MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE

MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria Tom XII 2016 Szczecin 2016

Redaktor Naczelny Anna B. Kowalska Sekretarz Redakcji Bartłomiej Rogalski Członkowie Redakcji Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Rafał Makała Rada Naukowa dr hab. prof. UJ Wojciech Blajer, prof. Aleksander Bursche, prof. Wojciech Dzieduszycki, dr hab. prof. UAM Jarosław Jarzewicz, prof. Hauke Jöns, dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UG Henryk Machajewski, dr Dmitrij Osipov, dr hab. prof. UWr Tomasz Płonka Redakcja wydawnicza Piotr Wojdak Tłumaczenie Tomasz Borkowski, Agnes Kerrigan (proofreading) Recenzenci dr hab. prof. UWr Artur Błażejewski, dr hab. Mirosław Hoffmann, dr hab. Andrzej Janowski, dr hab. prof. PAN Michał Kara, dr hab. Henryk Kobryń, dr Sebastian Messal, dr hab. prof. PAN Andrzej Mierzwiński, Aleksander Ostasz, prof. Marian Rębkowski, dr hab. prof. UŁ Seweryn Rzepecki, Maciej Słomiński, prof. Andrzej Wyrwa, dr hab. Gerd-Helge Vogel Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie 70-561 Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) 797 705 2529, e-mail: mzp@muzeum.szczecin.pl www.mzp.muzeum.szczecin.pl Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Copyright Muzeum by Muzeum Narodowe Narodowe w Szczecinie w Szczecinie & Authors and Authors ISSN 0076-5236 Nakład 250 egz. Skład Soft Vision, Szczecin Druk Soft Vision, Szczecin Szczecin 2016

SPIS TREŚCI OD REDAKCJI... 7 Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski Zaginione Ocalone. Odkrycie zabytków archeologicznych ze szczecińskiej kolekcji starożytności pomorskich w Mołtowie... 9 Lost Saved. The discovery of archaeological artefacts from Szczecin collection of Pomeranian antiques in Mołtowo... 74 Agnieszka Matuszewska Społeczności kultury pucharów lejkowatych na wyspie Wolin... 77 Funnel Beaker culture communities on Wolin island... 123 Agnieszka Matuszewska Materiały późnoneolityczne ze Wzgórza Młynówka w Wolinie... 125 Late Neolithic materials from Wzgórze Młynówka in Wolin... 131 Justyna Żychlińska Kilka uwag o warsztatach tkackich ludności kultury łużyckiej... 133 Some remarks about weaving workshops in the Lusatian culture... 148 Jarosław Rola Próba interpretacji wyników badań wykopaliskowych na stanowisku kultury łużyckiej w Sypniewie, gm. Jastrowie... 149 An attempt of interpretation of the results of excavations on the Lusatian culture site in Sypniewo, Jastrowie commune... 160 Daniel Żychliński Sacrum i profanum przenikanie czy podział? Przyczynek do dyskusji na podstawie badań cmentarzyska ludności grupy gustowskiej w Kunowie, woj. zachodniopomorskie... 161 Sacrum and profanum diffusion or division? A contribution to the discussion based on excavations on the Gustow group population burial ground in Kunowo, West Pomeranian Voivodeship... 185 Peter Donat Grubenhäuser und der nordwestslawische Siedlungsraum... 187 Sunken huts and the area of the north-west Slavic settlement... 225 Ziemianki a osadnictwo Słowian północno-zachodnich... 226 C. Michael Schirren Orakeltrunk oder Walkürengruß? Eine Hand mit Trinkhorn aus Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg... 227 Oracle toast or Valhalla welcome? Hand holding drinking horn from Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg... 238 Toast wyroczni czy powitanie w Walhali? Ręka trzymająca róg do picia z Groß-Strömkendorf, Lkr. Nordwestmecklenburg... 238

Kamil Kajkowski O wolińskiej kącinie raz jeszcze... 239 Again about the Wolin pagan temple... 245 Eugeniusz Cnotliwy, Sławomir Słowiński Pozostałości pracowni grzebienniczych nowo odkrytych w Wolinie... 247 Remains of newly discovered comb production workshops in Wolin... 361 Anna Wrzesińska, Jacek Wrzesiński Zawieszki dzwoneczkowate z cmentarzyska w Dziekanowicach oraz z Ostrowa Lednickiego... 363 Bell-shaped pendants from the cemetery in Dziekanowice and from Ostrów Lednicki... 380 Antoni Porzeziński Charakterystyka form obrządku pogrzebowego na cmentarzysku w Cedyni (stanowisko 2, drugi etap prac badawczych w latach 1976 1985)... 381 The characterization of burial rites forms in the cemetery in Cedynia (site 2, the second stage of research in the years 1976 1985)... 412 Jens-Peter Schmidt Frühgeschichtliche Wegeführungen im Recknitztal bei Laage, Lkr. Rostock... 413 Prehistoric roads in the Recknitz River valley near Laage, Lkr. Rostock... 424 Prehistoryczne drogi w dolinie rzeki Recknitz w pobliżu miejscowości Laage, Lkr. Rostock... 425 Jerzy Gawlikowski, Jerzy Stępień Zwierzęta dziko żyjące na Pomorzu Zachodnim we wczesnym średniowieczu... 427 Wild animals in West Pomerania in the early Middle Ages... 447 Zbigniew Radacki Rozważania na temat początków klasztoru cysterskiego w Kołbaczu... 449 Considerations on the beginning of the Cistercian monastery in Kołbacz... 461 Ewa Górkiewicz-Bucka Biżuteria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Kamieniu Pomorskim... 463 Jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski... 481 Henryk Kustosz, Artur Sobucki Odkrycie reliktów średniowiecznego kościoła klasztornego dominikanów pw. św. Idziego w Kamieniu Pomorskim. Wstępne wyniki badań architektoniczno-archeologicznych... 483 The discovery of remains of medieval Dominican monastery church of St Giles in Kamień Pomorski. Preliminary results of architectural and archaeological research... 546 Magdalena Szymczyk Badania archeologiczne w Myśliborzu w latach 1945 2014... 547 Archaeological research in Myślibórz in the years 1945 2014... 571

