MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE

Transkrypt

1 MATERIAŁY ZACHODNIOPOMORSKIE Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie Nowa Seria tom X 2013 zeszyt 1 Archeologia Szczecin

2 Redaktor naczelny wydawnictw Muzeum Narodowego w Szczecinie Lech Karwowski Redakcja naukowa tomu Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski Redakcja wydawnicza Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski Korekta Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska, Bartłomiej Rogalski Tłumaczenia i korekta tłumaczeń Tomasz Borkowski Agnes Kerrigan (proofreading) Recenzenci dr hab. prof. UW Joanna Kalaga, dr hab. prof. UWr Tomasz Płonka Adres Redakcji Muzeum Narodowe w Szczecinie Szczecin, ul. Staromłyńska 27 tel. (+48) fax (+48) Projekt okładki Waldemar Wojciechowski Skład i druk XPRESS Sp. z o.o. ISSN Copyright by Muzeum Narodowe w Szczecinie and Authors Szczecin

3 SPIS TREŚCI STUDIA I MATERIAŁY Tadeusz Galiński Bolków nad jeziorem Świdwie. Nowe materiały kultury ahrensburskiej... 7 Bolków on Lake Świdwie. New Ahrensburgian materials. Summary Paweł Gan, Tomasz Galewski, Andrzej Kasprzak Badania specjalistyczne nowych znalezisk z wczesnej epoki żelaza odkrytych na stanowisku 4 w Miechęcinie, pow. kołobrzeski Physicochemical research on pottery of the Early Iron Age from Miechęcino site 4, Kołobrzeg district. Summary Marcin Biborski, Piotr Kaczanowski, Janusz Stępiński Badania metaloznawcze mieczy z cmentarzyska z okresu rzymskiego w Czelinie, woj. zachodniopomorskie Metallurgy study on swords from the Roman period burial ground in Czelin, West Pomeranian Voivodeship. Summary Grzegorz Brzustowicz Konwent cysterek w Koszalinie. Część 1. Zarys dziejów The Cistercian convent in Koszalin. Part 1. A sketch of history. Summary Joanna Abramów, Dorota Bienias, Jacek Borkowski, Lidia Cymek, Andrzej Kuczkowski, Franciszek Rożnowski Konwent cysterek w Koszalinie. Część 2. Badania archeologiczne na cmentarzysku przyklasztornym The Cistercian convent in Koszalin. Part 2. Archaeological excavations on the convent s cemetery. Summary Jacek Borkowski, Andrzej Kuczkowski Proces lokacji średniowiecznego Koszalina w świetle źródeł archeologicznych i historycznych The process of the location of medieval Koszalin in the light of archaeological and historical sources. Summary Andrzej W. Święch Problematyka podwodnych badań archeologicznych w kontekście dyskursów kulturowych The issue of underwater archaeological research in the context of cultural discourses. Summary ODKRYCIA Michał Bugaj, Kamil Kajkowski Sztylet z miejscowości Głuszyno z Pomorza Środkowego A dagger from Głuszyno in Central Pomerania

4 Grzegorz Durdyń, Andrzej Janowski Łuskowo, gm. Wolin, stan. 8 (AZP 20-07/2) Łuskowo, Wolin commune, site 8 (AZP 20-07/2) Bernard Cedro, Bartłomiej Rogalski Dwie szpile skrzydełkowate z Kościna, gm. Dobra, pow. Police, stan. 6 (AZP 30-04/145) Two wing pins from Kościno, Dobra commune, Police district, site 6 (AZP 30-04/145) Bartłomiej Rogalski, Sławomir Słowiński Ratownicze badania osady z okresu wpływów rzymskich w miejscowości Krzęcin, gm. loco, woj. zachodniopomorskie Rescue excavations on a Roman period settlement in Krzęcin, Choszczno commune, West Pomeranian Voivodeship Andrzej Kuczkowski Wczesnośredniowieczny grot włóczni z miejscowości Bonin, gm. Manowo, pow. Koszalin An early medieval spearhead from Bonin, Manowo commune, Koszalin district Anna B. Kowalska Przyczynek do znajomości dziecięcego obuwia skórzanego wolinian w okresie nowożytnym A contribution to the knowledge of children s leather shoes from Wolin in the post-medieval period Ewa Górkiewicz Elementy infrastruktury wodnej ze wsi Bardy, pow. Kołobrzeg Elements of water supply infrastructure from Bardy village, Kołobrzeg district Andrzej Kuczkowski Śródleśne nowożytne miejsce obróbki kamieniarskiej w miejscowości Rosnowo, gm. Manowo (pow. Koszalin) A post-medieval stone processing site in a forest in Rosnowo, Manowo commune (Koszalin district) RECENZJE I OMÓWIENIA Bartłomiej Rogalski Henryk Machajewski, Gronowo, Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Wespommern, Warszawa Szczecin Gdańsk Krzysztof Kowalski Anna B. Kowalska, Wytwórczość skórzana w późnośredniowiecznej Dzielnicy Chyżyńskiej w Szczecinie. Leatherworking in Late Medieval Szczecin Chyżyńska Neighbouhood, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Instytut Archeologii I Etnologii PAN, Szczecin

