o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF 51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38 www.piotr-liszka.strefa.pl + Życie konsekrowane Charyzmat dar dany konkretnemu człowiekowi dla dobra Kościoła. Nie istnieje jeden wspólny charyzmat dla wszystkich Zgromadzeń zakonnych. Nie istnieje jakiś jeden charyzmat życia zakonnego jako jeden jednorodny dar duchowy, dany jednakowo wszystkim powołanym do życia zakonnego. Należałoby raczej mówić o zakotwiczeniu życia zakonnego w strukturze charyzmatycznej Kościoła. Struktura ta utkana jest z wielu charyzmatów poszczególnych Instytutów zakonnych, a te z kolei złożone są z charyzmatów rozumianych w sensie ścisłym, czyli z darów dawanych indywidualnie poszczególnym ludziom. Te indywidualne dary posiadają coś wspólnego dla wszystkich i tę wspólną wartość, ten rdzeń, można nazwać charyzmatem życia zakonnego. Podobnie też można znaleźć element wspólny, charakterystyczny dla twórcy nowego Instytutu, istniejący u wszystkich Założycieli, zwany charyzmatem Założyciela Ż2 119. Charyzmat Założyciela (przez małe z) jest darem osobistym a charyzmat Założyciela (przez duże Z) jest darem przekazywanym powstającemu Instytutowi. Oprócz wspólnego rdzenia jest coś wspólnego tylko dla części Instytutów zakonnych, co pozwala wyróżnić kilka ich kategorii, kilka rodzajów tych Instytutów. Dany rodzaj wynika z okoliczności historycznych powstania Instytutu, nie tylko zewnętrznych, lecz również z zamiarów, jakie miał wobec tej sytuacji Duch Święty. On to udzielał Założycielom swoistego zestawu darów: charyzmatów osobistych oraz tych, które miały stać się udziałem powstającego zgromadzenia zakonnego Ż2 119. + Życie konsekrowane Charyzmat kolektywny rozpoznany autorytatywnie przez Kościół, zostaje zinstytucjonalizowany kanonicznie. W ten sposób wyraża się i realizuje stan życia konsekrowanego, różny od stanu kapłaństwa ministerialnego i różny od laikatu. Prawne uznanie charyzmatu Założyciela to nie sprowadzenie go do jurydycznej formuły i odpowiednie zaszufladkowanie. Przeciwnie, czynione jest po to, aby posiadać pewność co do istnienia danego charyzmatu i w ten sposób osiągnąć jego powszechne, oficjalne uznanie. Prowadzi to do pełnego rozkwitu możliwości udzielania istotnej wartości charyzmatycznej, umożliwia wspaniałe przeżywanie tego doświadczenia, które było udziałem Założyciela. Związek między charyzmatem Założyciela a instytucjonalną formą jest bardzo ścisły. Forma ta jest konieczna dla jego realnego zaistnienie i realizacji dzieła, dla którego ten dar został Założycielowi dany. Taki pogląd wyrażają liczni teologowie, m.in. Beyer, Girardi. Forma instytucjonalna zapewnia radykalne wypełnienie misji w konkretnych uwarunkowaniach historycznych, zapewniając stałą młodość Instytutowi w mocy Ducha Świętego (Tillard). Pozwala też skutecznie powracać do doświadczenia jakie przeżywał Założyciel. Tak głoszą: Ciardi, Girardi, Beyer, Midali. Stałe struktury widzialne zapewniają też realizację pełni wymiaru profetycznego (Beyer). Najistotniejszym elementem instytucjonalnym w przekazywaniu charyzmatu jest reguła. W niej przekazuje Założyciel swoją koncepcję życia, owoc swego życiowego doświadczenia. Jest to sposób zachowania na zawsze tożsamości charyzmatycznej Instytutu. Świadomość posiadania charyzmatu, który powinien być przekazany i zachowywany w społeczności zakonnej, przynagla do napisania reguły, aby uniknąć odchyleń, zagwarantować 1
