3 Witold Mazurek Brudny terroryzm z agrożenia terrorystyczne w energetyce jądrowej AkA demia i gnatia num w k r A kowie w ydawnictwo wa m k r A ków 2017
Akademia Ignatianum w Krakowie, 2017 ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 39 99 620 faks 12 39 99 501 wydawnictwo@ignatianum.edu.pl www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Recenzenci Dr hab. Miron Lakomy Prof. dr hab. Robert Zawłocki Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Pedagogicznego Akademii Ignatianum w Krakowie Redakcja: Magdalena Pawłowicz Projekt okładki: Artur Falkowski Typografia i łamanie: Dariusz Piskulak ISBN 978-83-7614-327-9 (AIK) ISBN 978-83-277-1414-5 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31 501 KRAKÓW tel.: 12 62 93 200 faks: 12 42 95 003 e mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel.: 12 62 93 254 255 faks: 12 62 93 496 e mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel.: 12 62 93 260, 12 62 93 446 447 faks: 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl
5 SPIS TREŚCI Wstęp................................ 9 Rozdział 1: Znaczenie energetyki nuklearnej we współczesnym świecie........................ 17 1.1. Zarys historii rozwoju energetyki nuklearnej........ 17 1.2. Znaczenie energetyki nuklearnej w strukturze światowego bilansu energetycznego................... 22 Rozdział 2: Energetyka nuklearna a współczesne zagrożenie terroryzmem..................... 25 2.1. Zagrożenia dla instalacji nuklearnych............ 26 2.2. Zagrożenia płynące z wykorzystania materiałów rozszczepialnych do celów przestępczych.......... 31 Rozdział 3: Bezpieczeństwo energii nuklearnej na przykładzie wybranych krajów Unii Europejskiej........ 37 3.1. Energetyka nuklearna Francji................ 39 3.1.1. Potrzeby energetyczne Francji............ 39 3.1.2. System energetyczny Francji............. 42 3.1.3. Ewolucja struktury produkcji energii elektrycznej.. 43 3.1.4. Elektrownie nuklearne we Francji.......... 43 3.1.5. Rozwiązania formalnoprawne i organizacyjne w obszarze zabezpieczenia instalacji nuklearnych przed atakiem terrorystycznym we Francji...... 49 3.2. Energetyka nuklearna Niemiec............... 54 3.2.1. Potrzeby energetyczne Niemiec........... 54 3.2.2. System energetyczny Niemiec............ 56 3.2.3. Ewolucja struktury produkcji energii elektrycznej.. 57 3.2.4. Elektrownie nuklearne w Niemczech......... 59 3.2.5. Rozwiązania formalnoprawne i organizacyjne w obszarze zabezpieczenia instalacji nuklearnych przed atakiem terrorystycznym w Niemczech.... 62
6 Brudny terroryzm 3.3. Energetyka nuklearna Wielkiej Brytanii.......... 65 3.3.1. Potrzeby energetyczne Wielkiej Brytanii....... 65 3.3.2. System energetyczny Wielkiej Brytanii........ 66 3.3.3. Ewolucja struktury produkcji energii elektrycznej Wielkiej Brytanii.................. 68 3.3.4. Elektrownie nuklearne Wielkiej Brytanii....... 68 3.3.5. Rozwiązania formalnoprawne i organizacyjne w obszarze zabezpieczenia instalacji nuklearnych przed atakiem terrorystycznym w Wielkiej Brytanii.. 74 3.4. Energetyka nuklearna Czech................ 76 3.4.1. Potrzeby energetyczne Republiki Czech....... 76 3.4.2. System energetyczny Czech............. 79 3.4.3. Ewolucja struktury produkcji energii elektrycznej.. 80 3.4.4. Elektrownie nuklearne w Republice Czech...... 81 3.4.5. Rozwiązania formalnoprawne i organizacyjne w obszarze zabezpieczenia instalacji nuklearnych przed atakiem terrorystycznym w Republice Czech.. 