszłości, nasz kraj mieć będzie do czynienia z nową jakościową sytuacją w analizowanych dziedzinach. Wymaga to od nas zdecydowanych i radykalnych poczynań i działań celem przygotowania się do odparcia narastających zagrożeń. Jest to sprawa ogólnopaństwowa i ogólnonarodowa. Powinna ona także stać się przedmiotem ścisłej współpracy i koordynacji poczynań z naszymi sojusznikami, sąsiadami i wszystkimi zainteresowanymi państwami. Niezbędny jest też realistyczny i pragmatyczny program cywilny, wojskowy i paramilitarny oraz środki dla jego realizacji celem efektywnego przeciwstawienia się analizowanym nowym zagrożeniom dla naszego bezpieczeństwa narodowego. Materiały konferencyjne 13

Wiesław Magdzik Krajowy Konsultant w Dziedzinie Higieny i Epidemiologii Zabezpieczenia przed szerzeniem się chorób zakaźnych szczególnie niebezpiecznych W okresie powojennym doszło do znacznej poprawy sytuacji epidemiologicznej chorób zakaźnych na świecie, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, w tym również w Polsce, do eliminacji niektórych chorób i do eradykacji ospy prawdziwej. Stało się to w wyniku wielokierunkowego działania: stosowania insektycydów, poprawy stanu sanitarnego a zwłaszcza dostarczania dobrej pod względem sanitarnym, nieskażonej wody, żywności, właściwego doprowadzenia nieczystości, zwłaszcza płynnych, masowo przeprowadzanych szczepień ochronnych przeciw wielu chorobom zakaźnym, nadzoru przeciwepidemicznego nad ludźmi i zwierzętami mogącymi stanowić źródło zakażenia, stosowania skutecznych środków i sposobów leczenia chorób m.in. antybiotykami, hormonami, nawadnianiem organizmu. W najbliższych latach można oczekiwać także eradykacji poliomyelitis i odry. Choroby zakaźne w okresie międzywojennym stanowiły w Polsce główną przyczynę zgonów powodując ponad 20% zejść śmiertelnych. W latach powojennych powodowały zmniejszające się odsetki zgonów, ostatnio poniżej 1% (najczęściej 0,7-0,8%). W związku z tym tak w Polsce jak i w innych krajach a nawet w skali międzynarodowej obserwować można było okres euforii i entuzjazmu związany z przewidywaną likwidacją chorób zakaźnych jako problemu zdrowia publicznego. W niektórych krajach doszło do likwidacji i demontażu szeregu instytucji m.in. międzynarodowej sieci laboratoriów diagnostycznych i innych obiektów i organizacji związanych z zapobieganiem, diagnozowaniem, leczeniem i zwalczaniem chorób zakaźnych. Zakażenia HIV i zachorowania na AIDS w latach osiemdziesiątych spowodowały zaskoczenie i były przyczyną rewizji poglądów. Bardziej krytyczne spojrzenie na występowanie i szerzenie się chorób zakaźnych pozwoliło na sformułowanie przez Światową Organizację Zdrowia w 1992 roku stwierdzenia, że w ostatnich 20 latach pojawiło się na świecie co najmniej 30 nowych chorób zakaźnych, w znacznym odsetku chorób odzwierzęcych, o wysokim stopniu zakaźności i wysokiej śmiertelności. W stosunku do wielu z nich nie dysponujemy skutecznymi środkami zapobiegawczymi, diagnostycznymi 14 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Zabezpieczenia przed szerzeniem się chorób zakaźnych i leczniczymi. Są to między innymi gorączki krwotoczne : Lassa, Marburg, Ebola, zakażenie HIV i zachorowania na AIDS, choroby prionowe, legioneloza, borelioza, wirusowe zapalenie wątroby typu C i typu E i inne. Ponadto co najmniej 20 innych chorób zakaźnych, po okresie zacisza epidemicznego, kiedy przestały być problemem zdrowia publicznego ujawniły ponownie swą aktywność. Do tych tzw. nawracających chorób zalicza się przede wszystkim dżumę, błonicę, chorobę Denga, meningokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, żółtą gorączkę, cholerę, gruźlicę. Prócz tego istnieje poważne potencjalne zagrożenie epidemiczne związane z produkcją i magazynowaniem broni biologicznej. Istnieje realna możliwość zastosowania jej także jako środka terroru. Zarodniki wąglika, pałeczka dżumy, tropikalne wirusy gorączek krwotocznych są najczęściej wymieniane jako potencjalna broń biologiczna. Światowe Zgromadzenie Zdrowia uchwaliło w powyższej sprawie rezolucję w 1995 roku. W 1996 roku opracowany został przez Światową Organizację Zdrowia raport na temat chorób nowo pojawiających się i nawracających (emerging and reemerging diseases). W 1997 roku