integralność. Nikt nie wie poza nim tego wszystkiego, co wiąże się z otrzymanym charyzmatem i co powinno być zachowane w Instytucie. Dlatego przekazuje swą wiedzę wszelkimi możliwymi sposobami, udzielając rad, głosząc konferencje i kazania, pisząc listy i książki, ale przede wszystkim pisząc Reguły lub Konstytucje. Reguła jest prezentowana jako doświadczenie, które powoduje powstanie innego doświadczenia o tej samej treści. Jest ona najlepszym wyrazem dialogu między Założycielem a Instytutem /P. Liszka, Charyzmatyczna moc życia zakonnego, Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław 1996, s. 178. + Życie konsekrowane Charyzmat kreśli przed człowiekiem określony zarys planu Bożego, przedstawia mu konkretny projekt do realizacji. Człowiek odpowiada, czyni postanowienie, wybiera drogę realizacji charyzmatu, przemienia się według tego projektu, staje się w pewien sposób nowym człowiekiem /J. Galot SJ, Il carisma della vita religiosa e le sue note specifiche. Riflessioni teologiche, Vita Consacrata 10(1979), s. 501/. Życie zakonne jest jedną z form życia konsekrowanego. Nie należy ze swej specyfiki do ekonomii sakramentalnej, nie wypływa z jakiegokolwiek sakramentu. Również konsekracja zakonna danej osoby nie jest sakramentem (Tenże, Vita cosacrata-vita carismatica alla luce del Nuovo Testamento, Vita Consacrata 6-7(1979), s. 373). Ani Sobór ani Kodeks Prawa Kanonicznego nie mówią wprost o charyzmacie życia zakonnego czy też o życiu zakonnym jako charyzmacie (G. Ghirlanda, SJ, Carisma di un istituto e sua tutela, Vita Consacrata 5(1992), s. 465). Nie jest to jednak istotne. Faktycznie życie zakonne jako całość to zbiór bardzo wielu charyzmatów. Każdy Instytut posiada swój własny, ściśle dla niego określony charyzmat. Ponadto zakonnicy posiadają cały szereg charyzmatów osobistych. Można szukać czegoś wspólnego dla wszystkich Zgromadzeń zakonnych i określić wartość charyzmatyczną tego, co jest wspólne dla wszystkich. W każdym razie wiadomo, że życie zakonne jest wpisane we wnętrze całego uniwersum charyzmatycznego opisanego przez św. Pawła, czyli wypływa z nurtu biblijnego, a nie jest tworem całkowicie zbudowanym z nowych, niebiblijnych wartości. (M. Midali SDB, Attuali correnti teologiche I, Vita Consacrata 6-7(1981), s. 395) Wewnętrzna moc charyzmatyczna życia zakonnego różni się od innych darów, które ułatwiają jakąś posługę eklezjalną. Oznacza ono coś szerszego, bardziej uniwersalnego, potężnego, porównywalnego bardziej do ogólnej struktury Kościoła niż do tego, co się dzieje w duchowości pojedynczego chrześcijanina Ż2 132. + Życie konsekrowane Charyzmat założenia kolektywny zasięg ma szeroki. Charyzmat kolektywny Założenia (carisma collectivo di fondazione) posiada dość szeroki zasięg. Tworzy go charyzmat kolektywny Założyciela plus charyzmat pierwszych uczniów współuczestniczących w założeniu. Czyli dodany zostaje charyzmat pierwszej grupy, która dar otrzymany od osoby Założyciela manifestuje już kolektywnie. Pierwsza grupa ubogaca go, bardziej rozjaśnia. Charyzmaty pierwszych członków Instytutu, tak samo jak to jest z osobą Założyciela, składają się z ich charyzmatów personalnych plus to, co jest treścią uczestnictwa w charyzmacie kolektywnym /P. Liszka, Charyzmatyczna moc życia zakonnego, Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław 1996, s. 165/. Ostatecznie charyzmat Instytutu (patrimonium) to charyzmat kolektywny Założyciela plus charyzmat kolektywny Założenia plus charyzmaty każdego z współuczestników, a do tego trzeba jeszcze dodać 2
zdrowe tradycje. F. Ciardi czyni fundamentalne rozróżnienie pomiędzy charyzmatem Założyciela (carisma del fundador, uwaga w j. hiszp., natomiast w. j. włoskim: carisma del fondatore, w obu językach del ) przekazywalnym i charyzmatem osobistym (carisma de fundador; odpowiednio w j. wł. carisma di fondatore), który nie jest przekazywany Instytutowi. Pierwszy z nich określa oblicze Instytutu i daje mu realną Bożą moc. Instytut istnieje i trwa w mocy carisma del fundador. Gdy przedmiotem teologii jest osoba Założyciela, założyciel jako taki, to trzeba posługiwać się określeniem carisma de fundador. To określenie pomaga zrozumieć, co to znaczy być założycielem. Stosuje też Ciardi określenie charyzmat