83 3.5. Energetyka nuklearna Rumunii............... 85 3.5.1. Potrzeby energetyczne Rumunii........... 85 3.5.2. System energetyczny Rumunii............ 87 3.5.3. Ewolucja struktury produkcji energii elektrycznej.. 88 3.5.4. Elektrownie nuklearne w Rumunii.......... 89 3.5.5. Rozwiązania formalnoprawne i organizacyjne w obszarze zabezpieczenia instalacji nuklearnych przed atakiem terrorystycznym w Rumunii..... 91 Rozdział 4: Polska a bezpieczeństwo energetyki nuklearnej... 97 4.1. Energetyka i potrzeby energetyczne Polski......... 98 4.2. System energetyczny Polski................. 100 4.3. Ewolucja struktury produkcji energii elektrycznej...... 101 4.4. Energia nuklearna w Polsce................. 101 Reaktor badawczy MARIA................. 113 4.5. Rozwiązania formalnoprawne i organizacyjne w obszarze zabezpieczenia instalacji nuklearnych przed atakiem terrorystycznym w Polsce.......... 115
Spis treści 7 Rozdział 5: Bezpieczeństwo energetyki nuklearnej a zagrożenia terrorystyczne..................... 123 5.1. Obszar fizycznego zapewnienia bezpieczeństwa obiektów nuklearnych w Polsce............... 130 5.2. Cyberterroryzm jako istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa instalacji nuklearnych.................... 137 5.3. Obszar cybernetycznego zagwarantowania bezpieczeństwa obiektów nuklearnych................... 143 5.4. Obszar rozwiązań formalnoprawnych zapewnienia bezpieczeństwa obiektów nuklearnych..... 167 Zakończenie............................ 181 Spis tabel.............................. 187 Bibliografia............................. 189 Indeks osób............................. 193 Abstract............................... 195
8
9 WSTĘP Prezentowana książka jest swego rodzaju konkluzją związaną z zagrożeniami terrorystycznymi w sektorze energetyki jądrowej, o których wspominałem już uprzednio w publikacji Oblicza bezpieczeństwa. Miejsce energetyki nuklearnej w bezpieczeństwie energetycznym krajów Unii Europejskiej. Pierwsza pozycja dotyczyła zagrożeń, jakie mogą wystąpić w przyszłości, choć koncentrowała się głównie na incydentach do tej pory odnotowywanych. Jak jednak pokazują największe na świecie katastrofy elektrowni nuklearnych, najsłabszym ogniwem w łańcuchu bezpieczeństwa nuklearnego od zawsze był człowiek, czy to narażając instalacje na awarie poprzez brak wyobraźni, czy też niedostosowywanie zabezpieczeń do zmieniających się warunków otoczenia, w których instalacje funkcjonują. W niniejszej książce przedstawiono kwestie terroryzmu będącego zagrożeniem dla energetyki jądrowej, w zestawieniu z uregulowaniami prawnymi na przykładzie wybranych państw Unii Europejskiej oraz analizę systemu prawnego i obowiązujących procedur w prawodawstwie polskim, obejmujących swym zakresem funkcjonowanie szeroko pojętej energetyki jądrowej. Polska nie pozyskuje obecnie energii z elektrowni nuklearnych, a jedyny działający dziś reaktor jądrowy na terenie naszego kraju ma charakter badawczy. Jednak należy mieć na uwadze, że większość naszych sąsiadów pozyskuje energię z instalacji jądrowych, a coraz bardziej realna staje się możliwość stworzenia w przyszłości elektrowni nuklearnej również na terytorium Polski. Konieczne wydaje się więc dostosowanie prawodawstwa polskiego do ciągle zmieniających się zagrożeń bezpieczeństwa, obejmujących również zagrożenia dla energetyki nuklearnej.
