WPROWADZENIE Proces wymierania gatunków, prowadzący do spadku biologicznej różnorodności, ma we współczesnym świecie wymiar globalny; dotyczy wszystkich obszarów Ziemi i wszystkich grup organizmów. Dokumentowanie procesu wymierania, monitoring najbardziej zagrożonych gatunków i ich stanowisk oraz wypracowanie skutecznych sposobów ochrony, stały się jednym z najpilniejszych zadań, a zarazem najpoważniejszych wyzwań dla przyrodników. Idea czerwonych list oraz ich poszerzonej wersji czerwonych ksiąg, ukazujących stan zagrożenia flory danego obszaru, powstała z końcem lat 60-tych ubiegłego stulecia. W ciągu minionych 40 lat opublikowano liczne czerwone listy oraz czerwone księgi roślin opracowane w różnej skali przestrzennej, od globalnej po lokalną. W Polsce próby oceny i zagrożenia flory zaowocowały czterema edycjami ogólnokrajowej czerwonej listy ginących i zagrożonych gatunków roślin naczyniowych (Jasiewicz 1981; Zarzycki 1986; Zarzycki, Szeląg 1992, 2006) oraz dwoma wydaniami czerwonej księgi (Zarzycki, Kaźmierczakowa 1993; Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Opracowania krajowe nie uwzględniają jednak specyfiki regionalnej. Liczne gatunki słabo zagrożone lub nawet nie zagrożone w skali kraju, mogą mieć status gatunków krytycznie zagrożonych, lub nawet wymarłych w poszczególnych regionach. Krajowe listy czy księgi nie dają zatem wglądu w regionalny czy lokalny obraz zagrożenia flory. Tymczasem ocena zagrożenia flory w skali regionalnej lub lokalnej, jako niezbędna dla realizacji praktycznej ochrony różnorodności biologicznej, jest wyraźnie zalecana przez paneuropejską oraz krajową strategię ochrony bioróżnorodności. Stąd coraz częściej podejmowane są prace nad czerwonymi listami i czerwonymi księgami poszczególnych jednostek fitogeograficznych lub rozsądnej wielkości okręgów administracyjnych. Obok regionalnych opracowań, nie mających jednak charakteru typowych czerwonych ksiąg (por. Kącki i in. 2003), regionalnej czerwonej księgi doczekało się jedynie niewielkie województwo opolskie (Nowak, Spałek 2002). Ukazująca się Czerwona Księga Karpat Polskich jest zatem pierwszym regionalnym opracowaniem tego typu, dotyczącym dużej i bardzo ważnej, nie tylko w skali naszego kraju, jednostki fitogeograficznej. Karpaty są bowiem regionem wybitnie odrębnym i ze wszech miar zasługującym na szczególną uwagę. Stanowią one w skali Polski oraz Europy Środkowej ważny ośrodek endemizmu; odznaczają się również dużym bogactwem i różnorodnością flory oraz udziałem gatunków rzadkich, endemicznych i reliktowych (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992a, c). Zagrożenie i wymieranie niektórych składników flory poszczególnych pasm karpackich było sygnalizowane przez różnych autorów już wcześniej (np. Zarzycki 1976; Piękoś- Mirkowa 1982, 1990). W 1992 roku opublikowano wyniki wstępnej oceny zagrożenia flory całych Karpat polskich a także pierwszą wersję czerwonej listy (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992a, b). W ostatnich latach dokonał się znaczny postęp w badaniach flory Karpat. Intensywne badania florystyczne prowadzone w różnych pasmach karpackich oraz na pogórzach, przyniosły znaleziska nowych gatunków dla flory tych obszarów oraz liczne nowe stanowiska gatunków rzadkich. Podjęto też próbę pogłębionych studiów chorologiczno-ekologicznych nad gatunkami endemicznymi (Piękoś-Mirkowa i in. 1996b). Równocześnie nasiliła się znacznie presja turystyczno-sportowo-rekreacyjna na obszarach Karpat najcenniejszych pod względem przyrodniczym. Zarówno czynniki antropogeniczne jak i niektóre