5 Dorota Kozłowska Wojciech Blajer, Młodsza epoka brązu na ziemiach polskich w świetle badań nad skarbami, Kraków Anna B. Kowalska Marta Osypińska, Zwierzęta w gospodarce wczesnośredniowiecznego Szczecina, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Poznań Anna B. Kowalska Henryk Paner, Średniowieczne świadectwa kultu maryjnego. Pamiątki pielgrzymie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, seria Fontes Commentationesque ad res gestas Gedani et Pomeraniae, t. IV, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk Anna B. Kowalska Błażej M. Stanisławski, Jómswikingowie z Wolina-Jómsborga studium archeologiczne przenikania kultury skandynawskiej na ziemiach polskich, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław Anna B. Kowalska Wolin wczesnośredniowieczny, część 1, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Origines Polonorum, t. VI, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Warszawa Anna B. Kowalska Economies, monetisation and society in the West Slavic lands AD, red. M. Bogucki, M. Rębkowski, seria Wolińskie Spotkania Mediewistyczne, t. 2, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 380, Szczecin Ewa Górkiewicz Andrzej Kuczkowski Cholin Gollennberg Góra Chełmska. Źródła archeologiczne do dziejów Góry Chełmskiej koło Koszalina, Koszalin Anna B. Kowalska Eugeniusz Cnotliwy, Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, Studia nad Truso, t. II, red. Bogucki Mateusz, Marek F. Jagodziński, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Elbląg Ewa Górkiewicz Child and childhood in the light of archeology, red. Paulina Romanowicz, Wrocław Anna B. Kowalska Od chrystianizacji do współczesności. Studia zebrane z okazji jubileuszu 750-lecia kościoła Świętego Ducha w Moryniu, red. Paweł Migdalski, seria Terra Incognita, t. 8, Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne Terra Incognita, Chojna Moryń

6 Anna B. Kowalska Michał Sołtysiak, Podstawy ekonomiczne powstawania średniowiecznych ośrodków miejskich na Pomorzu Zachodnim w świetle badań archeologicznych, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Gdańsku, Poznań Sławomir Słowiński XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 2, od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. Henryk Paner, Mirosław Fudziński, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk Anna Uciechowska-Gawron Trzebiatów spotkania pomorskie 2013, red. Janina Kochanowska, Trzebiatów Marta Kurzyńska Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2012 rok. Suplement Indeks nazw geograficznych. Suplement Marta Kurzyńska Materiały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2013 rok Indeks nazw geograficznych KRONIKA Archeologiczna ścieżka edukacyjna w Czelinie, gm. Mieszkowice, pow. Gryfino Eksperymentalny rejs replikami dłubanek z X wieku rzeką Odrą z Opola do Wolina w 2003 roku Zapomniane Oblicza Motyw twarzy na zabytkach archeologicznych z ziem polskich od IV tysiąclecia p.n.e. do XVII w. n.e. Wystawa czasowa XIX Sesja Pomorzoznawcza In gremio In praxi. Przedmioty skórzane na co dzień i od święta, Konferencja naukowa