10 Brudny terroryzm Instalacje pozyskujące energię nuklearną na całym świecie stale narażone są na awarie i wypadki, choć większość z nich nie stanowi realnego zagrożenia dla społeczeństw czy środowiska naturalnego. Jednak zamierzony zamach na obiekty tego typu, czy wykorzystanie materiałów promieniotwórczych do przeprowadzenia ataku terrorystycznego, mógłby przynieść skutki porównywalne z awariami w Czarnobylu i Fukushimie Daichi. Zagrożenie wybuchem nuklearnym w elektrowni jądrowej praktycznie nie istnieje, ale może nastąpić stopienie reaktora i w rezultacie wypuszczenie do otoczenia substancji radioaktywnych w stężeniach mogących zaszkodzić życiu i zdrowiu ludzi oraz środowiska naturalnego. Jak przedstawiono w poprzedniej książce, obiekty biorące udział w procesie pozyskiwania, przetwarzania i utylizowania paliwa nuklearnego (zakłady, transporty czy składowiska) posiadają bardzo dobrze rozwinięte systemy bezpieczeństwa fizycznego. Historia energetyki nuklearnej odnotowuje trzy poważne awarie w elektrowniach jądrowych, których skutki były odczuwane przez otoczenie. Pierwszą była w 1979 roku awaria elektrowni Three Mile Island w Stanach Zjednoczonych, gdzie problem z systemem chłodzenia reaktora doprowadził do częściowego stopienia się rdzenia reaktora. Wypadek nie spowodował jednak żadnych poważnych konsekwencji dla otoczenia elektrowni, choć sama instalacja musiała zostać poddana dekontaminacji. Drugą była, szczególnie znana w Polsce, awaria w ukraińskiej elektrowni jądrowej w Czarnobylu w 1986 roku. Podobnie jak w przypadku amerykańskiej elektrowni, awarii uległ system chłodzenia reaktora, co doprowadziło do stopienia się reaktora oraz wybuchu wodoru, pożaru oraz zniszczenia budynku, w którym reaktor się znajdował. Doprowadziło to do śmierci 30 pracowników elektrowni (2 w wyniku poparzeń, 28 w wyniku silnego napromieniowania), rozprzestrzenienia się chmury substancji radioaktywnych nad dużym obszarem Europy, skażenia terenu o wielkości przeszło 100 tys. km 2 na pograniczu dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i Rosji, oraz ewakuacji i przesiedlenia blisko 350 tys. osób. Był to pierwszy w historii wypadek, gdzie w wyniku awarii elektrowni nuklearnej szkodę poniosło społeczeństwo. Wzbudził on powszechne wątpliwości wobec bezpieczeństwa energetyki nuklearnej, które
Wstęp 11 ostatecznie zahamowały jej rozwój na wiele lat. Trzecim wypadkiem była awaria w japońskiej elektrowni Fukushima Daichi w 2011 roku. Był to modelowy przykład katastrofy synergicznej, gdzie naturalny kataklizm doprowadził do awarii instalacji nuklearnej. Należy nadmienić, że elektrownia wytrzymała potężne trzęsienie ziemi, choć doprowadziło ono do zniszczenia linii energetycznych zasilających elektrownię, natomiast do samej katastrofy doprowadziła fala tsunami, która zalała zapasowe generatory prądotwórcze pozbawiając system chłodzenia reaktorów dopływu energii elektrycznej i powodując tym samym liczne pożary, rozszczelnienie się instalacji z chłodziwem oraz uwolnienie substancji promieniotwórczych do otoczenia. Po każdej z tych awarii zostały wprowadzone innowacyjne rozwiązania, by zapobiegać podobnym zdarzeniom w przyszłości, lecz nieodwracalne szkody poniosła sama idea bezpieczeństwa energetyki nuklearnej w opinii międzynarodowego społeczeństwa. Na podstawie analizy przebiegu wyżej wymienionych awarii można wyciągnąć wniosek, że newralgicznym punktem instalacji nuklearnych jest system chłodzenia reaktora oraz zbiorników z paliwem jądrowym. A w dobie obecnych zagrożeń kluczowe wydają się być szeroko pojęte elektroniczne systemy bezpieczeństwa, w których skład wchodzą zarówno instalacje sygnalizujące włamania lub napady, jak też systemy: kontroli dostępu, dozoru telewizyjnego, sygnalizacji pożarowej czy ostrzegawczo-ewakuacyjnej. System zarządzania bezpieczeństwem obiektu umożliwia zdalną kontrolę, wizualizację przesyłanych informacji. Należy jednak podkreślić, że choć elektroniczne systemy bezpieczeństwa podnoszą ogólny poziom bezpieczeństwa, nie stanowią jednak bariery nie do przebycia, a zdalny dostęp do nich może być potencjalnie drogą do ich unieszkodliwienia, jeśli weźmiemy pod uwagę możliwość cyberataku. Przy obecnym rozwoju technologii, aby zagrozić prawidłowemu funkcjonowaniu systemu bezpieczeństwa elektrowni, nie jest już konieczne fizyczne zbliżenie się sabotażysty do instalacji. Wystarczy komputer, połączenie z internetem oraz sprawny haker, aby dokonać cyberataku, a jego skutki mogą być równie niszczące jak w Czarnobylu czy Fukushimie. Tego typu zagrożenia wydają się być jednak niedostrzegane przez branżę energetyczną, choć wiele takich