z tym problemem związane były hasła i logo Światowego Dnia Zdrowia. We wrześniu 1997 roku zorganizowano w San Francisco konferencję o zasięgu międzynarodowym na temat zagrożeń bioterorystycznych. W Polsce sytuację pod względem zabezpieczenia przed szerzeniem się i zapewnienia możliwości diagnozowania oraz leczenia chorób zakaźnych wysoce niebezpiecznych scharakteryzować można następująco: zmniejszenie liczby zachorowań na choroby zakaźne jak i problemy finansowe pociągnęły za sobą zmniejszenie liczby łóżek dla leczenia chorych zakaźnie. Ponadto na fali reformy opieki zdrowotnej stosowano na ogół zbliżone kryteria dla obłożenia łóżek dla chorych zakaźnie i dla innych oddziałów. Dlatego w niektórych rejonach doprowadzono do nadmiernej redukcji łóżek dla chorych zakaźnie i łóżek obserwacyjno-zakaźnych. Źle się stało, że w niektórych rejonach Polski zlikwidowano łóżka dla chorych zakaźnie w specjalistycznych obiektach przewidzianych do tego celu tzn. posiadających tzw. boksy melcerowskie z wejściem dla chorego bez przechodzenia przez oddział szpitalny, z węzłem sanitarnym, ze śluzą dla personelu itp. Jak wynika z dotychczasowego rozeznania takich obiektów są pozbawione obecnie znaczne rejony kraju jak np. woj. lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie, opolskie, katowickie, mazursko-warmińskie, prawie całkowicie województwo wielkopolskie i łódzkie. W chwili obecnej nie posiadamy laboratorium mikrobiologicznego o poziomie bezpieczeństwa BSL 4 i BSL 3. Z zadowoleniem należy przyjąć organizację laboratorium BSL 3 w Ośrodku Badań Weterynaryjnych Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii, które według założenia będzie pracować na potrzeby służby weterynaryjnej jak i medycznej w skali międzyresortowej. Istnieje obecnie potrzeba dokonania rewizji problemów związanych z rozpoznawaniem, zapobieganiem, zwalczaniem, leczeniem i podjęcia decyzji odnośnie poprawy sytuacji w zakresie surveillance zakaźnych chorób szczególnie niebezpiecznych. Materiały konferencyjne 15

Wiesław Magdzik Współdziałanie Ministerstwa Zdrowia, Głównego Inspektoratu Sanitarnego, lokalnych władz samorządowych, kas chorych, specjalistów z zakresu chorób zakaźnych, higieny i epidemiologii powinno przynieść określone rezultaty pod warunkiem zrozumienia wagi problemu i pełnej życzliwości. Utrudnieniem mogą być szczupłe środki finansowe a zapewnienie dostatecznej ich ilości na ten cel jest niezbędne. Komisja Epidemiologiczna Rady Sanitarno-Epidemiologicznej obradowała na temat szpitalnictwa zakaźnego i nadzoru epidemiologicznego tj. na temat rozpoznawania, izolacji i leczenia chorych na choroby wysoce zakaźne, szczególnie niebezpieczne w dniach 5 marca 22 maja 2000 roku i 9 stycznia 2001 roku. Powołano w Radzie Sanitarno- Epidemiologicznej odrębną komisję dla szpitalnictwa zakaźnego. Poruszono konieczność opracowania ramowego planu postępowania na wypadek wystąpienia zachorowań podejrzanych o szczególnie niebezpieczna chorobę zakaźną i dostosowania tego planu do warunków i potrzeb lokalnych w każdym województwie, oraz zapewnienia jego bieżącej aktualności, uregulowania spraw związanych ze szczelnością sanitarną granic na różnego typu przejściach granicznych, spraw związanych z transportem sanitarnym chorych zakaźnie zwłaszcza na choroby szczególnie niebezpieczne i transportem materiału zakaźnego, z hospitalizacją chorych, nadzorem sanitarnym ewentualnie z izolacją osób ze styczności z chorymi, z badaniami laboratoryjnymi materiału pobranego od takich chorych, z zabezpieczeniem ubrań ochronnych i odpowiedniego sprzętu dla pracowników ochrony zdrowia i innych osób, stykających się z chorymi i innymi źródłami zakażenia. Problemy te w formie wniosków z obrad Komisji Epidemiologicznej przesłane zostały do Głównego Inspektora Sanitarnego dla podjęcia odpowiedniego działania. Istnieje również konieczność ustalenia zasad finansowania dość wysokich wydatków na te i podobne cele. Sprawy te nie są uregulowane także w wielu innych krajach jak również w skali międzynarodowej. Dla przykładu pełna diagnostyka wirusologiczna gorączek krwotocznych obecnie może być wykonana tylko w 4 miejscach w Europie tj. w Hamburgu, Antwerpii, Paryżu i w Londynie. Podsumowując należy stwierdzić, że w