Marcin Dziewanowski, Paulina Romanowicz Będargowo. Przyczynek do badań nad średniowieczną wsią zachodniopomorską... 573 Będargowo. A contribution to the study on Western Pomeranian medieval village... 609 Anna B. Kowalska Zapomniana rzeczywistość. Zarys dziejów klasztorów w średniowiecznym Szczecinie... 611 Forgotten reality. A brief history of medieval monasteries in Szczecin... 631 Piotr Maliński, Wojciech Filipowiak, Przemysław Krajewski Wrak łodzi rybackiej z Kamienisk, gmina Goleniów... 633 Fishing boat wreck from Kamieniska, Goleniów commune... 646 Piotr Maliński, Przemysław Krajewski, Sławomir Radaszewski Wrak łodzi z lekkiego parku przeprawowego NLP w Rejonie Pamięci Narodowej... 647 Wreck of boat from the light pontoon bridge park NLP in the Region of National Remembrance... 656 Andrzej W. Święch, Benedykt Hac Monitoring XX-wiecznych wraków wojennych na przykładzie badań środowiskowych jednostki SS Stuttgart studium przydatności pozyskanych danych w kontekście prac archeologicznych i ochrony podwodnego dziedzictwa kulturowego... 657 Environmental supervision of the 20 century shipwrecks using the example of the remains of vessel SS Stuttgart case study of the usefulness of obtained data in the context of archaeological work and the protection of underwater cultural heritage... 669 Ewa Gwiazdowska Gewerbt, gewalkt, genäht und poliert. Schuh- und Lederwerk im künstlerischen Schaffen von August Ludwig Most... 671 Tanning, sewing and polishing. Footwear and leather production in the works by August Ludwig Most... 715 Garbowanie, szycie i polerowanie. Obuwnictwo i produkcja skórnicza w pracach Augusta Ludwiga Mosta... 718 Maria Danuta Wołągiewicz Wspomnienie o prekursorskich badaniach powierzchniowych na Pomorzu Zachodnim w latach 1958 1962... 721

Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. XII: 2016, s. 463 481 ISSN 0076-5236 Ewa Górkiewicz-Bucka Biżuteria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Kamieniu Pomorskim Jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski Abstract: The article presents items generally referred to as jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski. Its aim is a presentation of finds and an attempt to verify the dating of settlement layers. Keywords: West Pomerania, Kamień Pomorski, early Middle Ages, settlement, jewellery Słowa kluczowe: Pomorze Zachodnie, Kamień Pomorski, wczesne średniowiecze, grodzisko, biżuteria Przedmiotem tego opracowania są materiały pozyskane w trakcie trzech sezonów wykopaliskowych w latach 1959 1961 na stanowisku nr 1 w Kamieniu Pomorskim (AZP 19-08/101). Do chwili obecnej wyniki tych badań nie zostały zaprezentowane w sposób kompleksowy. Jedyne omówienia rezultatów prac terenowych przedstawili Władysław Garczyński i Antoni Porzeziński (Garczyński 1966; Porzeziński, Garczyński 2006). Wyniki badań archeologicznych nad tym ważnym we wczesnym średniowieczu ośrodku pomorskim często przytaczane są przy omawianiu szerszych problemów badawczych lub zagadnień szczegółowych (np. Cnotliwy 1981; Filipowiak 1959; 1966; Kiersnowski 1959; Leciejewicz 1983), a także w opracowaniach historycznych wykorzystujących dane archeologiczne (np. Stępiński 1975). W badaniach nad średniowieczną przeszłością Kamienia Pomorskiego odczuwalny jest brak nowoczesnych stacjonarnych badań wykopaliskowych. Obecnie prace archeologiczne mają jedynie charakter doraźny, wynikający z realizacji inwestycji budowlanych różnego rodzaju. W związku z powyższymi uwagami należy podkreślić pilną potrzebę analizy i systematycznej prezentacji pozyskanych ponad pół wieku temu bardzo licznych i niezwykle interesujących źródeł archeologicznych. Pierwszym krokiem jest niniejsza prezentacja jednej z kategorii znalezisk biżuterii z żelaza, metali kolorowych, szkła i bursztynu. Wczesnośredniowieczny gród w Kamieniu (stan. 1) ulokowany został na wysoczyźnie nad zatoką Karpinką, w odległości 8 km od wybrzeży Bałtyku. W źródłach pisanych Kamień pojawia się dopiero w 1124 roku, został jednak założony 463

dużo wcześniej, bo już na przełomie VIII/IX wieku przez ludność słowiańskiego plemienia, przez Władysława Filipowiaka zwanego Wolinianami, jako ośrodek strzegący żeglugi na Dziwnie (Filipowiak 1959, 9 10). Początkowo była to jedynie osada otwarta, powstanie grodu można najprawdopodobniej datować dopiero na X wiek (Porzeziński, Garczyński 2006, 237). Na skutek zmiany polityki władców pomorskich w początkach XII wieku stał się on stolicą Księstwa Zachodniopomorskiego (Rębkowski 2007, 26). Początkowo gród kamieński lokalizowano na niewielkim wzniesieniu, na którym dziś znajduje się katedra (Filipowiak 1958, 15) (ryc. 1). Jako pierwszy pogląd ten zakwestionował Lech Leciejewicz (1959, 338), który sugerował położenie grodu na sąsiednim wzgórzu, gdzie później rozwinęło się miasto, a obecnie znajduje się kościół pw. Najświętszej Marii Panny. W 1958 roku przeprowadzono badania sondażowe (ryc. 2), które dostarczyły cennych danych na temat zasięgu miasta i położenia grodziska. W celu potwierdzenia tych wyników w 1959 roku rozpoczęto stacjonarne badania wykopaliskowe na stanowisku 1, gdzie lokalizowano grodzisko. Prace trwające do 1961 roku pod kierownictwem W. Filipowiaka prowadzili archeolodzy z Muzeum Pomorza Zachodniego w Szczecinie Władysław Garczyński i Ryszard Wołągiewicz. Wykop archeologiczny miał wymiary 15 5 m i usytuowany był w niewielkiej odległości od sondażu nr 11 (z 1958 roku) na linii wschód-zachód (ryc. 2). Pozwoliło to odkryć zarówno część wnętrza grodu, jak i wewnętrzną partię wału obronnego. Ze względu na przebiegającą w tym miejscu na głębokości około 70 cm rurę kanalizacyjną wykop pomniejszono o 1,5 m od strony zachodniej. Podzielono go na części, które w dokumentacji oznakowano jako ćwiartki A, C i E. W trakcie eksploracji wyróżniono 11 warstw osadniczych oznaczanych cyframi rzymskimi, 4 warstwy wału (A D) oraz zasypisko fosy. W wypełnisku nawarstwień wnętrza grodu znajdowały się pozostałości konstrukcji domów zrębowych, drewniano-ziemno-kamiennych umocnień wału oraz jam o różnym przeznaczeniu. We wstępnym sprawozdaniu z wykopalisk znajdują się informacje dotyczące chronologii niektórych warstw: warstwa X datowana jest na połowę IX wieku, warstwa wału D na przełom IX/X wieku, warstwa IX miałaby pochodzić z połowy X wieku, warstwa VIII z X wieku, a następnie dopiero warstwa V określana była na 2. połowę XI wieku oraz warstwa IV na 2. połowę XI lub początek XII wieku (Sprawozdanie 1959). To wstępne datowanie zostało ostatnio zweryfikowane (Porzeziński, Garczyński 2006), pomocne mogą również być ustalenia chronologii biżuterii na podstawie analogii do dobrze datowanych znalezisk. Zbiór biżuterii z wykopu nr 1 (stan. 1) liczy 38 elementów (tab. 1): ze szkła 19 sztuk, z metalu 4 sztuki, z bursztynu 14 sztuk oraz jedna sztuka z surowca trudnego do określenia metodą makroskopową. 464