12 Brudny terroryzm ataków miało już miejsce, do chwili obecnej żaden nie doprowadził do katastrofy, co może być powodem lekceważenia wagi tego problemu. Wiele elektrowni jądrowych posiada systemy kontroli z otwartym dostępem internetowym, a te mogą zostać zinfiltrowane. Czasem nawet systemy bezpieczeństwa niepodłączone bezpośrednio do sieci ogólnoświatowej mogą zostać zainfekowane poprzez wpinane do nich urządzenia zewnętrzne, na przykład laptopy czy dyski zewnętrzne (np. kradzież karty dostępu do wnętrza elektrowni jądrowej Francja). Choć oficjalnie twierdzi się, że nie jest możliwe doprowadzenie do poważnego incydentu w elektrowni nuklearnej na skutek cyberataku. Nie jest to jednak całkiem prawdą, szczególnie przy systemie z otwartym dostępem internetowym najbardziej wrażliwe wydają się być systemy kontrolujące układy chłodzenia reaktora oraz jego awaryjnego wygaszenia, gdyż reaktor jądrowy nie wyłączy się w jednej chwili, lecz potrzebuje czasu na ostygnięcie, czyli powolne wygaszenie reakcji jądrowej, w przeciwnym wypadku może nastąpić stopienie reaktora i wypuszczenie do środowiska skażonego radioaktywnie chłodziwa. Taka sytuacja miała miejsce w Czarnobylu i Fukushimie, w obu przypadkach zawiódł system kontrolujący układ chłodzenia reaktora, choć przyczyny obu awarii były całkowicie różne. Przedmiotem badań przedstawionych w niniejszej pracy jest wykazanie niewystarczającego nacisku na zagrożenia cyberatakiem na elektrownię nuklearną. Celem diagnostycznym tych badań jest rozpoznanie przygotowania prawnego na cyberataki, skierowane przeciwko elektrowniom jądrowym w wybranych krajach Unii Europejskiej badania porównawcze w tym zakresie odnoszą się do Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Czech, Rumunii i Polski. Celem wyjaśniającym tych badań jest ukazanie procedur bezpieczeństwa i pokazanie ich funkcjonalności, przedstawienie możliwych zastosowań w rzeczywistości. Celem prognostycznym jest natomiast próba zaprezentowania projektu kierunków zmian w zakresie stosowanych metod ochrony instalacji nuklearnych. Głównym zagadnieniem badawczym niniejszej publikacji jest związek pomiędzy możliwościami przeprowadzenia cyberataku na
Wstęp 13 elektrownię nuklearną, mimo stosowania w tych obiektach wysokich standardów zabezpieczeń fizyczno-technicznych, a w szczególności na potencjalną polską elektrownię pozyskującą energię z procesów jądrowych, a bezpieczeństwem państwa lub regionu, w którym dana instalacja funkcjonuje. Tak przedstawiony cel badawczy wymaga sformułowania szczegółowych celów badawczych: prawne aspekty bezpieczeństwa elektrowni nuklearnych i materiałów promieniotwórczych w krajach od dawna pozyskujących energię z elektrowni nuklearnych; posiadanie przez Polskę odpowiednich procedur prawnych na wypadek zaistnienia zagrożeń terrorystycznych; stopień przygotowania prawnego Polski do zabezpieczenia potencjalnej elektrowni nuklearnej, również przed cyberatakami; określenie zakresu zjawiska, jakim jest brudny terroryzm, oraz wykorzystania instalacji energetyki nuklearnej jako potencjalnego celu ataku. Koncepcja przedmiotowej pracy zakłada znaczący udział czynników prawnych w kształtowaniu statusu prawnego bezpieczeństwa energetyki nuklearnej w Polsce i na świecie. Należy przewidzieć możliwe zagrożenia zanim zaistnieją, i uregulować prawnie nie tylko konsekwencje dla sprawców, ale również sposoby zapobiegania wystąpieniu zagrożenia oraz ewentualne możliwości poradzenia sobie z jego konsekwencjami. Hipoteza główna brzmi: choć elektrownie nuklearne są bardzo dobrze chronione pod względem fizycznym, to nadal niewystarczająco podkreślana jest możliwość wystąpienia w nich cyberataków i niedostateczna jest ochrona przed nimi. W celu zweryfikowania hipotezy i rozwiązania problemów badawczych dobrane zostały odpowiednie metody oraz narzędzia badawcze. Jako podstawową metodę wybrano analizę i krytykę piśmiennictwa, a badaniu poddano przede wszystkim dokumenty oficjalne, czyli obowiązujące w Polsce akty prawne i procedury traktujące o bezpieczeństwie na wypadek zagrożeń terrorystycznych. Z uwagi na niemożność przeprowadzenia badań naukowych metodami obserwacyjnymi czy jakościowymi, oparłem się na analizie