założenia (carisma di fondazione, j. włoski). Ciardi stosuje wymienione tu określenia w takim samym sensie jak A. Romano. W zasadzie charyzmatu nie można przekazać, jest on darem Ducha Świętego dawanym w sposób całkowicie wolny. Założyciel jest instrumentem, personalnym sposobem przekazywania daru od Boga Instytutowi. Właściwie to każdy z członków Instytutu otrzymuje taki sam charyzmat wraz z swoim osobistym powołaniem. Jest to taki sam charyzmat, jaki otrzymał założyciel. Dlatego też, chcąc odczytać, zrozumieć własne powołanie, wstępujący do Instytutu powinien dobrze poznać osobę Założyciela. Kluczem jest identyczność charyzmatu jednej i drugiej osoby. Ponieważ charyzmat Założyciela trwa w Instytucie, drugim sposobem odczytania powołania jest porównanie tego, co wstępujący do Instytutu odczytał w sobie z życiem Instytutu /Tamże, s. 166. + Życie konsekrowane Charyzmat Założyciela (carisma del fundador) przekazywany Instytutowi, według Severino Maria Alonso, różni się od charyzmatu danym dla utworzenia nowego Instytutu (carisma inicial, carisma fundacional). Jest to rozróżnienie dość ogólne. Trudno określić, jaka jest różnica między carisma de fundación a carisma fundacional? (Uwaga: określenia te są podane w jęz. hiszpańskim, co jest ważne w porównywaniu ich z terminami podanymi w jęz. włoskim). Prawdopodobnie autor ten jednak traktuje pierwsze określenie jako dar ułatwiający utworzenie Instytutu a drugie wiąże z ułatwieniem czy nawet z możliwością wykonania zadania, do którego Instytut został utworzony. Nie ma tu jeszcze wyraźnego odróżnienie daru danego dla łatwiejszego utworzenia Instytutu (dar osobisty: carisma di fondazione) i daru danego Instytutowi przez Ducha Świętego dla wypełniania określonego zadania (carisma del fondazione). Alonso przedstawia też poglądy Mario Midali, który stosuje określenia charyzmat i duch (duchowość). Odnosi je zarówno do osoby Założyciela jak i do Instytutu przez niego założonego. Czy duch jest częścią charyzmatu Założyciela, czy raczej jakoś się z nim pokrywa? Czy określa wypełnianie charyzmatu przez osobę Założyciela, czy raczej wiąże się z realizacją charyzmatu przekazanego Instytutowi? Drugie rozwiązanie traktuje duchowość jako wymiar, interpretację całościową. Odpowiednio trzeba pytać: czy Instytut realizuje charyzmat a ponadto żyje swoją duchowością (dwie płaszczyzny, które się nie pokrywają), czy raczej duchowość Instytutu oznacza właśnie realne ukonkretnienie, przeżywanie wspólnotowe charyzmatu Założyciela. Na te pytania Midali nie daje dość wyraźnej odpowiedzi /S. M. Alonso, Índole carismática de las distintas formas de vida religiosa, Vida Religiosa 6 (1981), s. 477; Ż2 161/. Midali zdaje sobie sprawę, że dla określenia rodzaju charyzmatu posiadanego przez dany Instytut, trzeba 3
wypracować jasne schematy teologiczne i jasną terminologię, a następnie trzeba określić, które elementy egzystencjalne wchodzą w skład danego rodzaju charyzmatu. Wielu założycieli posiadało charyzmaty, które M. Midali określa niezbyt precyzyjnie jako dary bardziej lub mniej nadzwyczajne (łaski mistyczne, objawienia, proroctwa, dar cudów, rozeznawania duchów, itp.), które uczestniczą w fundacji a następnie rozwijają Instytut. Oprócz darów przekazywanych Ż2 162. + Życie konsekrowane Charyzmat Założyciela odczytywany jest nie tyle w tym, co jest przekazywane jako doktryna lecz raczej w codziennej egzystencji Instytutu, w zwyczajach, praktykach pobożnych, aktywności apostolskiej itp. Charyzmat nie jest czymś statycznym. Jest to dynamiczna moc, w rozwoju, w procesie tworzenia, w ubogacaniu się. Instytut zakonny jest w ścisłym sensie ruchem charyzmatycznym. Ciągle następuje w nim percepcja charyzmatu Założyciela, dokonująca się wraz z jego realizacją w rozwijającej się historii Kościoła i świata. W ten sposób następuje ewolucja charyzmatyczna