Ozdoby szklane (ryc. 3) 1. Fragm. pierścionka kółko w kolorze zielonym (ryc. 3:1). Powierzchnia gładka z nielicznymi dziurkami po pęcherzykach powietrza, które występują również wewnątrz szkła. Pierścionek został wykonany z nitki szklanej nawiniętej na trzpień, której końcówka jest widoczna po wewnętrznej stronie. Grub. obrączki jest nierówna. Wymiary: średn. 1 wewnętrzna 1,62 cm, grub. obrączki: max. 0,41, min. 0,25, przekrój nieregularny. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa V, głęb. 201 cm. Nr inw.: A/19638 2 2. Fragm. pierścionka w kolorze grafitowym (ryc. 3:2). Powierzchnia gładka, błyszcząca, płaska po wewnętrznej stronie. Pierścionek wykonany techniką nawijania, z widocznym zakończeniem nitki szklanej. Grub. zmienna, przekrój płaskowypukły. Wymiary: zachowana dł. 2,3 cm, grub. 0,27 0,34 cm, średn. zachowanego fragm. 1,31 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VII 3. Nr inw.: 144/60 3. Ciemnogranatowy paciorek o płaskokulistym kształcie (ryc. 3:3) w rzucie z góry zbliżony do elipsy, kanalik cylindryczny. Nieprzejrzysty, zdobiony nakładanym żółtym szkłem o nieregularnym wzorze złożonym z kropek i kresek. Prawdopodobnie pierwotnie wyglądał tak jak paciorek z Groß Strömkendorf (Pöche 2005, taf. 8:29). Wymiary: wys. 1,12 cm, średn. większa 1 cm, mniejsza 0,88 cm, średn. otworu 0,36 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa III, głęb. 153 cm, wewnątrz chaty (brak oznaczeń reliktów zabudowy w inwentarzu). Nr inw.: A/19672 4. Zielony paciorek płaskokulisty (ryc. 3:4), w rzucie z góry zbliżony do elipsy. Nieprzejrzysty, z dziurkami po pęcherzykach powietrza na powierzchni, kanalik cylindryczny. Wymiary: wys. nierównomierna: max. 0,41 cm, min. 0,34 cm, średn. 0,53 0,59 cm, średn. otworu 0,18 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa III, głęb. 153 cm, wewnątrz chaty. Nr inw.: A/19672 5. Ciemnogranatowy koralik stożkowaty (ryc. 3:5), kanalik zwężający się razem z całym paciorkiem, krzywo przewiercony. Powierzchnia matowa, nierówna widoczne ślady po nici szklanej. Wymiary: wys. 0,67 cm, średn. w najszerszym miejscu 0,6 cm, w najwęższym 0,4 cm, średn. otworu 0,1 0,3 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa III, głęb. 180 cm, między wałem a chatami. Nr inw.: A/19646 6. Paciorek płaskokulisty nieprzeźroczysty z poblaskiem perłowym (ryc. 3:6). Prawdopodobnie wykonany techniką nawijania. Powierzchnia szorstka, zniszczona, ze śladami użycia narzędzi. Kanalik cylindryczny umieszczony peryferyjnie. Wymiary: wys. 0,55 cm, średn. 1,17 1,06 cm, średn. otworu 0,4 cm. 1 Skróty stosowane w artykule: wys. wysokość, dł. długość, szer. szerokość, średn. średnica, grub. grubość, głęb. głębokość od powierzchni wykopu, ćw. ćwiartka, w-wa warstwa. 2 Zabytki nie mają jednolitej numeracji, część posiada jedynie numer polowy, natomiast część tylko numer muzealny, dlatego podaję obydwa. 465

Miejsce znalezienia: ćw. A, wał. Nr inw.: 3/60 7. Połowa paciorka kulistego w kolorze grafitowym, metalicznym (ryc. 3:7). Powierzchnia gładka, błyszcząca, z nielicznymi dziurkami po pęcherzykach powietrza. Kanalik stożkowaty. Wymiary: wys. 0,5 cm, średn. 0,63 cm, średn. otworu 0,21 0,28 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VI, głęb. 223 cm. Nr inw.: 79/60, A/19757 8. Połowa paciorka o kształcie dwustożkowatym (ryc. 3:8) z pęcherzykami powietrza. Powierzchnia gładka, również po wewnętrznej stronie, kanalik cylindryczny. Paciorek wygląda na toczony. Kolor bezbarwny, częściowo matowy, lecz pierwotnie zapewne przejrzysty, przekrój zbliżony do trójkąta. Wymiary: średn. 1,93 cm, średn. otworu 0,52 cm, wys. 0,89 cm. Miejsce znalezienia: ćw. E, w-wa IXa, głęb. 346 cm. Nr inw.: 225/60, A/19876 9. Paciorek płaskokulisty, asymetryczny (ryc. 3:9). Kolor granatowy, mleczny, matowy, powierzchnia chropowata z dziurkami po pęcherzykach powietrza. Kanalik cylindryczny, delikatnie przesunięty od centrum. Wymiary: wys. 0,45 0,56 cm, średn. 1 cm, średn. otworu 0,37 cm. Miejsce znalezienia: ćw. E, w-wa IX, głęb. 317 cm. Nr inw.: 230/60, A/19881 10. Paciorek dwusegmentowy ze złotą folią wtopioną między dwie warstwy szkła (ryc. 3:10). Części składowe w kształcie płaskokulistym. Prawdopodobnie wykonany w technice wyciągania, powierzchnia gładka, kanalik cylindryczny. W niektórych miejscach występują braki w folii, a w jednym także w wierzchniej warstwie szkła. Wymiary: wys. całkowita 1,18, wys. jednego segmentu 0,47 cm, średn. segmentu 0,7 cm, średn. łącznika 0,3 cm, średn. otworu 0,1 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głęb. 465 cm. Nr inw.: 53/61, A/19953 11. Paciorek trójsegmentowy, żółty (ryc. 3:11). Z jednej strony ułamany, nieprzejrzysty, o nieco nierównych segmentach, wykonany techniką wyciągania. Kolor nie został dokładnie rozmieszany w masie szklanej, stąd widoczne smugi intensywniejszej żółci. Wymiary: zachowana wys. 1,44 cm, wys. segmentu ok. 0,4 cm, średn. segmentu 0,61 cm, średn. łącznika 0,45 cm, średn. otworu 0,17 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głęb. 460 cm. Nr inw.: 71/61, A/19970 12. Fragment ciemnogranatowego paciorka, być może cylindrycznego (ryc. 3:12). Wykonany techniką nawijania, powierzchnia gładka, matowa, z widoczną taśmą szklaną. Kanalik szeroki cylindryczny. Wymiary: wys. zachowana 0,27 cm, średn. 0,5 cm, średn. otworu 0,37 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głęb. 439 cm. Nr inw.: 73/61, A/19972 13. Ciemnoniebieski paciorek zwijany ze szklanej nici (widoczne są zwoje) (ryc. 3:13), płaski z jednej strony, zwęża się z drugiej. Powierzchnia lekko chropowata przez dziurki po pęcherzykach powietrza, matowa. Kanalik cylindryczny. Wymiary: wys. 0,89 cm, średn. 1,26 cm, średn. otworu 0,38 cm. 466

Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głęb. 474. Nr inw.: 76/61, A/19975 14. Granatowy paciorek, wykonany techniką wyciągania (ryc. 3:14). Nierówno odcięty, ma nadwyżkę szkła przy krawędzi kanalika. Kształt zachowanej części jest płaskokulisty, pierścieniowaty. Powierzchnia gładka, lśniąca, kanalik szeroki, zwęża się w stronę nadwyżki szkła. Wymiary: wys. 0,43 m, wys. segmentu 0,37 cm, średn. 0,51 cm, średn. łącznika 0,28 cm, średn. otworu 0,16 0,24 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa Xa, głęb. 502 cm. Nr inw.: 79/61, A/19978 15. Płaskokulisty paciorek ze srebrną folią wtopioną między warstwy szkła (ryc. 3:15). Powierzchnia gładka, kanalik cylindryczny. Z jednej strony brak fragmentu wierzchniej warstwy szkła i srebrnej folii. Wymiary: wys. 0,59 cm, średn. 0,7 cm, średn. otworu 0,1 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa Xa, głęb. 491 cm. Nr inw.: 85/61, A/19184 16. Granatowy paciorek beczułkowaty (ryc. 3:16), wykonany w technice wyciągania rurki, o czym świadczą widoczne smugi równoległe do przebiegu kanalika. Po jednej stronie paciorek nie został dokładnie przycięty. Powierzchnia gładka, delikatnie przejrzysta, kanalik cylindryczny. Wymiary: wys. 0,61 cm, średn. 0,63 cm, średn. otworu 0,07 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa Xc, głęb. 503 cm. Nr inw.: 102/61, A/19999 17. Płaskokulisty paciorek ze srebrną folią wtopioną między warstwy szkła (ryc. 3:17). Powierzchnia gładka, kanalik cylindryczny. Wymiary: wys. 0,62 cm, średn. 0,68 cm, średn. otworu 0,12 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głęb. 488 cm. Nr inw.: 104/61, A/20001 18. Romboidalny paciorek z metalową tulejką w cylindrycznym kanaliku (ryc. 3:18), prawdopodobnie pozostałość po czymś, na co był nawleczony. Kolor przejrzysty, zielonkawy. Na powierzchni widoczne ślady po polewie (?), powierzchnia matowa, w środku widoczne pęcherzyki powietrza. Wymiary: wys. 1,48 cm, średn. w najszerszym miejscu 0,91 cm, w najwęższym 0,32 cm, średn. otworu z korozją 0,15 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa Xa, głęb. 518 cm. Nr inw.: 111/61, A/20007 19. Połowa czarnego paciorka kształtu prawdopodobnie gruszkowatego lub romboidalnego (ryc. 3:19). Zdobiony żółtymi i zielonymi falistymi nićmi szklanymi wtopionymi w powierzchnię oraz białą nicią szklaną nałożoną dookoła ujścia kanalika. Powierzchnia paciorka gładka, nieprzejrzysta, matowa, lśniące jedynie zdobienia. W przełamie widać otworki po pęcherzykach powietrza. Kanalik szeroki, cylindryczny. Wymiary: zachowana wys. 1,2 cm, średn. w najszerszym miejscu 1,31 cm, w najwęższym bez listewki 0,72 cm, średn. otworu 0,54 cm. Miejsce znalezienia: ćw. A, w-wa X, głęb. 448 cm. Nr inw.: 130/61, A/19614 467