14 Brudny terroryzm danych pochodzących ze źródeł archiwalnych, dokumentów i mass mediów, aby przeprowadzić systematyczne i uporządkowane badanie wcześniejszych przedsięwzięć naukowych i publikacji oraz stworzyć w miarę możliwości analityczno-syntetyczne sprawozdanie z dotychczasowego stanu wiedzy w zakresie bezpieczeństwa energetyki nuklearnej, bazując na dostępnej literaturze fachowej i naukowej. W mniejszym stopniu przy przygotowaniu niniejszej publikacji wykorzystano również metodę analizy instutycjonalno-prawnej oraz metodę porównawczą, aby wykazać analogie i różnice organizacyjne czy legislacyjne wśród wybranych państw europejskich dysponujących energetyką nuklearną a także pretendującą do tego miana Polską. Badania analityczne uzupełniono syntezą polegającą na całościowym ujęciu przedmiotu badań i jego opisie. Na potrzeby przeprowadzanych badań naukowych prześledzono zapisy aktualnych dokumentów programowych Polski, takich jak Program Polskiej Energetyki Jądrowej, Polityka ochrony cyberprzestrzeni Rzeczypospolitej Polskiej, czy Doktryna Cyberbezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto wiele uwagi poświęcono materiałom publikowanym przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej, zawierającym zarówno opis państw z punktu widzenia energetyki nuklearnej samych instalacji, legislacji czy organów kontrolnych, jak też dane statystyczne sektora energetycznego. Ważną pozycją bibliograficzną z punktu widzenia energetyki nuklearnej jest Energetyka jądrowa w Polsce, wydana w 2012 roku pod redakcją Kazimierza Jelenia i Zbigniewa Rau. Publikacja ta składa się z ponad pięćdziesięciu artykułów naukowych, opracowanych przez wielu specjalistów z różnych dziedzin związanych z energetyką nuklearną. Wyróżniono w niej pięć części, w których zawarto opracowania dotyczące: podstaw energetyki jądrowej, technologii reaktorów energetycznych, bezpieczeństwa elektrowni jądrowych, energetyki jądrowej w Polsce oraz społecznych i środowiskowych aspektów energetyki jądrowej. Dobór pozycji bibliograficznych był zależny od dostępności poszczególnych pozycji dla opinii publicznej, lecz należy zaznaczyć, iż biorąc pod uwagę zakres bezpieczeństwa energetyki nuklearnej, publikacji czy aktów prawnych nie jest wiele, szczególnie w języku
Wstęp 15 polskim. W Polsce również liczba aktów prawnych obejmujących tę problematykę jest dość skąpa, zwłaszcza że kraj nasz nie posiada obecnie elektrowni jądrowej. Projekt budowy pierwszego takiego zakładu na terytorium Polski został zawieszony w styczniu 2017 roku, a minister energii Krzysztof Tchórzewski wspomniał wówczas, że może on zostać ostatecznie porzucony 1. Ponadto chcąc zwrócić uwagę Czytelnika na realne i coraz bardziej powszechne zagrożenie, jakim staje się tak zwany brudny terroryzm, również dla Polski, podjąłem także próbę zdefiniowania tego zjawiska jako: nieuprawniony dostęp, obrót i przetwarzanie materiałów związanych z energią nuklearną (jądrową), mający na celu wymuszenie określonych zachowań lub zastraszenie rządów lub dla osiągnięcia celów politycznych, religijnych, ideologicznych, obejmujący swym zasięgiem jak największe terytorium, a skutki ataku mają negatywnie oddziaływać na wszystkie sfery życia ludzi w długim okresie czasu. Rozważając wyżej zdefiniowane zagadnienie, należy podkreślić, jak ogromnym zagrożeniem jest to zjawisko dla każdej elektrowni nuklearnej oraz innych instalacji biorących udział w złożonym procesie pozyskiwania energii z reakcji termojądrowych, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, iż zakup materiałów radioaktywnych jest ściśle kontrolowany zarówno przez wewnętrzne organy państwowe, jak i wyspecjalizowane organizacje międzynarodowe. 1 Zob. http://biznes.trojmiasto.pl/rzad-wycofuje-sie-z-budowy-elektrowni-atomowej-n109467.html [dostęp: 15.10.2016].