chwili obecnej mimo podjęcia szeregu czynności przygotowawczych, problem postępowania z chorym podejrzanym o gorączkę krwotoczną w Polsce nie jest do końca ustalony. Obecnie, dla pełnego zdiagnozowania korzystać trzeba byłoby z pomocy wyspecjalizowanych ośrodków zagranicznych. Nie jest wykluczone, że zaistniałaby nawet konieczność hospitalizacji niektórych chorych poza granicami Polski w wyspecjalizowanych i odpowiednio wyposażonych i urządzonych obiektach. Zaznaczyć należy, że ze względu na położenie geograficzne Polski istnieje możliwość zawleczenia zachorowań na wysoce zakaźną chorobę nie tylko drogą lotniczą lub morską lecz również drogą lądową zwłaszcza z rejonów położonych na wschód od naszych granic. Pilną sprawą pozostaje przygotowanie wszystkich brakujących i nie w pełni dostosowanych ogniw dla sprawnego działania na wypadek zawleczenia takiego zakażenia lub 16 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Zabezpieczenia przed szerzeniem się chorób zakaźnych podejrzenia o takie zawleczenie. Sprawą niezmiernie istotną jest szkolenie studentów medycyny i personelu ochrony zdrowia zwłaszcza lekarzy pierwszego kontaktu, lekarzy rodzinnych, lekarzy chorób zakaźnych, internistów, a także personelu średniego zwłaszcza pielęgniarek i laborantów w zakresie problemów wyżej poruszonych. Dla epidemiologów ze stacji sanitarno-epidemiologicznych szkolenie w tym zakresie jest prowadzone w ramach różnego typu kursów przez Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny. Podczas sympozjum dla kierowniczej kadry medycznej nt. Profilaktyka i zwalczanie zakażeń szpitalnych organizowanej przez Biuro Promocji Medycznej ABACUS w dniach 15-17 listopada br. w Warszawie na temat postępowania w przypadku podejrzenia choroby zakaźnej szczególnie niebezpiecznej wygłoszono wykład inauguracyjny zatytułowany: Zagrożenia szczególnie niebezpiecznymi patogenami. Jak się bronić. Konsekwencją i dalszym krokiem jest obecna ogólnopolska Konferencja naukowo -szkoleniowa zorganizowana przez Biuro Promocji Medycyny ABACUS na temat Biologicznych zagrożeń bezpieczeństwa kraju i ryzyka zakażenia szczególnie niebezpiecznymi patogenami. Materiały konferencyjne 17

Wiesław Renke Sanitarna ochrona granic Przewidywane w niedalekiej przyszłości przyjęcie Polski do Unii Europejskiej spowoduje, że część granicy państwowej stanie się granicą Unii. Będzie ona przebiegała wybrzeżem morskim od Świnoujścia do Piasków, dalej Zalewem Wiślanym do Nowej Pasłęki następnie granicą lądową województw: warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, lubelskiego, podkarpackiego, małopolskiego i śląskiego (do styku granic Republiki Słowackiej z Republiką Czeską). W ostatniej dekadzie Polska bardzo szybko weszła do grupy najczęściej odwiedzanych państw z liczbą 300 milionów osób przekraczających granicę rocznie. Miliony Polaków wyjeżdżają do krajów sąsiednich za interesami, w poszukiwaniu pracy, jako turyści. Również coraz więcej osób podróżuje do bardziej oddalonych krajów europejskich lub na inne kontynenty. Wobec masowej turystyki międzynarodowej, mieszkańcy Polski mogą obecnie czuć się bardziej zagrożonymi z powodu problemów epidemiologicznych występujących w krajach sąsiadujących lub blisko nas leżących. Przykładowo: w 1994 roku nastąpił bardzo znaczący wzrost liczby przypadków cholery w Europie stwierdzono 2500 zachorowań, podczas gdy pomiędzy 1965 a 1993 rokiem było 6215 przypadków. Na sytuację tę miała wpływ epidemia w Albanii (370 przypadków), Rumunii (66), 1048 w Rosyjskiej Federacji (Autonomiczna Republika Dagestanu) i 813 na Ukrainie. Natomiast w 1999 roku na terenie Europy stwierdzono zaledwie 16 przypadków cholery prawie wszystkie importowane. Tylko 2 kraje zgłosiły rodzime zachorowania: Rosyjska Federacja 3 przypadki i 5 importowanych oraz Ukraina 2 przypadki. Pozostałe zachorowania importowane wykryto w Austrii, Niemczech i Holandii. Sytuacja epidemiologiczna żółtej gorączki jest ustabilizowana. Główną troską władz sanitarnych jest zabezpieczenie krajów, w których występują owady-wektory chorób transmisyjnych przed zawleczeniem na obszary wolne od choroby, komarów zakażonych. Mimo to w Niemczech 6 sierpnia 1999 roku zmarł 40-letni mężczyzna z rozpoznaniem żółtej gorączki (podejrzewano zakażenie wirusem Ebola). Zmarły powrócił z wycieczki z Wybrzeża Kości Słoniowej i nie był uprzednio szczepiony. Około 2,5 miliarda ludzi tj. 40% ludności świata żyje na obszarze endemicznym malarii. Ze względu na jej rozpowszechnienie w tropiku stanowi poważne zagrożenie zdrowotne dla osób udających się z Europy do krajów o gorącym klimacie. Według da- 18 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Sanitarna ochrona granic nych szacunkowych Światowej Organizacji Zdrowia na świecie co roku u 300 500 milionów ludzi występują kliniczne objawy malarii. Najwyższa umieralność notowana jest na obszarach występowania Plasmodium falciparum w krajach Afryki: ocenia się, że około jeden milion dzieci do 5 roku życia ginie tam co roku z powodu malarii. Liczbę wszystkich przypadków śmiertelnych na świecie ocenia się na 1,5 do 2,7 miliona rocznie. Poza Afryką dużą liczba przypadków malarii notowana jest co roku w następujących krajach: Indie (2.200.000), Brazylia (600.000), Sri Lanka (400.000), Afganistan (300.000), Wietnam (200.000). W Europie, poza Turcją, gdzie występują ogniska endemiczne (około 18.000 przypadków rocznie) rejestruje się około 6.000 zachorowań importowanych. W Polsce stwierdza się 40-60 chorych rocznie. Ponadto należy uwzględnić około 100 przypadków malarii, na którą chorują Polacy przebywający w strefach endemicznych. W ostatnich latach Światowa Organizacja Zdrowia notuje zwiększanie się co roku liczby zachorowań na malarię, co gorsza w okresie ostatnich kilkunastu lat obserwowano systematyczne poszerzanie się obszarów, na których występują szczepy Plasmodium falciparum oporne na stosowane dotychczas leki przeciwmalaryczne. Dotyczy to szczególnie krajów Azji Południowo-Wschodniej i Ameryki Południowej, jak również Azji Środkowej, gdzie wykorzeniono malarię we wczesnych latach sześćdziesiątych a obecnie doszło do ponownej endemizacji w Tadżykistanie i Turkmenistanie a Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan borykają się z poważnymi problemami. Szczególny problem stanowi oporność na leki z grupy 4-aminochinolin a wśród nich na chlorochinę, która była tanim i skutecznym środkiem w krajach rozwijających się. W latach 80-tych przeciętnie rocznie zgłaszano do WHO około 1500 zachorowań na dżumę z 9-12 krajów. We wrześniu 1994 roku wystąpiły dwie epidemie dżumy w zachodniej części Indii: dymieniczej 90 przypadków, bez zgonów, druga epidemia dżumy płucnej pochłonęła 53 ofiary a w całych Indiach zgłoszono 5.150 przypadków podejrzanych. Poza już znanymi, dodatkowo w tempie nie mającym precedensu, zagrażają nowe, dotychczas nie znane choroby zakaźne. W ciągu ostatnich 20 lat zidentyfikowano powyżej 30 nowych, wysoko infekcyjnych chorób. Klasycznym przykładem nowych zagrożeń jest AIDS, choroba która pojawiła się w latach osiemdziesiątych. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia liczba zakażonych wirusem HIV przekroczyła 30 milionów osób liczba zgonów z powodu AIDS wyniosła około 12 mln. Obok AIDS potencjalnym ryzykiem zagrożenia dla świata może być choroba Creutzfelda-Jakoba, która dała o sobie znać w ostatnim 10-leciu. Priony, którym przypisuje się przenoszenie zakażenia stanowią nadal zagadkę, której rozwiązanie jest w tej chwili nieosiągalne. Inne nowe choroby to między innymi: gorączka krwotoczna typu Ebola, wirusowe zapalenie wątroby typu C. Przyczyn pojawiania się nowych chorób zakaźnych upatruje się w : gwałtownym rozwoju międzynarodowego transportu lotniczego rozwoju mega-miast globalizacji handlu, przetwarzania i przechowywania żywności czynnikach środowiskowych (wycinanie lasów) bezpośrednie wkroczenie czło- Materiały konferencyjne 19

