KAMIEŃ ŻARNOWY Z ŁUPKU ŁYSZCZYKOWEGO Z WŁOSTOWEJ, POWIAT NYSKI

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s. 359 366 Wrocław 2012 K O M U N I K A T Y MICHAŁ BOROWSKI, EWA LISOWSKA KAMIEŃ ŻARNOWY Z ŁUPKU ŁYSZCZYKOWEGO Z WŁOSTOWEJ, POWIAT NYSKI Abstract: Early in the 21 st century, a farmer from Włostowa, Nysa district, reported the finding of a quernstone, which was subsequently added to the collections of the Institute of Archaeology, University of Wrocław. The stone was examined using a petrographic microscope and an electron microprobe analyser and its material was identified as garnet bearing coarse-grained muscovite schist. Outcrops of this rock are known in the vicinity of Kamieniec Ząbkowicki, 54 km in a straight line from the site of the find location in Włostowa. Quernstones of muscovite schist are known from Lower Silesia dating from the late Roman Period and the early Middle Ages. This establishes the dating of the find from Włostowa as ranging from the 4 th through to the 9 th century. Key words: quernstone, muscovite schist, Roman Period, early Middle Ages, electron microprobe analysis Kamienie do żaren rotacyjnych należą do zabytków towarzyszących zespołom z okresu wpływów rzymskich, wczesnego i późnego średniowiecza. Przedmioty te dość często, ze względu na ich gabaryty, znajdowane są luźno na polach przez miejscową ludność oraz rolników. Trudno w takich przypadkach poprawnie określić ich chronologię, jeśli nie mają cech dystynktywnych bezspornie datujących je na dany okres pradziejów i średniowiecza (przykładowo, górne kamienie żarnowe z okresu wpływów rzymskich często zaopatrzone są kwadratowy otwór, który odróżnia je od niektórych egzemplarzy wczesno- i późnośredniowiecznych). W ostatnich czasach zgłoszenia o odkryciach luźno zalegających zabytków należą do rzadkości ze względu na wartość antykwaryczną i dekoracyjną tych przedmiotów. Wyjątkiem jest tu kamień do żaren rotacyjnych odkryty we Włostowej, gm. Korfantów, pow. nyski. Zabytek został przekazany na początku pierwszej dekady XXI w. przez p. Jana Figurniaka, mieszkańca Włostowej, drowi Mirosławowi Furmankowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Istotnym faktem jest również przekazanie dokładnej informacji dotyczącej miejsca znalezienia. Zdaniem odkrywcy kamień zalegał przy drodze w kierunku Kuźni Ligockiej, po prawej stronie za boiskiem (ryc. 1). Trudno wobec powyższych danych stwierdzić, czy jest to pierwotne miejsce jego depozycji (mógł być na przykład odłożony z pola). Stąd też wskazane

360 Michał Borowski, Ewa Lisowska Ryc. 1. Włostowa, pow. nyski. Miejsce odkrycia kamienia żarnowego Fig. 1. Włostowa, Nysa district.the find location of the quernstone miejsce i jego najbliższe okolice należy uznać za potencjalną, pierwotną lokalizację tego znaleziska. Celem naszej pracy jest przedstawienie różnych możliwości postępowania badawczego z zabytkami kamiennymi o niepewnym lub przypadkowym kontekście odkrycia. Odpowiednie porównanie petrografii przedmiotów kamiennych z dostępnymi danymi terenowymi, często pozwala na wskazanie rejonu lub konkretnej pracowni, z której pochodzi dany wytwór. Natomiast przeprowadzenie badań na podobnych przedmiotach pochodzących z różnych okresów pradziejów i średniowiecza, często pozwala zawęzić przedział czasowy, w którym występuje konkretne znalezisko z określonego surowca, w tym wypadku kamienia żarnowego z łupku łyszczykowego. Kamień jest leżakiem, a więc spodnim elementem kompletu kamieni żaren rotacyjnych (ryc. 2, 3). Zabytek w kilku miejscach na boku został uszkodzony. Kamień ma średnicę 45 cm, jego grubość waha się od 3 cm w najwęższych partiach przykrawędnych do 5,5 cm w części centralnej koła. Otwór ma przekrój lejkowaty, a jego światło mierzy 5,2 cm przy jednym z wlotów rozszerza się do 8 cm. Powierzchnie kamienia są bardzo zwietrzałe, co przejawia się w charakterystycznej fakturze i odcieniu licznych ziaren granatów tkwiących w łupku łyszczykowym. Płaszczyzny są pofałdowane i nierówne, widoczne są na nich liczne wykruszenia. W niezniszczonych partiach bok ma przekrój półokrągły. Kamienie żarnowe z łupków łyszczykowych znane są ze stanowisk położonych na Przedgórzu Sudeckim oraz na Równinie Wrocławskiej. Po raz pierwszy zwrócił na nie uwagę Krzysztof Jaworski w artykule poświęconym wytwórczości żarnowów w Sudetach we wczesnym średniowieczu (Jaworski 2008). K. Jaworski zauważył, że poza rozpoznanymi żarnowami z granitu biotytowego ślężańskiego, część kamieni do żaren rotacyjnych wytwarzano z łupków łyszczykowych. Ich wychodnie lokalizuje na Przedgórzu Sudeckim