Ozdoby bursztynowe (ryc. 4) 1. Fragm. pierścionka koloru pomarańczowego, przejrzysty (ryc. 4:1). Wyrabiany bez użycia tokarki, powierzchnie wyszlifowane. Na wewnętrznej krawędzi obrączki ryte linie układające się w trójkąty. Przekrój płaskowypukły. Wymiary: zachowana dł. 1,05 cm, szer. nierównomierna: max. 0,41 cm, min. 0,3 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VI, głęb. 202 cm, w małej chacie. Nr inw.: A/19670 2. Pierścionek z oczkiem (ryc. 4:2), jednoczęściowy, w kolorze pomarańczowym, w większości przejrzysty, częściowo mleczny. Powierzchnia zewnętrzna gładzona bez użycia sprzętu mechanicznego, wewnętrzna nieobrobiona. Wymiary: średn. 2,38 cm, średn. otworu 1,61 1,41 cm, średn. oczka 0,8 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VII 2. Nr inw.: 130/60 3. Fragm. ozdoby pierścionka (ryc. 4:3), z jednej strony końcówka jest stopiona. Kolor pomarańczowy, surowiec przejrzysty, powierzchnia zewnętrzna gładka, wewnętrzna chropowata, niewygładzona, przekrój płasko wypukły. Wymiary: wys. 0,92 cm, zachowana dł. 2,1 cm, grub. 0,61 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VI, głęb. 302 cm. Nr inw.: 141/60, A/19807 4. Fragm. pierścionka o przekroju kolistym (ryc. 4:4). Kolor pomarańczowy, surowiec przejrzysty, powierzchnia gładka z widocznymi śladami obróbki. Wymiary: zachowana dł. 1,15 cm, grub. 0,3 cm. Miejsce znalezienia: ćw. E, w-wa VIII 2, głęb. 290 cm, w chacie. Nr inw.: 163/60, A/19824 5. Fragm. pierścionka o przekroju kolistym (ryc. 4:5). Kolor pomarańczowy, przejrzysty, powierzchnia gładka. Po wewnętrznej stronie widoczne ślady obróbki. Wymiary: zachowana dł. 2 cm, grub. 0,28 cm. Miejsce znalezienia: ćw. E, w-wa VIII 2, głęb. 292 cm. Nr inw.: 167/60, A/19828 6. Dwustożkowy paciorek zdobiony dwoma dookolnymi rowkami (ryc. 4:6), wykonanymi ręcznie po obu stronach. Kanalik cylindryczny, powierzchnie szlifowane, z widocznymi śladami obróbki. Kolor pomarańczowy, surowiec nieprzejrzysty. Wymiary: wys. 0,78 cm, średn. 1,65 cm, średn. otworu 0,4 cm. Miejsce znalezienia: ćw. A, w-wa III, głęb. 60 cm. Nr inw.: A/19627 7. Fragm. paciorka w kolorze pomarańczowym mlecznym (ryc. 4:7). Powierzchnia silnie zniszczona, przekrój zbliżony do trójkąta. Kanalik prawdopodobnie klepsydrowaty, wiercony z obu stron. Wymiary: zachowana dł. 1,74 cm, wys. 1,07 cm, grub. 1,02 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VI, głęb. 230 cm. Nr inw.: 29/60, A/19714 8. Fragm. paciorka o klepsydrowatym kształcie (ryc. 4:8). Powierzchnia gładka, widoczne ślady toczenia. Kolor pomarańczowy, surowiec przejrzysty. Wymiary: zachowana dł. 0,93 cm, wys. 0,96 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VI, głęb. 245 cm. Nr inw.: 119/60, A/19788 468

9. Połowa paciorka płaskokulistego (ryc. 4:9) o przekroju płaskowypukłym. Powierzchnia mocno zniszczona, kolor pomarańczowy, surowiec przejrzysty. Kanalik klepsydrowaty, wiercony z dwóch stron. Wymiary: wys. 0,61 cm, średn. zachowana 1,14 cm, średn. otworu 0,41 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VI, głęb. 242 cm. Nr inw.: 122/60, A/19791 10. Paciorek płaski nieforemny (ryc. 4:10), w rzucie z góry zbliżony do koła, kolor pomarańczowy, mleczny. Wytworzony bez użycia tokarki, powierzchnia niewygładzona, częściowo zniszczona odpryskami. Kanalik klepsydrowaty, wiercony z dwóch stron. Wraz z paciorkiem pod jednym numerem inwentarza znajduje się bursztynowa kuleczka w kolorze pomarańczowym o przejrzystej wyszlifowanej powierzchni. Wymiary: średn. 1,42 cm, średn. otworu 0,22 0,37 cm, wys. 0,47 cm, średn. kuleczki 0,32 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, wał D, głęb. 417 cm. Nr inw.: 34/61, A/19934 11. Płaski paciorek nieforemny (ryc. 4:11), kolor pomarańczowy, mleczny. W rzucie z góry bardziej zbliżony do pięciokąta niż koła, powierzchnia niewygładzona, chropowata. Kanalik klepsydrowaty, wiercony z dwóch stron. Wymiary: wys. 0,49 0,67 cm, średn. 1,37 1,55 cm, średn. otworu 0,15 0,36 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, wał D, głęb. 444 cm. Nr inw.: 37/61, A/19937 12. Połowa paciora dwustożkowatego (ryc. 4:12), o lekko spłaszczonej jednej stronie. Kolor pomarańczowy, mleczny. Obróbka bez użycia tokarki, powierzchnia gładzona, teraz zniszczona, kanalik cylindryczny. Wymiary: średn. 3,62 cm, średn. otworu 0,83 cm, wys. w najwyższym punkcie 1,37 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głębokość 432 cm. Nr inw.: 55/61, A/19955/MZP 13. 1/4 paciora płaskowypukłego dwustożkowatego (ryc. 4:12), mlecznego, kolor pomarańczowy. Powierzchnia niewygładzona, kanalik cylindryczny. Łączy się z 55/61 (opisanym wyżej, punkt 12). Wymiary: średn. 3,62 cm, średn. otworu 0,83 cm, wys. w najwyższym punkcie 1,37 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa Xa, głęb. 516 cm. Nr inw.: 110/61 Ozdoby metalowe (ryc. 5) 1. Fragm. wisiorka (ryc. 5:1) wykonanego z bliżej nieokreślonego metalu zawierającego dodatek miedzi. Wisiorek pusty w środku, prawdopodobnie miał kształt zbliżony do trójkąta lub spłaszczonej kuli, zachowało się bardzo wąskie uszko. Po usunięciu korozji w powierzchni widoczne dziury. Wymiary: zachowana szer. 1,75 cm, dł. wraz z uszkiem 2,22 cm, grub. 1,01 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa VIII 1, głęb. 283 cm. Nr inw.: 150/60, A/19814 2. Fragm. kabłączka skroniowego (ryc. 5:2) z drutu miedzianego o przekroju zbliżonym do okrągłego, powierzchnia nierówna. Uszko się nie zachowało, druga krawędź zakończona podwinięciem kawałka drucika, co spowodowało pogrubienie końcówki. Forma zniekształcona, powyginana, powierzchnia nieco zniszczona. Wymiary: średn. zewnętrzna 4,4 cm, grub. w najszerszym miejscu 0,25 cm. Miejsce znalezienia: ćw. E, w-wa III, głęb. 161 cm. Nr inw.: bez numeru inwentarza. 469