Wiesław Renke wieka w nieznane środowisko zwierząt, owadów stąd narażenie na nieznane choroby. Lista pojawiających się w wielu krajach europejskich i innych wysoko rozwiniętych krajach świata chorób zakaźnych zawleczonych z zewnątrz jest obszerna. Zawleczone przypadki zachorowań dotyczyć mogą aktualnie każdej choroby zakaźnej, w której okres wylęgania jest dłuższy niż 1 2 dni, gdyż transport lotniczy pozwala przemieścić się w takim czasie do każdego niemal zakątka kuli ziemskiej. Wynika stąd, że ochrona sanitarna państwa w dobie globalizacji wszystkich aspektów życia społeczno-gospodarczego musi opierać się na innych zasadach niż dotychczas stosowane. Odpowiednio należy również zorganizować ochronę sanitarną naszej granicy, w tym głównie tej, która będzie granicą Unii Europejskiej. Na polskiej granicy morskiej istnieją od wielu lat Morskie Portowe Stacje Sanitarno- Epidemiologiczne, które wymagają co najwyżej poprawy struktur organizacyjnych przystosowanych do nowych obowiązków. Poza morskimi przejściami granicznymi bariera sanitarna będzie musiała być tworzona na przejściach drogowych, kolejowych, lotniczych i w dalszej perspektywie na przejściach śródlądowych z kierunku napływu ludności i towarów bezpośrednio z Rosji, Litwy, Ukrainy, Białorusi i Słowacji lub w tranzycie lądowym i powietrznym przez wyż.wym. państwa i ze wszystkich innych części świata w ruchu powietrznym bez lądowania uprzedniego na lotniskach Zjednoczonej Europy. Według Projektu systemu sprawowania nadzoru sanitarnego w zakresie ochrony granic ze szczególnym uwzględnieniem przyszłej granicy Unii Europejskiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej autorów: doc.z.sobol i mgr T.Szumilas, podstawowym środkiem sprawowania nadzoru sanitarnego powinna być kontrola medyczno-sanitarna prowadzona w przejściach granicznych lub wyznaczonych miejscach wewnątrz kraju. Podstawową komórką organizacyjną systemu powinna być Graniczna Stacja Sanitarna równorzędna Powiatowej Stacji Sanitarnej, w skład której wejdą Graniczne Punkty Kontroli Sanitarnej zlokalizowane bezpośrednio w przejściu granicznym. Głównym zadaniem Granicznego Punktu Kontroli Sanitarnej byłoby sprawowanie bezpośredniego nadzoru nad ruchem osobowym i towarowym w przejściu granicznym, to jest: prowadzenie kontroli wwożonych towarów wraz z środkiem transportowym, zgodności ładunku z deklaracją celną, z terminu ważności i jakości opakowań pobieranie prób i wykonywanie badań wstępnych przekazywanie prób do Granicznej Stacji Sanitarnej prowadzenie bieżącej kontroli sanitarnej środków transportu pasażerskiego prowadzenie bieżących kontroli urządzeń i środków do zaopatrzenia w wodę środków transportu (samoloty, pociągi, autokary) prowadzenie bieżących kontroli żywności dla środków transportu pasażerskiego, jej magazynowania, produkcji i transportu prowadzenie bieżących kontroli stanu sanitarnego przejść granicznych organizowanie pomocy medycznej w tych przejściach. 20 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Płk prof. dr hab. n. med. Krzysztof Chomiczewski Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii im. Gen. K. Kaczkowskiego Broń biologiczna jako możliwy środek terroru Broń biologiczna pozostaje jednym z najstraszniejszych środków masowego rażenia. Mimo istnienia międzynarodowych uregulowań prawnych zakazujących jej stosowania (Protokół Genewski z 1925 roku, Konwencja o zakazie produkcji, magazynowania broni biologicznej i jej zniszczeniu z 1972 roku) istnieje ciągle realne niebezpieczeństwo użycia tej broni zarówno do prowadzenia działań wojennych (głównie w konfliktach lokalnych) oraz do celów terrorystycznych. Tylko 158 krajów podpisało Konwencję z 1972 roku, zaledwie 140 ją ratyfikowało, nie wszystkie kraje mimo ratyfikacji przestrzegają ściśle jej zasad. Według wiarygodnych informacji wiadomo, że kilkanaście państw rozwija stale technologie związane z produkcją broni biologicznej, a ponad 20 państw taką broń posiada i dysponuje środkami jej przenoszenia. Poza wszelką kontrolą pozostały różne grupy przestępcze, zwłaszcza terrorystyczne, dla których użycie tej taniej a niezwykle efektywnej broni może być szczególnie atrakcyjne. Broń biologiczna składa się z trzech elementów: czynnika aktywnego, pojemnika zawierającego ten czynnik i środka przenoszenia oraz dyspersji. Czynnikami aktywnymi broni biologicznej mogą być: bakterie, wirusy, riketsje, grzyby oraz toksyny pochodzenia bakteryjnego, roślinnego i zwierzęcego. Szczególnie groźne mogą być drobnoustroje zmodyfikowane genetycznie. Lista najbardziej niebezpiecznych patogenów według standardów NATO obejmuje 15 drobnoustrojów i toksyn, a wśród nich: Bacillus anthracis, Variola major, Vibrio cholerae, Coxiella burnetti, Yersinia pestis, Francisella tularensis, VEE virus, Burkholderia mallei, wirus żółtej febry, toksyna botulinowa, rycyna. Lista najgroźniejszych patogenów, które mogą być również użyte do celów bioterrorystycznych opublikowana w 1999 roku opracowana przez Centrum Kontroli Chorób (CDC) w Atlancie zawiera 80 patogenów ( 43 ludzkie, 18 zwierzęcych, 19 roślinnych). Wykaz ten obejmuje między innymi niezwykle groźne wirusy gorączek krwotocznych (Marburg, Lassa, Ebola, Junin, Machupo, Sabia). Broń biologiczna jest jednym z najważniejszych zagrożeń nie tylko dla sił zbrojnych, lecz również dla ludności cywilnej kraju, a użycie takiej broni nawet w odległym państwie Materiały konferencyjne 21