Kamień żarnowy z łupku łyszczykowego z Włostowej, powiat nyski 361 Ryc. 2. Włostowa, pow. nyski. Kamień żarnowy rzut i przekrój (rys. E. Lisowska) Fig. 2. Włostowa, Nysa district.the quernstone, projection and section (drawing E. Lisowska) Ryc. 3. Włostowa, pow. nyski. Kamień żarnowy, na powierzchni widoczne duże zwietrzałe kryształy granatów (fot. E. Lisowska) Fig. 3. Włostowa, Nysa district.the quernston, weathered garnet crystals are visible on its surface (photograph E. Lisowska)

362 Michał Borowski, Ewa Lisowska w kilku potencjalnych miejscach (m.in. Wzgórza Strzelińskie, okolice Kamieńca Ząbkowickiego). K. Jaworski stwierdził również obecność kamieni żarnowych z łupków łyszczykowych i ich półwytworów na wczesnośredniowiecznej osadzie w Kamieńcu Ząbkowickim, w Starym Zamku, Polwicy oraz na szczycie góry Gromnik (Jaworski 2008, s. 83). Już po publikacji wspomnianej pracy przeprowadzono dalszą kwerendę źródłoznawczą w placówkach muzealnych, która pozwoliła ustalić, iż stanowisk zawierających inwentarze z kamieniami żarnowymi z łupków łyszczykowych jest znacznie więcej. Oprócz wyżej wymienionych miejscowości odkryto je we Wrocławiu na Ostrowie Tumskim, w Bardzie, Pilcach, Nowym Świętowie, Wójcicach oraz w Głębinowie (Lisowska 2011, s. 259 263). Warto zaznaczyć, iż jedynie osada w Głębinowie datowana jest na późny okres wpływów rzymskich, pozostałe stanowiska mieszczą się w starszych i młodszych fazach wczesnego średniowiecza (do końca XI w.). Na podstawie tych danych można stwierdzić, że kamienie żarnowe wykonane z łupków łyszczykowych występują na Dolnym Śląsku jedynie w okresie wpływów rzymskich oraz we wczesnym średniowieczu. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w okolicy Włostowej ogranicza się do kilku stanowisk, odnotowywanych jedynie podczas badań powierzchniowych prowadzonych od 1970 r. (Bagniewski 1970, s. 59 60; Macewicz, Tomczak, Wuszkan 1975, s. 184 185; Kaźmierczyk, Macewicz, Wuszkan 1977, s. 545 546), a następnie w ramach akcji AZP (obszar 93 34). W pobliżu miejsca odkrycia kamienia żarnowego stwierdzono dwie osady otwarte, jedną z okresu wpływów rzymskich (stan. 5), a drugą z wczesnego średniowiecza z IX XI w. (stan. 1, dawniej A). Ponadto zarejestrowano dwa wczesnośredniowieczne punkty osadnicze oraz jeden z okresu wpływów rzymskich. Klasyfikację chronologiczną przeprowadzono jedynie w oparciu o fragmenty naczyń ceramicznych, pozyskane w trakcie badań powierzchniowych. Wobec powyższych danych trudno zweryfikować metrykę przypadkowo tu odkrytego kamienia żarnowego. Zdecydowana większość tego typu znalezisk odnotowana została w obrębie stanowisk wczesnośredniowiecznych. Jednak obecność kamieni żarnowych z łupków łyszczykowych na stanowisku kultury przeworskiej w Głębinowie (Lisowska 2011, s. 263) wskazuje również na możliwość datacji takich znalezisk na okres wpływów rzymskich. Kamień żarnowy z Włostowej poddano szczegółowym analizom petrograficznym. Przeprowadzone badania mieszczą się w nurcie zwanym studiami proweniencji (ang. provenance studies). Ich głównym założeniem jest możliwie jak najdokładniejsza lokalizacji wychodni skał, z których wykonano dany przedmiot (por. Herz, Garrison 1998, s. 4; Rapp 2009, s. 3; Štelcl, Malina 1975, s. 110 111). Z zabytku wykonano płytkę cienką przeznaczoną do badań petrograficznych i mikrosondowych (tzw. szlif uniwersalny). Analizy składu chemicznego granatów przeprowadzono przy pomocy mikrosondy elektronowej Cameca SX-100 w Międzyinstytutowym Laboratorium Mikroanalizy Minerałów i Substancji Syntetycznych przy Uniwersytecie Warszawskim. W każdym z badanych porfiroblastów wykonywano dwa oznaczenia (jądro brzeg). Wyniki analiz przeliczono na wzory krystalochemiczne na podstawie 24 atomów tlenu. Skała, z której wykonano kamień żarnowy charakteryzuje się strukturą gruboblastyczną, porfiroblastyczną, granolepidoblastyczną i wyraźną teksturą kierunkową, wyrażoną