7 Anna Bogumiła Kowalska Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seria t. X: 2013, z. 1: Archeologia, s ISSN Przyczynek do znajomości dziecięcego obuwia skórzanego wolinian w okresie nowożytnym A contribution to the knowledge of children s leather shoes from Wolin in the post-medieval period Skórzane obuwie z okresu nowożytnego stosunkowo rzadko jest przedmiotem opracowań archeologicznych, chociaż w ostatnich latach zainteresowanie tą kategorią źródeł w polskim piśmiennictwie wyraźnie wzrasta 1. Przyczynkiem do znajomości obuwia dziecięcego z czasów nowożytnych jest przypadkowe znalezisko z Wolina. Okrycia dokonała Pani Agnieszka Kołosowska-Gawron latem 2012 roku podczas spaceru wzdłuż wykopu pod instalację energetyczną na terenie Starego Miasta. Obuwie dostarczone do Muzeum Narodowego w Szczecinie w chwili odkrycia zachowane było prawie w całości, przy czym po usunięciu ziemi, wraz z którą zostało przyniesione rozpadło się na kilka części (ryc. 1). Całe obuwie ma długość 13,5 cm. Część spodnia składa się z obcasa, podpodeszwy, podeszwy i fragm. pasa. Do części wierzchniej należy: przyszwa, dwa obrzeża i zapiętek. 1. Obcas jest to element spodu obuwia umieszczany pod tylną częścią, na której opiera się pięta. Wykonany został ze składek skórzanych (zachowały się dwie) łączonych za pomocą drewnianych szpilek wbijanych nieregularnie po obwodzie obcasa oraz w części środkowej. Wydaje się, że z całej jego konstrukcji nie zachowała się jedynie składka zewnętrzna (wierzchnik), bezpośrednio stykająca się z podłożem, o czym świadczą końcówki szpilek, nieznacznie tylko wystające nad powierzchnię składki środkowej (ryc. 2 3). 2. Podeszwa jest to element obuwia bezpośrednio stykający się z podłożem 2. W tym przypadku zachowały się dwie części zaokrąglona łagodnie pięta i fragm. śródstopia, które łączone były w połowie długości obcasa. Końcówki 1 Zestawienie literatury na ten temat patrz zbiorczo: Kowalska W przypadku obuwia średniowiecznego także ze stopą. 307

8 części podeszwy były krojone pod skosem, tak aby po zetknięciu nie tworzyły garbu utrudniającego chodzenie. W części śródstopia zachowały się otwory po drewnianych szpilkach, którymi do podeszwy mocowano obcas. Nie znaleziono przedniej części podeszwy noska (ryc. 5). 3. Pas jest to część łącząca podpodeszwę z wierzchem obuwia w postaci paska elastycznej skóry, w charakterystyczny sposób pofałdowanego. Zachował się jedynie fragm. otaczający piętę ze śladami po doszywaniu cholewki oraz otworami po drewnianych szpilkach mocujących obcas i integrujacych całą konstrukcję spodu (ryc. 6). 4. Podpodeszwa jest częścią wielowarstwowego spodu, do której przyszywana była górna część obuwia. Wokół niej widoczne są ślady doszywania do pasa ściegiem widocznym tylko w krawędzi skóry i duże nieregularnie rozmieszczone otwory po łączeniu z podeszwą ściegiem dwuigłowym. Widoczne są także (nieliczne) otwory po szpilkach mocujących obcas oraz podeszwę. Na stronie spodniej natomiast zachowały się niewielkie fragm. nici łączących pas z podpodeszwą w charakterystyczny sposób skrzyżowane. Nie zachowała się wyściółka umieszczana wewnątrz obuwia, aby było ono wygodne i ciepłe (ryc. 4, 7). 5. Przyszwa jest to przednia część wieloczłonowego wierzchu zakrywająca całą przednią część stopy i ewentualnie fragm. podbicia stopy. Mniej więcej w połowie stopy (śródstopiu) łączona była z cholewką tylną częścią wierzchu. Przyszwa omawianego obuwia jest uszkodzona brakuje noska. Zachowane ślady pozwalają przypuszczać, że uszkodzony nosek zastąpiono nowym, doszytym, który także po pewnym okresie użytkowania uległ zniszczeniu. Wolińska przyszwa ma wyraźnie wyodrębniony dwoma elipsowatymi wycięciami język (rozerwany w górnej części). Język jest tym elementem, na którym znajdowało się wiązanie lub sprzączka przymocowana do cholewki (kwaterek obłożyny). W tym przypadku cholewka nie zachowała się, ale o tym, że była dwuczęściowa świadczą ślady szycia zachowane na zapiętku (ryc. 8 i 9). 6. Zapiętek jest to element wierzchu przyszywany od strony wewnętrznej, otaczający piętę, którego zadaniem było usztywnienie i wzmocnienie tylnej części obuwia. W części środkowej zapiętka widoczne są dwie linie po szyciu doszywaniu kwaterek obłożyny (cholewki) (ryc. 10). 7. Obrzeża są to paski skóry wszywane od wewnątrz, wzmacniające boki przyszwy od palców do śródstopia. Podszywane były ściegiem nie przechodzącym na lico skóry. Krzyżowały się na wysokości palców. Przyszywane były do podpodeszwy (ryc. 9). Obuwie znalezione w Wolinie zalicza się to form niskich, zapinanych lub wiązanych na wysokości przegubu, na języku. Nie zachowała się część tylna (obłożyna) dlatego sposób zamykania pozostaje nieznany. Ze względu na rozbudowany sposób konstrukcji i obecność wielowarstwowego, skórzanego obcasa 308