3. Fragm. kabłączka skroniowego (ryc. 5:3) z drutu miedzianego o przekroju prostokąta z zaoblonymi narożami, oba końce odłamane, lekko wygięty. Powierzchnia nieco zniszczona, chropowata. Wymiary: średn. zewnętrzna tego fragm. 5,32 cm, szer. ramienia 0,25 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa IXb, głęb. 455 cm. Nr inw.: 7/61, A/19907 4. Kabłączek (ryc. 5:4) z ołowianego skręcanego drutu zagiętego w koło, z obydwiema końcówkami rozklepanymi i esowato zawiniętymi. Wymiary: średn. zewnętrzna 4,4, z zawiniętymi końcówkami 4,7 cm, grub. drutu nieregularna ok. 0,25 cm. Miejsce znalezienia: ćw. C, w-wa X, głęb. 436 cm. Nr inw.: 74/61, A/19973 Ozdoby z surowca nieokreślonego (ryc. 4) 1. Granatowy paciorek, romboidalny, w przekroju nieregularny siedmiokąt (ryc. 4:13). Powierzchnia gładka, matowa, pokryta osadem. Kanalik cylindryczny, lekko odsunięty od centrum. Wymiary: wys. 2,19 cm, średn. w najszerszym miejscu 1,1 cm, w najwęższym 0,55 cm, średn. otworu 0,22 cm. Miejsce znalezienia: ćw. A, w-wa X, głęb. 424 cm. Nr inw.: 137/61, A/20003 Przedmiot ten został początkowo opisany jako rogowy. Wydaje się jednak, że jest na to zbyt twardy, stąd przypuszczenie, że mógłby być zrobiony z kamienia. Z drugiej strony nie jest zimny, a taki powinien być przedmiot z tego surowca. Bez dokładniejszych badań nie da się więc ustalić, z czego został wykonany. Paciorki szklane przedstawione w tym artykule pochodzą z warstw III, IV, VI, IX i X. Analogie do nich występują na całym terenie Słowiańszczyzny. Zwykłe, niezdobione paciorki kuliste, płaskokuliste, stożkowate czy beczułkowate znane są m.in. ze Szczecina, Wolina, Kałdusa, Żółtego, Łęczycy czy Gruczna i datowane są na tych stanowiskach na okres od X po początki wieku XIV (Kowalska 2003b, 321; 2011, 334; Filipowiak, Stanisławski, Jusza 2013, 179 180; Markiewicz 2006, 11 113; Kaźmierczak, Hildebrandt 2014, 262 263; Stasiak, Grygiel 2014, 197; Boguwolski, Hyss 2005, 10 11). Paciorki zdobione kolorowymi szklanymi nitkami pojawiły się natomiast m.in. w Szczecinie, Groß Strömkendorf oraz w Lubieniu (Kowalska 2011, 332 334; Pöche 2005, 58, Taf. 8:38; Kurasiński, Skóra 2012, 78), segmentowe w Groß Strömkendorf oraz Wolinie (Pöche 2005, 53 54, Taf. 8:5; Filipowiak, Stanisławski, Jusza 2013, 179 180, il. 26), a z wtopioną folią również w Wolinie (Filipowiak, Stanisławski, Jusza 2013, 179 180). Pierścionki szklane z tego stanowiska reprezentują typ VII w klasyfikacji Władysława Łęgi (1930, 143). Pochodzą z warstw datowanych we wstępnym sprawozdaniu na przełom X/XI 2. połowę XI wieku (Sprawozdanie 1959). Analogiczne okazy odnotowane zostały w materiałach z Kałdusa, Cedyni czy Poznania, gdzie ich metryka jest taka sama, jedynie w Poznaniu występują jeszcze w XII wieku (Markiewicz 2006, 107; Porzeziński 2006, 192; Szyszka 2005, 233). 470

Wśród ozdób bursztynowych z Kamienia również znajdują się jedynie paciorki i pierścionki. Te pierwsze, tak samo jak szklane, zostały znalezione w warstwach najstarszych i najmłodszych (III, VI, X i wał D). Analogiczne okazy ze Szczecina, Wolina czy Kałdusa datowane są na przełom IX/X koniec XIII wieku (Kowalska 2011, 335; Płoszczyńska 1999, 213; Wojtasik 1991; 1992; Drozd 2006, 67), czyli jak wynika ze sprawozdania z Kamienia (Sprawozdanie 1959) tak samo. Pierścionki z kolei zostały odkryte w warstwach datowanych przez badaczy na X XI wiek, co jest bardzo wczesnym datowaniem, gdyż analogie z Gdańska (tutaj również okaz z oczkiem) i Szczecina pochodzą odpowiednio ze schyłku XI przełomu XII/XIII wieku oraz z końca XIII wieku (Drozd 2013, 107 109; Kowalska 2011, 329). W zbiorze opisywanych zabytków wyróżnia się spory pacior. Podobny do niego egzemplarz znaleziono w Szczecinie, a jego chronologię ustalono na lata 80. XIII wieku (Kowalska 2003b, 238). W materiale źródłowym z Kamienia znajduje się także drobna bursztynowa kuleczka, która prawdopodobnie stanowi część, element jakiegoś większego przedmiotu, np. ozdoby (?). Ozdoby metalowe z Kamienia pochodzą generalnie ze starszych nawarstwień. Jedyny okaz, który dało się określić typologicznie, to kabłączek typu IIId w klasyfikacji Krystyny Musianowicz (1948/49) (nr 4 w katalogu znalezisk). Kabłączki tego typu są raczej rzadko spotykane na stanowiskach wczesnośredniowiecznych. Okazy analogiczne do kamieńskiego zestawiła Hanna Kóčka-Krenz (1993, 57) z Ostrówka w Opolu z 4. ćwierci XII wieku i z Brietz, kr. Salzwedel z IX X wieku. Krystyna Musianowicz (1948/49, 146 150) określa ten typ jako charakterystyczny dla okolic Pragi i Moraw, co wskazywałoby na dalekosiężną wymianę handlową. Paciorek z nieokreślonego surowca pochodzi z warstwy X. Koraliki o takim kształcie wytwarzano najczęściej z surowców skalnych. Były popularne w Europie środkowej od połowy X do 2. połowy XII wieku, czego przykładem są obiekty z Lubienia i Kałdusa (Kurasiński, Skóra 2012, 91; Chudziak, Stawska 2006, 62 64). Chronologia przedmiotów z Pomorza analogicznych do elementów biżuterii prezentowanych w tym artykule w większości nie przekracza dolnej granicy X wieku. Jedynie paciorki bursztynowe i kabłączek skroniowy typu IIId charakteryzują się szerokim okresem występowania. Co interesujące, paciorki bursztynowe z Kamienia mogą pochodzić z IX stulecia, zostały bowiem znalezione w wypełnisku wału, więc ziemia najpewniej pochodziła z osady otwartej, która znajdowała się tam wcześniej. Również biżuteria z warstwy X, czyli pierwszej powstałej po wzniesieniu wału, ma analogie w innych ośrodkach, gdzie datowana jest najwcześniej na X wiek. Niestety jest to jedyny wniosek metrykalny, jaki nasuwa się po porównaniu datowań. Pozostałe przedmioty w większości 471