Kamień żarnowy z łupku łyszczykowego z Włostowej, powiat nyski 363 przez naprzemianległe ułożenie soczewek kwarcowych lub kwarcowo-muskowitowych oraz warstewek zbudowanych z równolegle zorientowanych blaszek łyszczyków (głównie muskowitu, rzadziej biotytu). Dość licznie występują, zwykle wydłużone zgodnie z przebiegiem foliacji, owalne lub nieregularne, drobnoblastyczne agregaty, zbudowane z kwarcu, plagioklazu i bezładnie ułożonych blaszek serycytu. Miejscami tekstura kierunkowa jest zaburzona przez obecność fałdków załomowych (ryc. 4a). Obok dwóch zdecydowanie dominujących składników skałotwórczych (kwarcu i muskowitu) w skale stwierdzono również występowanie: granatu, biotytu, chlorytu, plagioklazu, ilmenitu, apatytu i turmalinu. Granat tworzy spękane, silnie przeobrażone porfiroblasty (ryc. 4b) o rozmiarach dochodzących w badanej płytce cienkiej do około 5 mm. Mają one zwykle owalne lub nieregularne kształty i zawierają bardzo liczne przerosty zbudowane głównie z kwarcu, chlorytu, biotytu oraz wodorotlenków żelaza. Analizy mikrosondowe pozwoliły stwierdzić, że występujące w skale granaty są zasobne w cząsteczkę almandynową i wykazują niski udział cząsteczki spessartynowej. Central- Ryc. 4. Włostowa, pow. nyski. Mikrofotografie badanej płytki cienkiej wykonanej z kamienia żarnowego (XN polaryzatory skrzyżowane): a fałdki załomowe; b silnie zmieniony porfiroblast granatu (fot. M. Borowski) Fig. 4. Włostowa, Nysa district.microphotographs of an analysed thin section from the quernstone (XN crossed Nicols): a kink-bands; b a greatly altered garnet porphyroblast (photograph M. Borowski)

364 Michał Borowski, Ewa Lisowska Ryc. 5. Włostowa, pow. nyski. Diagram trójkątny przedstawiający wyniki analiz mikrosondowych granatów z badanego kamienia żarnowego. Rezultaty zestawiono z danymi z pracy D. Józefiaka (1998). Opracowanie graficzne i zestawienie: M. Borowski Fig. 5. Włostowa, Nysa district. A ternary plot of the results of the electron microprobe analysis of the garnets from the Włostowa quernstone. The results were compared with information published by D. Józefiak (1998). Graphic design and list: M. Borowski ne części porfiroblastów charakteryzują się składem: Alm 72 75 Spe 1 Py 4 7 Gr 17 22. Brzegi ziaren (Alm 73 79 Spe 1 Py 5 8 Gr 12 20 ) są zwykle wzbogacone w cząsteczkę almandynową i piropową kosztem cząsteczki spessartynowej (tabela 1). Cechy petrograficzne surowca wskazują na pochodzenie wykorzystanego do produkcji żarna łupku łyszczykowego z wychodni położonych w pobliżu Kamieńca Ząbkowickiego. Wniosek ten potwierdzają wyniki analiz mikrosondowych granatów. Po zestawieniu z danymi geochemicznymi zaczerpniętymi z pracy Józefiaka (1998, Fig. 10.5, 10.7) skład chemiczny badanych porfiroblastów okazuje się bowiem typowy dla gruboblastycznych łupków łyszczykowych z okolic wspomnianej miejscowości (ryc. 5). Wyniki te potwierdzają dodatkowo analizy składu granatów z próbek pobranych przez nas w 2009 r. w Kamieńcu Ząbkowickim i jego okolicach. Pomimo trudności w ustaleniu chronologii znaleziska zauważamy, iż kamienie żarnowe z łupków łyszczykowych stosunkowo często odkrywane były na stanowiskach późnorzymskich i wczesnośredniowiecznych, zlokalizowanych w pobliżu koryta Nysy Kłodzkiej. Wskazuje to na możliwość ich transportu z okolic Kamieńca Ząbkowickiego