Płk prof. dr hab. n. med. Krzysztof Chomiczewski może być przyczyną zawleczenia choroby zakaźnej do innego państwa, czemu sprzyja masowe i szybkie przemieszczanie się ludzi. Broń biologiczna jest również bardzo niebezpieczna z tego względu, że: jest bardzo łatwa w produkcji ( wykorzystanie bazy przemysłu farmaceutycznego, fermentacyjnego, drobnych laboratoriów ); jest bardzo tania ( koszty wywołania porównywalnych strat wśród ludności cywilnej na 1 km 2 przez broń konwencjonalną to 2000 USD, broń jądrową- 800 USD, broń biologiczną 1 USD, dane SIPRI); jest niezwykle skuteczna ( użycie 50 kg spor wąglika w postaci aerozolu na wysokości 2 km w ataku na 500 000 miasto spowoduje śmierć 95 000 ludzi oraz 125 000 zachorowań z szansami przeżycia ); jest niewidzialna w czasie ataku; jest łatwa do ukrycia i przenoszenia; niezwykle trudne jest szybkie rozpoznanie przyczyny zachorowań i zgonów; w okresie wylęgania się choroby objawy są często nietypowe i mylące. Coraz bardziej realna według wielu ekspertów jest groźba zastosowania broni biologicznej w zamachach terrorystycznych, których podłożem mogą być: nacjonalizm, rasizm, fanatyzm religijny lub cele polityczne. Nie można również zapomnieć o motywach kryminalnych różnych grup przestępczych i działalności psychopatów. Szereg takich przykładów już znamy. Sekta Najwyższa Prawda, która przeprowadziła w 1995 roku w metrze tokijskim atak przy użyciu sarinu realizowała również program biologiczny pod kątem użycia laseczek wąglika i jadu kiełbasianego oraz brała pod uwagę wykorzystanie wirusa Ebola do celów terrorystycznych. W 1984 roku w mieście The Dallas (Oregon) 750 osób zachorowało po spożyciu posiłków w miejscowych restauracjach, a przyczyną było skażenie bakteriami Salmonella pojemników z sałatkami w bufetach czterech restauracji dokonane przez członków jednej z sekt. W 1995 roku technik laboratoryjny z Ohio będący członkiem jednej z organizacji rasistowskich, posługując się zamówieniem na sfałszowanym papierze firmowym nabył w przedsiębiorstwie dostarczającym materiały i preparaty biomedyczne 3 ampułki zawierające szczep Yersinia pestis. Dzięki sprawności FBI udało się go postawić przed sądem. Powszechnie znany jest przypadek udanego zamachu na bułgarskiego dysydenta G. Markowa dokonany w 1978 roku w Londynie przy użyciu rycyny wstrzykniętej specjalną strzykawką umieszczoną w parasolu. Zastosowanie broni biologicznej w ataku terrorystycznym może nastąpić poprzez rozpylenie aerozolu, skażenie żywności, wody i gleby. Obiektami takiego ataku mogą być wszystkie miejsca, w których gromadzi się ludność. Należy tu wymienić przede wszystkim: dworce kolejowe, stacje metra, porty lotnicze, centra handlowe, ośrodki zbiorowego żywienia, obiekty sportowe i kulturalne, budynki rządowe i publiczne, miejsca koncentracji wojsk. Szczególnie wdzięcznymi obiektami do przeprowadzenia skutecznego ataku z użyciem aerozoli biologicznych są miejsca posiadające wydajne systemy klimatyzacyjne (budynki użytku publicznego i stacje metra). Należy liczyć się z tym, że atak terrorystyczny przy użyciu broni biologicznej oprócz 22 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Broń biologiczna jako możliwy środek terroru strat wywołanych bezpośrednim działaniem wywołałby ogromną panikę, psychozę społeczną, demoralizację a być może zachowania agresywne skierowane przeciwko sprawującym władzę. Atak taki spowodowałby również ogromne straty ekonomiczne. Według wyliczeń ekspertów amerykańskich ogólne koszty związane z zakażeniem 100 000 ludzi laseczką wąglika (postać płucna) to 26,2 mld. USD, w przypadku tularemii koszt wynosi 5,5 mld. USD, a w przypadku