mieszczą się w szerokich ramach chronologicznych, niesprzyjających uściśleniu datowania. Zbiór ozdób z wykopu nr 1 na stanowisku 1 w Kamieniu Pomorskim nie imponuje liczebnością. Jest jednak zróżnicowany pod względem surowca, wśród którego przeważają bursztyn i szkło. W analizowanym materiale znajdują się także okruchy bursztynowe (27 sztuk), które odłupano od bryłki przy obróbce, stąd można wnioskować, że ozdoby z tego surowca były wytwarzane na miejscu. Z przedmiotami szklanymi było podobnie. Odnajdywane żużle szklane (7 sztuk) mogą świadczyć o produkcji miejscowej, znamienne jest jednak to, że występowały one jedynie w warstwach późniejszych (od IV do VI) oraz w nawarstwieniach wału, a tam mogły się znaleźć wraz z ziemią użytą do jego budowy. Niewiele nowego wynika z analizy zabytków metalowych, gdyż zaledwie jeden można określić typologicznie, trudno więc mówić o jakichś normach czy przyzwyczajeniach miejscowej ludności. 472

Tabela 1. Zestawienie ozdób z wykopu 1 w Kamieniu Pomorskim (stan. 1) Table 1. Presentation of jewellery from trench 1 Grupa Group Ozdoby głowy Head decorations Ozdoby szyi (również ręki i głowy) Neck decorations (also hand and head decorations) Ozdoby dłoni Hand decorations Przedmiot Artefact Surowiec Raw Material Warstwa Layer kabłączek miedź III kabłączek miedź IXb kabłączek ołów X typ III d Typ/opis Type/description paciorek szkło III płaskokulisty, zdobiony paciorek szkło III płaskokulisty paciorek bursztyn III dwustożkowaty, zdobiony paciorek szkło IV stożkowaty paciorek (połowa) szkło VI kulisty fragm. paciorka bursztyn VI fragm. paciorka bursztyn VI klepsydrowaty, toczony paciorek (połowa) bursztyn VI płaskokulisty wisiorek metal VIII 1 paciorek szkło IX płaskokulisty paciorek szkło IXa dwustożkowaty paciorek nieokreślony X romboidalny paciorek szkło X dwusegmentowy, ze złotą folią paciorek szkło X trójsegmantowy fragm. paciorka szkło X paciorek szkło X stożkowaty paciorek szkło X płaskokulisty, ze srebrną folią paciorek szkło X zdobiony pacior (połowa) bursztyn X płaskowypukły pacior (1/4) bursztyn Xa płaskowypukły paciorek szkło Xa romboidalny paciorek szkło Xa płaskokulisty paciorek szkło Xa płaskokulisty, ze srebrną folią paciorek szkło Xc beczułkowaty paciorek szkło wał płaskokulisty paciorek bursztyn wał D płaski paciorek bursztyn wał D płaski pierścionek szkło V kółko fragm. pierścionka bursztyn VI zdobiony fragm. pierścionka bursztyn VI pierścionek bursztyn VII 2 z oczkiem fragm. pierścionka szkło VII 3 fragm. pierścionka bursztyn VIII 2 fragm. pierścionka bursztyn VIII 2? kuleczka bursztyn wał D Źródło: materiały własne, oprac. E. Górkiewicz-Bucka Source: own materials, prepared by E. Górkiewicz-Bucka 473

Ryc. 1. Plan sytuacyjny Kamienia. Nr 1 oznacza dawną lokalizację grodu. Wg: Filipowiak 1958, 15 Fig. 1. Situation plan of Kamień Pomorski. No. 1 marks stronghold s former location. After: Filipowiak 1958, 15 474

Ryc. 2. Plan sytuacyjny Kamienia (sondaże zaznaczone na żółto, wykop na czerwono). Archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie. Oprac. Ewa Górkiewicz-Bucka, na podstawie: Garczyński 1966 Fig. 2. Situation plan with marked test trenches (yellow) and excavations (red). Archive of National Museum in Szczecin. Prepared by Ewa Górkiewicz-Bucka, on the basis: Garczyński 1966 475

Ryc. 3. Paciorki szklane z wykopu nr 1 (stan. 1) w Kamieniu Pomorskim. Rys. i fot. A. Ryś, I. Sukiennicka Fig. 3. Glass beads from trench No. 1 (site 1) in Kamień Pomorski. Drawn and photo by A. Ryś, I. Sukiennicka 1 A/19638; 2 144/60; 3 A/19672; 4 A/19672; 5 A/19646; 6 3/60; 7 79/60; A/19757; 8 225/60; A/19876; 9 230/60; A/19881); 10 53/61; A/19953; 11 71/61; A/19970; 12 73/60; A/19972; 13 76/61; A/19975, 14 79/61; A/19978; 15 85/61; A/19184; 16 102/61; A/19999; 17 104/61; A/20001); 18 111/61; A/20007; 19 130/61; A/19614. 476

Ryc. 4. Paciorki i pierścionki bursztynowe i z surowca nieokreślonego z wykopu nr 1 (stan. 1) w Kamieniu Pomorskim. Rys. i fot. A. Ryś, I. Sukiennicka Fig. 4. Beads and rings of amber and unidentified raw material from trench No. 1 (site 1) in Kamień Pomorski. Drawn and photo by A. Ryś, I. Sukiennicka 1 A/19670; 2 130/60; 3 141/60; A/19807; 4 163/60; A/19824; 5 67/60; A/19828; 6 A/19627; 7 29/60; A/19714; 8 119/60; A/19788; 9 122/60; A/19791; 10 34/61; A/19934; 11 37/61; A/19937; 12 55/61 i 110/61; A/19955; 13 137/61; A/20003 477

Ryc. 5. Zabytki metalowe z wykopu nr 1 (stan. 1) w Kamieniu Pomorskim: 1 fragm. wisiorka (150/60; A/19814); 2 fragm. kabłączka skroniowego (bez nr inw.); 3 fragm. kabłączka skroniowego (7/61, A/19907); 4 kabłączek skroniowy (74/61; A/19973). Rys. i fot. A. Ryś, I. Sukiennicka Fig. 5. Metal artefacts from trench No. 1 (site 1) in Kamień Pomorski: 1 fragment of pendant (150/60; A/19814); 2 fragment of temple ring (no inv. No.); 3 fragment of temple ring (7/61; A/19907); 4 tempel ring (74/61; A/19973). Drawn and photo by A. Ryś, I. Sukiennicka 478