procesy naturalne stały się przyczyną aktualnego lub potencjalnego zagrożenia wielu gatunków roślin, zwłaszcza stenochorycznych i stenotopowych (por. Mitka 1994; Mirek 1996c; Mitka, Zemanek 1996). Świadomość rosnących zagrożeń sprawiła, że w 1999 roku przystąpiono do opracowania czerwonej księgi ginących, rzadkich, reliktowych i endemicznych gatunków roślin naczyniowych w Karpatach polskich. Realizacja tego zadania była w dużej części możliwa dzięki środkom finansowym przyznanym przez Komitet Badań Naukowych w ramach projektu badawczego nr P04G 09317. Zaangażowanie wielu osób w ten projekt pozwoliło bardzo znacząco poszerzyć naszą wiedzę na temat zagrożeń flory. W początkowym okresie realizacji projektu liczba współpracowników nie przekraczała dwudziestu, z czasem jednak rozrosła się znacznie i ostatecznie grono 17
współautorów liczy blisko 80 osób, nie mówiąc o tych, którzy na różnych etapach włączali się w pomoc techniczną. Podstawowy zrąb autorów wywodzi się z trzech placówek ośrodka krakowskiego: dwu instytutów Polskiej Akademii Nauk Instytutu Botaniki im. W. Szafera i Instytutu Ochrony Przyrody oraz Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednak ciężar całego przedsięwzięcia dźwigały obydwa Instytuty Polskiej Akademii Nauk. Swój znaczący udział mają także botanicy z ośrodka śląskiego w Katowicach oraz botanicy z Bolestraszyc, Lublina, Poznania, Rzeszowa czy Warszawy, a nawet odległego Gdańska. Warto również podkreślić fakt włączenia się do prac nad Czerwoną Księgą botaników zatrudnionych w Parkach Narodowych: Bieszczadzkim, Magurskim i Pienińskim, a także nauczycieli przyrody. MATERIAŁ I ZAKRES MERYTORYCZNY Podstawę opracowania stanowiły przede wszystkim oryginalne materiały zebrane w latach 1999 2007 w trakcie badań terenowych oraz źródła publikowane i niepublikowane. Obejmowały one weryfikację większości znanych stanowisk lub odkrytych w ostatnich latach, opis biotopów, charakterystykę warunków glebowych (w oparciu o analizę prób glebowych), charakterystykę fitocenoz, charakterystykę populacji oraz ocenę aktualnego i potencjalnego zagrożenia poszczególnych populacji. Badaniami szczegółowymi objęto 224 gatunki, głównie górskie i górsko-niżowe, wyselekcjonowane spośród blisko 2200 gatunków roślin naczyniowych znanych z Karpat polskich. Uwzględniono głównie taksony, których liczba stanowisk na obszarze Karpat polskich nie przekraczała 10. Kryterium to nie było jednak stosowane w sposób mechaniczny. Wzięto pod uwagę również taksony o większej liczbie stanowisk, w przypadku, gdy były one reprezentowane przez niewielkie populacje, lub gdy takson wykazywał wyraźną tendencję do wymierania. Równocześnie nie uwzględniono znacznej liczby taksonów ograniczonych w Karpatach do jednego tylko pasma (np. do Tatr), ale w jego obrębie częstych i nie zagrożonych. W Czerwonej Księdze pominięto także taksony krytyczne oraz tzw. drobne gatunki apomiktyczne z rodzaju Alchemilla, Rubus, Rosa, Hieracium czy Taraxacum. Wyjątek zrobiono dla kilku dobrze zdefiniowanych gatunków z rodzaju Hieracium oraz dla dobrze wyróżniającego się Taraxacum pieninicum. Z opracowania wyłączono też te gatunki niżowe, które poza Karpatami są częste i nie zagrożone, a w Karpatach pojawiają się tylko u samej północnej ich granicy 60 o 20 o 0 o 20 o 60 o 60 o 16 o 20 o 24 o 54 o 54 o Karpaty polskie 52 o 52 o 50 o Karpaty polskie 50 o 0 o 16 o 20 o 0 500 1000 km 0 50 100 km 20 o 24 o Ryc. 1. Położenie Karpat polskich na tle mapy Europy i kraju. 18