brucellozy tylko 579 mln. USD. Aktualnie nie ma możliwości skutecznej obrony większych zbiorowisk ludzkich przed skutkami użycia broni biologicznej. Szczepionki mogą zapobiegać niektórym chorobom, jednak ten sposób zabezpieczenia jest bezwartościowy, gdy czynnik patogenny nie jest znany odpowiednio wcześniej. Ponadto dla większości potencjalnych patogenów mogących być czynnikami rażenia broni biologicznej szczepionek nie posiadamy. Również podawanie antybiotyków może nie być skuteczne dopóki nie jest zidentyfikowany drobnoustrój i nigdy nie będzie skuteczne, gdy mamy do czynienia ze szczepami antybiotykoopornymi w sposób naturalny bądź otrzymanymi metodami inżynierii genetycznej. Przedstawione fakty wskazują na konieczność nowego i szerokiego spojrzenia na realne zagrożenie bronią biologiczną oraz opracowanie systemu zapobiegającemu użyciu takiej broni, a także procedur najbardziej efektywnego likwidowania skutków jej użycia. Jest to problem ogólnokrajowy i niezbędna jest współpraca wielu resortów w jego realizacji, a koncepcja takich działań powinna być opracowana przez rząd i wsparta stosownymi aktami prawnymi. O potencjalnym zagrożeniu czynnikami biologicznymi powinna być informowana opinia publiczna a odpowiednie organy władzy rządowej i samorządowej powinny posiadać dokładne plany działania w przypadku takiego zagrożenia. Najskuteczniejszym środkiem obrony przed biologicznymi środkami rażenia zarówno podczas działań wojennych jak i zamachów terrorystycznych jest skuteczne zapobieganie. Na pierwszy plan wysuwa się skuteczne rozpoznanie zamiaru użycia takiej broni, stąd wszyscy eksperci podkreślają ogromną rolę wywiadu i kontrwywiadu. Drugim niezwykle ważnym czynnikiem jest opracowanie i stosowanie bardzo restrykcyjnych aktów prawnych dotyczących kontroli obrotu czynnikami patogennymi. Takie akty prawne posiada już wiele państw. Niezwykle istotne jest zorganizowanie systemu wykrywania i identyfikacji czynników zagrożenia bronią biologiczną. W systemie tym powinien znajdować się skuteczny nadzór epidemiologiczny pozwalający na szybką i rzetelną analizę danych wskazujących na wzrost zachorowalności w określonym rejonie. Drugim elementem systemu powinny być 3-4 osobowe zespoły fachowo przygotowane i dobrze wyposażone, których zadaniem będzie właściwe pobieranie próbek materiału zakaźnego bądź podejrzanego, właściwe jego zabezpieczenie i przesyłanie do odpowiedniego laboratorium. Te elementy systemu powinny działać w oparciu o terenowe stacje sanitarno-epidemiologiczne. Następnym elementem takiego systemu powinna być sieć laboratoriów (stacje sanitarno-epidemiologiczne, większe laboratoria szpitalne) odpowiednio wyposażonych zdolnych do szybkiej wstępnej identyfikacji patogenów oraz laboratorium referencyjne odpowiednio wyposażone i dysponujące najnowocześniejszymi technikami identyfikacji patogenów. Laboratorium takie powinno odpowiadać minimum 3. klasie bezpieczeń- Materiały konferencyjne 23

Płk prof. dr hab. n. med. Krzysztof Chomiczewski stwa biologicznego (BL 3) i być zdolne do pełnej i precyzyjnej identyfikacji patogenów. Ważnym składnikiem takiego systemu powinno być centrum szkoleniowe (najlepiej zintegrowane z laboratorium referencyjnym), w którym mogłyby się odbywać szkolenia, testowanie sprzętu, opracowywanie procedur i ich standaryzacja, a także opracowywanie materiałów informacyjnych i szkoleniowych. Tak zorganizowany system rozpoznania i identyfikacji patogenów powinien współdziałać z centrami reagowania kryzysowego wojewodów oraz z takim centrum na szczeblu rządowym. W skład sprawnego systemu obrony przed bronią biologiczną muszą wchodzić również procedury likwidacji skutków użycia tej broni. Dotyczy to dezynfekcji, dekontaminacji, organizacji pierwszej pomocy dla ofiar, organizacji systemu segregacji i transportu chorych, utrzymywanie w pogotowiu i możliwość rozwinięcia odpowiedniej bazy szpitalnej, szkolenie personelu medycznego, zabezpieczenie odpowiedniego zapasu antybiotyków i antytoksyn (składy interwencyjne). Szersze rozwinięcie tego tematu powinno należeć do klinicystów oraz organizatorów ochrony zdrowia i przekracza znacznie tematykę i ramy niniejszego wystąpienia. 24 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...