Instytutu. Ujawniają się nowe oblicza i możliwości posiadanego daru, w ramach jego specyficznej istoty. Charyzmat Założyciela kształtuje główne linie duchowości Instytutu. Duchowość Założyciela to jego aktywność, to realizowanie swego daru w całym swym życiu. Duchowość Instytutu, to realizowanie przez jego członków wszystkich tkwiących w nim darów charyzmatycznych. Duch Założyciela uobecnia się z całą mocą u początków Instytutu. Uwidacznia się on wtedy jako charyzmat fundacyjny (carisma fundacional). Zgromadzenie powstaje w określonej sytuacji. Jeżeli powstało tylko dla spełnienia określonego zadania i nie posiada charyzmatu Założyciela, to po wykonaniu zadania, po zmianie sytuacji tracą sens istnienia. Zmiana zadań jest równoznaczna z refundacją, czyli faktycznie z powstaniem nowego Instytutu. Mogą pozostać ci sami ludzie, ale istota Instytutu już jest inna. W wielu wypadkach po prostu dany Instytut znika. Czymś sztucznym jest wtedy wysiłek reanimowania a także wysiłek nadawania takiemu Instytutowi cech wiecznotrwałych, poprzez zrządzenia administracyjne. Trwałe są tylko Instytuty posiadające charyzmat Założyciela Ż2 167. + Życie konsekrowane Charyzmat Założyciela wyznacza Instytutowi fundamentalne linie duchowe, proprium życia i misji wspólnoty. A. Romano dostrzega owe dwa elementy charyzmatu: przekazywalny i nieprzekazywalny zarówno w odniesieniu do osoby Założyciela jak i w odniesieniu do procesu zakładania Instytutu. Stosuje on w tej sytuacji określenie charyzmat założenia (carisma de fundación), nadając mu specyficzny sens. Składa się ten charyzmat z dwu elementów. Są to: dar dany Założycielowi dla utworzenia Instytutu i dar, który poprzez wydarzenie założenia jest przekazywany następcom. Następcy wracając do wydarzenia założenia, odkrywają w nim źródło charyzmatu, który posiada ich Instytut. Charyzmat założenia, tak rozumiany, nadaje oblicze wspólnocie i prowadzi do jej rozwoju. A. Romano w jakiś sposób utożsamia terminy charyzmat Założyciela i charyzmat założenia w obu widząc po dwa elementy: przekazywalny i nieprzekazywalny. W ten sposób jednak stwarza trudności w odróżnianiu dwóch rodzajów Zgromadzeń zakonnych, na co silnie kładli nacisk Tillard i Gutierrez. Prawdopodobnie za F. Ciardi wymienia on kilka wymiarów fundamentalnych charyzmatu Założyciela: duchowo-profetyczny, chrystologiczno-ewangeliczny, eklezjalny, głębia duchowa, oraz wymiar eschatologiczno- 4
radykalny, kierujący do pełni dojrzałości w Chrystusie /A. Romano, Carisma, w: Diccionario teologico de la vida consagrada, Publicaciones Claretianas, Madrid 1989, s. 151-153/. Dojrzałą refleksję na temat charyzmatu Założyciela zamieścił A. Romano w Vita Consacrata. Podaje najpierw definicję z MR n.11 (za ET n 11): jest to doświadczenie Ducha przekazywane uczniom, zachowywane, pogłębiane, rozwijane w harmonii z Ciałem Chrystusa. Charyzmat ten posiada trzy zasadnicze elementy charakterystyczne: personalny-przemienia osobę Założyciela, przygotowując go do specjalnej misji w Kościele, kolektywno-wspólnotowy dla realizowania tego samego projektu życia i eklezjalny dla przekazywania określonych wartości całemu Kościołowi. Romano potwierdza, że charyzmat Założyciela składa się z dwóch części: jest to carisma di fondatore (w jęz. hiszp. carisma de fundador) osobisty i carisma del fondatore (c. del fundador), który jest przekazywany Instytutowi (A. Romano, Carisma. Una voce del nuovo Dizionario teologico della vita concacrata, Vita Consacrata 2(1991), s. 147). Nie jest on przekazywany poprzez zwyczaje albo intelekt, lecz mocą Ducha Świętego. Otrzymany przez uczniów staje się ich charyzmatem Ż2 164. + Życie konsekrowane Charyzmat założyciela. Kapitalne znaczenie miało uczynione przez Tillarda rozróżnienie pomiędzy charyzmatem Założyciela a duchowością Założyciela. Duchowość obejmuje bowiem nie tylko realizację tego