Kamień żarnowy z łupku łyszczykowego z Włostowej, powiat nyski 365 Tabela 1. Włostowa, pow. nyski. Analizy mikrosondowe i wzory strukturalne granatów z badanego kamienia żarnowego Table 1. Włostowa, Nysa district.electron microprobe analyses and chemical formulae of garnets from the Włostowa quernstone środek brzeg środek brzeg środek brzeg środek brzeg środek brzeg SiO 2 37,27 37,31 37,37 37,2 37,19 37,19 37,17 37,14 37,13 37,26 TiO 2 0,09 0,12 0,13 0,09 0,12 0,01 0,1 0,03 0,12 0,03 Al 2 O 3 20,98 20,9 20,94 20,86 21,07 21,1 21,06 20,97 21 21,34 MgO 0,92 1,38 1,03 1,22 1,32 1,91 1,85 2,1 1,09 1,85 CaO 7,47 7,11 7,65 6,95 7,38 5,08 5,97 4,05 7,79 4,79 MnO 0,58 0,55 0,59 0,55 0,62 0,5 0,51 0,59 0,58 0,43 FeO 33,28 33,34 33,04 33,13 32,63 35,07 34,33 35,25 32,63 35,16 Total 100,59 100,71 100,75 99,99 100,33 100,85 101 100,12 100,34 100,86 Si +4 5,981 5,972 5,979 5,994 5,969 5,958 5,943 5,987 5,962 5,964 Ti +4 0,011 0,014 0,016 0,011 0,014 0,001 0,012 0,003 0,014 0,003 Al +3 3,967 3,941 3,949 3,96 3,986 3,983 3,969 3,983 3,974 4,026 Mg +2 0,221 0,33 0,246 0,294 0,317 0,456 0,44 0,504 0,261 0,44 Ca +2 1,284 1,22 1,312 1,2 1,269 0,872 1,022 0,699 1,341 0,822 Mn +2 0,079 0,074 0,079 0,075 0,085 0,068 0,07 0,081 0,078 0,058 Fe +2 4,465 4,462 4,421 4,465 4,38 4,699 4,59 4,751 4,382 4,706 Total 16,008 16,013 16,002 15,999 16,02 16,037 16,046 16,007 16,012 16,019 Py 0,04 0,05 0,04 0,05 0,05 0,07 0,07 0,08 0,04 0,07 Alm 0,74 0,73 0,73 0,74 0,72 0,77 0,75 0,79 0,72 0,78 Spess 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 Gross 0,21 0,2 0,22 0,2 0,21 0,14 0,17 0,12 0,22 0,14 drogą wodną, zarówno w górę jak i w dół rzeki. Dystans dzielący wychodnie w Kamieńcu Ząbkowickim od znaleziska we Włostowej wynosi 54 km w linii prostej. Zważywszy na możliwość transportu kamieni żarnowych drogą wodną należałoby przyjąć, że kamień spławiono rzeką na odcinku około 40 km, a następnie przewieziono go lądem około 18 20 km.

366 Michał Borowski, Ewa Lisowska Autorzy pragną podziękować drowi Mirosławowi Furmankowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego za udostępnienie materiału do badań oraz niezbędne do opracowania informacje dotyczące miejsca odkrycia zabytku. LITERATURA Bagniewski Z. 1970. Wyniki badań powierzchniowych i weryfikacyjnych przeprowadzonych na terenie powiatu Niemodlin, Terenowe Badania Archeologiczne na Opolszczyźnie, rok 1970, Opole, s. 52 60. Herz N., Garrison E. G. 1998. Geological Methods for Archaeology, Oxford: University Press. Jaworski K. 2008. Problem wytwórczości kamieni żarnowych w regionie sudeckim we wczesnym średniowieczu, Problem of quern production in the Sudety mountain region in the early Middle Ages, (w:) A. Přichystal, L. Krmiček, M. Halavínová (red.) Petroarchaeology in the Czech Republic and Poland at the beginning of the 21th century, Proceedings of the 4th International Petroarchaeological Symposium in Wrocław, October 2007, 11 13, Brno: Ústav geologických věd PřF v Brně, Moravské zemské muzeum, s. 75 94. Józefiak D. 1998. Ewolucja metamorficzna łupków łyszczykowych okolic Kamieńca Ząbkowickiego. Archiwum Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis). Kaźmierczyk J., Macewicz K., Wuszkan S. 1977. Studia i materiały do osadnictwa Opolszczyzny wczesnośredniowiecznej, Opole: Instytut Śląski. Lisowska E. 2011. Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis). Rap G. 2009, Archaeomineralogy. Natural Science in Archaeology, Berlin-Heidelberg: Springer. Macewicz K., Tomczak E., Wuszkan S. 1975. Konserwatorskie badania archeologiczne na terenie województwa opolskiego w latach 1970 1972, Opolski Rocznik Muzealny, t. 6, s. 115 192. Štelcl J., Malina J. 1975. Základy petroarcheologie. Brno. Michał Borowski Wrocław motokloss@gmail.com Ewa Lisowska Wrocław ewaliskamail@gmail.com