Michał Bartoszcze Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii Poziomy bezpieczeństwa w laboratoriach mikrobiologicznych Kontakt z materiałem zakaźnym zawsze stwarza potencjalne niebezpieczeństwo dla zdrowia, a nawet życia pracowników laboratoriów mikrobiologicznych, Świadczą o tym opisywane przypadki cholery dżumy, gorączki Q, leptospirozy będące następstwem zakażeń laboratoryjnych (1,3,5). W związku z powyższym problemom bezpieczeństwa mikrobiologicznego nadawano od dawna wysoką rangę.. Na poziom bezpieczeństwa mają wpływ różnorodne czynniki,do których należą między innymi:przestrzeganie zasad dobrej praktyki mikrobiologicznej, bezpieczna aparatura i sprzęt, oraz elementy infrastruktury budowlanej. Każde laboratorium charakteryzuje się swoją specyfiką, stąd też wypływa konieczność wypracowania dla potrzeb lokalnych odpowiednich procedur zabezpieczających. Pomocny w tym względzie jest, zalecany ostatnio, system oceny zagrożeń, w którym poddaje się analizie takie elementy jak: zjadliwość zarazka,, jego przeżywalność, dawka infekcyjna, koncentracja, droga zakażenia, pochodzenie materiału zakaźnego, dane uzyskane z testów na zwierzętach, dostępność środków profilaktycznych i leczniczych, nadzór medyczny, ocena wiedzy i umiejętności pracowników merytorycznych, pomocniczych, personelu zabezpieczającego i ochrony. Pod względem bezpieczeństwa wyróżnia się cztery klasy laboratoriów : BSL-1, BSL-2,BSL 3 i BSL-4(4 ) Różnią się one między innymi wymaganiami w zakresie infrastruktury i wyposażenia, poziomem praktyki mikrobiologicznej oraz cechami czynnika zakaźnego będącego przedmiotem badań. Laboratorium BSL-l. W laboratoriach tej klasy pracuje się zwykle ze znanymi czynnikami biologicznymi które nie stanowią większego zagrożenia dla zdrowia człowieka. Tego typu laboratoria nie są izolowane od innych części instytucji i nie ma przy tym specjalnych wymogów odnośnie infrastruktury oraz wyposażenia. W pracy obowiązuje przestrzeganie podstawowych zasad praktyki mikrobiologicznej. Materiały konferencyjne 25

Michał Bartoszcze Nadzór nad laboratorium pełni pracownik naukowy posiadający ogólną wiedzę mikrobiologiczną. Dostęp dla osób postronnych jest ograniczony. W pracowni obowiązują restrykcje dotyczące zakazu spożywania posiłków, picia, palenia, przechowywania żywności w miejscach niedozwolonych. Zabronione jest stosowanie pipet ustnych. Materiały zanieczyszczone muszą być poddane dekontaminacji. Wejście do laboratorium winno być oznakowane znakiem biohazard wraz z informacją o czynniku zakaźnym (podanie nazwy czynnika) oraz sposobem kontaktu z osobą odpowiedzialną. W laboratorium obowiązuje ubiory ochronne (płaszcze, rękawice, okullary. Należy wyeliminować możliwość wytwarzania aerozolu biologicznego podczas pipetowania, wirowania, wytrząsania itp., Powierzchnie robocze np. stołów winny być stale dezynfekowane. W pracowni należy zamontować urządzenie do mycia rąk. Okna powinny być zaopatrzone w siatki przeciwko owadom. Stosuje się środki do walki z insektami i gryzoniami. Laboratorium BSL-2. Pozwala na pracę z czynnikami zakaźnymi o średnim stopniu zagrożenia zdrowia ludzi i środowiska. Personel przechodzi specjalne przeszkolenie w zakresie postępowania z materiałem zakaźnym, prowadzone przez specjalistę. Środki ostrożności podejmuje się przy wszelkich pracach przy których dochodzić może do wytwarzania aerozolu biologicznego. Czynności tego typu prowadzi się w kabinach II klasy bezpieczeństwa. Dopuszczenie do pracy mają jedynie osoby przeszkolone i zabezpieczone przed możliwością infekcji podczas pracy przez uodpornienie czynne. Poza informacją o zagrożeniach biologicznych przy wejściu należy uwzględnić nazwę patogenu, poziom bezpieczeństwa, przeprowadzone szczepienia, nazwisko osoby odpowiedzialnej oraz sposób kontaktowania się.od osób stykających się z materiałem zakaźnym pobiera się krew celów badawczych.. Szczególną uwagę należy zwracać na postępowanie z zakażonymi materiałami jak : szkiełka i pipiety, strzykawki, skalpele, które winny być deponowane w odpornych na przebicie pojemnikach. Materiał zakażony poddawany jest procesom dekontaminacji. Wszystkie czynności laboratoryjne należy wykonywać w komorze drugiej klasy bezpieczeństwa. Wirowanie materiału zakaźnego może odbywać się także w specjalnych bezpiecznych wirówkach. Otwarcie rotorów może mieć jedynie miejsce w kabinie bezpieczeństwa. Przy pracy należy obowiązkowo używać masek, okularów, strojów ochronnych, rękawic, itp. Zdjęcie odzieży ochronnej następuje przed wyjściem z laboratorium. Pomieszczenie do przechowywania materiałów zakaźnych powinno być zamknięte z kontrolowanym dostępem. W laboratorium instaluje się stanowisko do mycia rąk oraz do przemywania oczu. Kabiny BSL-2 należy umiejscowić z dala od drzwi i okien. Okna należy wyposażyć w siatki przeciwko owadom. 26 Biologiczne zagrożenia bezpieczeństwa kraju...