Literatura Boguwolski R., Hyss L. 2005. Biżuteria średniowieczna z cmentarzyska w Grucznie. Mittelalterlicher Schmuck aus dem Gräbenfeld in Gruczno. Grudziądz. Chudziak W., Stawska V. 2006. Biżuteria. W: W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie. Toruń, 62 64. Mons Sancti Laurentii 3. Cnotliwy E. 1981. Późnoromański, polichromowany talerz drewniany z Kamienia Pomorskiego. Materiały Zachodniopomorskie 27, 165 178. Dekówna M. 2007. Wczesnośredniowieczne ozdoby szklane ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego na tle ogólnej problematyki rozwoju szklarstwa. W: W. Brzeziński (red.), Skarby wieków średnich. Warszawa, 52 87. Drozd A. 2006. Biżuteria. W: W. Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie. Toruń, 66 67. Mons Sancti Laurentii 3. 2013. Zabytki bursztynowe z grodu i osady pozyskane podczas badań przy ulicy Czopowej, Grodzkiej i Tartacznej w Gdańsku, w latach 2006 2010. W: E. Fudzińska (red.), XVIII Sesja Pomorzoznawcza 2. Malbork, 105 113. Filipowiak W. 1958. Początki Kamienia Pomorskiego. Szczecin 4/5 (7/8), 7 34. 1959. Kamień wczesnodziejowy. Szczecin. 1966. Pomorze Zachodnie w okresie wczesnośredniowiecznym. W: K. Golczewski (red.), Tysiąc lat nad Odrą i Bałtykiem. Szczecin, 71 118. Filipowiak W., Stanisławski B., Jusza M. 2013. Szklane paciorki. W: W. Filipowiak, B. Stanisławski (red.), Wolin wczesnośredniowieczny 1. Warszawa, 179 180. Origines Polonorum 6. Garczyński W. 1966. Stan badań nad wczesnośredniowiecznym Kamieniem i okolicą. Rocznik Kamieński, 109 115. Kaźmierczak R., Hildebrandt T. 2014. Jewellery and part of costume. W: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (red.), The Island in Żółte on Lake Zarańskie. Toruń, 258 267. Kiersnowski R. 1959. Skarb monet wczesnośredniowiecznych z Kamienia Pomorskiego. Materiały Zachodniopomorskie 5, 187 218. Kóčka-Krenz H. 1993. Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu. Poznań. Kowalska A.B. 2003a. Wyroby z bursztynu i kamienia. W: M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia część suburbium. Szczecin, 317 319. 2003b. Wyroby ze szkła. W: M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia część suburbium. Szczecin, 320 321. 2011. Biżuteria (grupa funkcjonalna G). W: A.B. Kowalska, M. Dworaczyk, Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum. Warszawa, 322 338. Origines Polonorum 5. Kurasiński T., Skóra K. 2012. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Lubieniu, pow. piotrkowski. Łódź. Leciejewicz L. 1959. O położeniu słowiańskiego grodu w Kamieniu. Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza 5/1, 335 341. 1983. O rozwoju miast w księstwie zachodniopomorskim na przełomie XII/XIII wieku. W: J. Żak, J. Ostoja-Zagórski (red.), Studia z dziejów i kultury zachodniej Słowiańszczyzny. Poznań, 121 153. Markiewicz M. 2006. Biżuteria. W: Chudziak (red.), Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie. Toruń, 107 136. Mons Sancti Laurentii 3. 479

Musianowicz K. 1948/49. Kabłączki skroniowe próba typologii i chronologii. Światowit 20, 115 232. Płoszczyńska M. 1999. Paciorki i wisiorki ze szczecińskiego Podzamcza. Materiały Zachodniopomorskie 45, 183 218. Pöche A. 2005. Perlen, Trichtergläser, Tesserae. Spuren des Glashandels und Glaswerks auf dem frühgeschichtlichen Handelsplatz von Groß Strömkendorf, Ladkreis Nordwestmecklemburg. Schwerin. Porzeziński A. 2006. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe na stanowisku 2a w Cedyni, województwo zachodniopomorskie. Szczecin. Porzeziński A., Garczyński W. 2006. Archeologiczne badania rozpoznawcze w Kamieniu Pomorskim w 1958 roku. Materiały Zachodniopomorskie 2/3, 177 269. Rębkowski M. 2007. Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne. Szczecin. Sprawozdanie. 1959. Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Kamieniu Pom. przeprowadzonych w 1959 r. Archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie. Stasiak W., Grygiel R. 2014. Biżuteria i elementy stroju. W: R. Grygiel, T. Jurek (red.), Początki Łęczycy 2. Łódź, 194 208. Stępiński W. 1975. Kamień Pomorski w XII i XIII wieku. Warszawa Poznań. Szyszka A. 2005. Pierścionki szklane z Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. W: H. Kóčka- -Krenz (red.), Poznań we wczesnym średniowieczu 5. Poznań, 233 244. Wojtasik J. 1991. Materiały bursztynowe z Wolina-Starego Miasta. Stanowisko 1, wykopy 7, 8. Materiały Zachodniopomorskie 37, 63 96. 1992. Bursztyn ze stanowisk wykopaliskowych 5, 6 oraz luźno znaleziony na Starym Mieście w Wolinie. Materiały Zachodniopomorskie 38, 173 201. 2013. Bursztyniarstwo wczesnośredniowiecznego Wolina. W: W. Filipowiak, B. Stanisławski (red.), Wolin wczesnośredniowieczny 1. Warszawa, 235 249. Origines Polonorum 6. 480

Jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski Summary The paper is dedicated to jewellery from the early medieval stronghold in Kamień Pomorski. The materials presented in the article come from excavations carried out during three excavations seasons on site No. 1 in Kamień Pomorski, in the years 1959-1961. The results of excavations have not yet been edited to date, hence in the article are presented only preliminary chronological findings. The collection of jewellery from trench 1 contains 38 elements: glass 19 specimens, metal 4 specimens, amber 14 specimens, and of unidentified raw material 1 specimen. The most numerous in the collection are 26 beads, the other finds are seven rings, three temple rings, one pendant and a small ball. Presented analogies from Polish territories and Vorpommern partially overlap the preliminary chronological findings for jewellery from Kamień Pomorski. Pieces of amber and fragments of glass slag may indicate a local production of items made of these raw materials, but small collection of artefacts and no remains of production features do not enable unequivocal conclusions. Ewa Górkiewicz-Bucka Muzuem Narodowe w Szczecinie e.gorkiewicz@muzeum.szczecin.pl 481