co zostało technicznie nazwane charyzmatem Założyciela, lecz jeszcze inne, osobiste dary duchowe. Natomiast termin charyzmat Założyciela obejmuje swym zakresem tylko to, co zostaje przekazane Instytutowi a nie całość charyzmatu, którą posiadał Założyciel jako jednostka. Część Instytutów nie posiada tego, co zostało nazwane charyzmatem Założyciela. Instytuty tego typu zostały założone tylko do wykonania jakiegoś określonego zadania. Dlatego ich odnowa może polegać tylko na lepszym wzorowaniu się na duchowości Założyciela (J. M. R. Tillard, El dinamismo de las fundaciones, Vida Religiosa 3(1982)165-177). Niewiele jest Instytutów, które mają charyzmat Założyciela. Charyzmat Założyciela (carisma de un Fundador) jest łaską dawaną wyjątkowo. Każde Zgromadzenie natomiast ma u swego początku łaskę zwaną charyzmatem założenia (carisma de fundación) /Tenże, s. 168/. Z opinią o wyjątkowości charyzmatów Założyciela zgadza się Lucas Gutierrez. W jakiejś części Instytutów, zwłaszcza relatywnie nowych, nie istnieje charyzmat Założyciela ani też nie istnieje w konsekwencji, odpowiadający mu charyzmat Instytutu (zakonu lub kongregacji). Kapituły odnowy podejmując wysiłki odnowy z błędną oceną tego, czy jest u nich charyzmat Założyciela, czy też go nie ma, straciły czas w poszukiwaniu swoistej fata morgany, ułudy, czegoś, co nie istnieje Ż2 157. Lata przemian po Kapitule Odnowy są dla nich stracone. Ich wysiłki są sztucznymi staraniami o realizację tego, co nie istnieje. L. Gutierrez podkreśla kolosalną wagę tego, co mówi Tillard. Nie z tego powodu, że to mówi ekspert Soboru Watykańskiego II. Nie jest ważne, kto to mówi, ale to, co mówi. Chociaż L. Gutierrez z wieloma propozycjami bardziej szczegółowymi Tillarda nie zgadza się, a to właśnie silnie podkreśla wagę wprowadzonego w artykule rozróżnienia. Należy inaczej rozwiązać tę problematykę, ale najważniejsze, że ona istnieje. Nie mówi np. Tillard nic o Kongregacjach, które mają charyzmat założenia, lecz nie mają charyzmatu założyciela a tego sobie nie uświadamiają. Panuje pod tym względem prawie totalna ignorancja, u ogółu wiernych, nawet u kapłanów 5
diecezjalnych, nawet w samych zakonach Ż2 158. + Życie konsekrowane Charyzmat życia zakonnego jest zakodowany w poszczególnych ludziach. Również w wymiarze jednostkowym posiada on odmienny charakter niż charyzmaty innego rodzaju. Oznacza coś fundamentalnego, totalnie angażującego całego człowieka a nie tylko ograniczonego do spełniania przez niego określonych posług. Charyzmat życia zakonnego w maksymalnym stopniu skłania do naśladowania Jezusa Chrystusa na podobieństwo Apostołów. Jest on darem dla innych, ale jednocześnie uświęca, przemienia człowieka, który ten dar otrzymał. Projekt życia zakonnego przekracza motywacje utylitarne (akcja apostolska, służba bliźnim) i moralne (świętość osobista, wypełnienie Reguły). Całe życie, wszelkie typy działania przemienione są według struktury otrzymanego daru /J. M. R. Tillard, Carisma e sequela, Bologna 1978, s. 25-31 (or. Il y a charisme et charisme, Bruxelles 1977)/. Teologowie dyskutują nad tym, czy życie zakonne odróżnia się od innych sposobów realizowania chrześcijaństwa tylko intensywnością, czy też posiada swój autonomiczny obszar treściowy. Istnieją skrajne poglądy, że nie tylko charyzmaty zakonne, ale w ogóle charyzmaty nie należą do istotnej struktury chrześcijaństwa (J. D. Dunn, Jesus and the Spirit, London 1975, s. 302-307). Jednakże okazuje się, że nawet pewne wartości istniejące też w innych religiach, chociażby np. dar prorokowania istniejący w judaizmie, są istotnymi wartościami zarówno tam, jak i w chrześcijaństwie. Tym bardziej do istoty chrześcijaństwa należy charyzmat życia zakonnego, gdyż związany jest z istotnymi wartościami Ewangelii. Taką wartością jest chociażby celibat albo budowanie życia wspólnotowego Ż2 134. 6