9 można je datować najwcześniej na ostatnią ćwierć XVI stulecia, a najpewniej na XVII lub XVIII stulecie. Tego typu wierzchy obuwia niskiego przyszwa z dwudzielną obłożyną i wstawkami wzmacniającymi stosowane były stosunkowo długo (XVI XVIII wiek), przy czym we wczesnym okresie doszywane były do płaskiego spodu, bez obcasa, ewentualnie z zelówką. Obuwie tego typu konstrukcyjnego, tzw. półbuty (Blusiewicz 2009, 64 n.), wiązane na podbiciu stopy, noszone było powszechnie już w 2. połowie XVI wieku. Od ok. połowy XVII do końca XVIII stulecia paski krzyżujące się na podbiciu zapinano na ozdobne klamerki. Znalezisko wolińskie ze względu na brak obłożyny, a tym samym śladów zamykania, należy datować szeroko na schyłek XVI XVIII wiek. 309

10 Ryc. 1. Stan zachowania obuwia po oczyszczeniu. Fot. A. B. Kowalska Fig. 1. State of preservation of shoe after cleaning. Photo A. B. Kowalska Ryc. 2. Środkowa i zewnętrzna składka obcasa z drewnianymi szpilkami. Fot. A.B. Kowalska Fig. 2. Inner and outer part of the heel with wooden pins. Photo A.B. Kowalska 310

11 Ryc. 3. Fragment pasa obuwniczego z części piętowej. Fot. A. B. Kowalska Fig. 3. Fragment of a shoe band from the heel part. Photo A. B. Kowalska Ryc. 4. Podeszwa wewnętrzna. Fot. A. B. Kowalska Fig. 4. Insole. Photo A. B. Kowalska 311

12 Ryc. 5. Podeszwa zewnętrzna złożona z dwóch części. Fot. A. B. Kowalska Fig. 5. Outsole composed of two parts. Photo A. B. Kowalska Fot. 6. Podeszwa zewnętrzna z pasem obuwniczym. Fot. A. B. Kowalska Fig. 6. Outsole with a shoe band. Photo A. B. Kowalska 312

13 Fot. 7. Konstrukcja spodu obuwia. Fot. A. B. Kowalska Fig. 7. Construction of a shoe bottom. Photo A. B. Kowalska Fot. 8. Przyszwa, strona zewnętrzna. Fot. A. B. Kowalska Fig. 8. Vamp, outer side. Photo A. B. Kowalska 313

14 Fot. 9. Przyszwa, strona wewnętrzna z zachowanymi obrzeżami. Fot. A. B. Kowalska Fig. 9. Vamp, inner side with preserved margins. Photo A.B. Kowalska Fot. 10. Zapiętek ze śladami po doszywaniu kwaterek obłożyny. Fot. A. B. Kowalska Fig. 10. Heel stiffener with traces of quarters sewing. Photo A. B. Kowalska 314

15 Literatura Blusiewicz K Obuwie warszawskie z XIV-XVIII wieku, Archeologia dawnej Warszawy, t. 1, red. W. Pela, Warszawa. Kowalska A. B Wytwórczość skórzana w późnośredniowiecznej Dzielnicy Chyżyńskiej w Szczecinie, Szczecin. dr Anna B. Kowalska Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich IAE PAN w Szczecinie a.b.kowalska@iaepan.szczecin.pl Muzeum Narodowe w Szczecinie Dział Archeologii a.kowalska@muzeum.szczecin.pl 315

16 316