w najniższych częściach piętra pogórza, nierzadko na stanowiskach wtórnych, półnaturalnych lub stanowiskach o bardzo niepewnym statusie. Tak ma się rzecz z niektórymi gatunkami wtórnych łąk i pastwisk, gatunkami wodnymi pojawiającymi się tylko okresowo w stawach rybnych itp. Pominięto też archeofity (głównie chwasty polne). UKŁAD Gatunki w Czerwonej Księdze ułożono rodzinami w porządku przyjętym za Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist (Mirek i in. 2002); rodzaje w obrębie rodzin i gatunki w obrębie rodzajów uporządkowano (z nielicznymi wyjątkami) alfabetycznie (według nazw łacińskich). Każdy takson został scharakteryzowany według stałego schematu obejmującego: Symbol kategorii zagrożenia według klasyfikacji IUCN z 1994 r. (zmodyfikowanej w 2001 r.) Objaśnienia skrótów i akronimów poszczególnych kategorii zagrożenia: EX gatunek wymarły EW gatunek wymarły na stanowisku naturalnym CR gatunek krytycznie zagrożony EN gatunek zagrożony wymarciem VU gatunek narażony na wyginięcie LR gatunek niższego ryzyka DD gatunek trudny do zaklasyfikowania z powodu braku odpowiednich informacji Nazwa gatunkowa. Podano polską i łacińską nazwę gatunku wraz z synonimami; nazewnictwo rodzajów i gatunków przyjęto, z niewielkimi wyjątkami, za Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist (Mirek i in. 2002). W tak zwanej główce każdego opracowania przywołano tylko najważniejsze synonimy. Nazwa rodziny (wg źródła podanego wyżej). Status zagrożenia w Polsce i Karpatach podano w formie słownej diagnozy. Zagrożenie w Polsce przyjęto za Polską Czerwoną Księgą Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001b) oraz za czerwoną listą (Zarzycki, Szeląg 2006). Skróty i akronimy: Cz. K. Polska Czerwona Księga Roślin Cz. L. Czerwona Lista Roślin i Grzybów Polski KRA zielnik Instytutu Botaniki UJ w Krakowie KRAM zielnik Instytutu Botaniki PAN w Krakowie LBL zielnik Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie POZ zielnik Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu WA zielnik Instytutu Botaniki Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie B zielnik Botanischer Garten und Botanisches Museum Berlin-Dahlem w Berlinie BRNU zielnik Uniwersytetu im. Masaryka w Brnie LW zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Lwowskiego we Lwowie lg. legit = zebrał Akronimy cytowanych zielników przyjęto za Mirek i in. (1997) oraz Holmgren i Holmgren (1998). Uwagi taksonomiczne. W punkcie tym zamieszczono komentarze taksonomiczno-nomenklatoryczne, zwracając uwagę na jasne określenie zakresu, pozycji i rangi taksonów z obszaru Karpat na tle szeroko ujętej zmienności danego gatunku. Morfologia i biologia. Zawiera charakterystykę morfologiczną, dane o liczbie chromosomów oraz informacje o niektórych cechach biologicznych gatunku, przede wszystkim tych, które mają znaczenie przy ocenie zagrożeń i ustalaniu sposobów ochrony. Zasięg ogólny. Przedstawiono w formie opisu zilustrowanego mapą (opracowaną w większości przypadków na podstawie atlasów: Meusel i in. (1965, 1978), Meusel i Jäger (1992), Hultén i Fries (1986), Jalas i Suominen (1972 2001) oraz regionalnych atlasów rozmieszczenia, flor i monograficznych opracowań taksonomiczno-chorologicznych. Dla części gatunków wykorzystano mapy z wcześniej publikowanego opracowania Piękoś-Mirkowej i Mirka (2003). Rozmieszczenie w Polsce. Scharakteryzowano w formie opisowej, opierając się głównie na syntetycznych opracowaniach, przede wszystkim na 19
Florze polskiej (1919 1980), Florze Polski (1985 1992) oraz Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając, Zając 2001); w grupach gatunków krytycznych i bardzo rzadkich za podstawę przyjęto najnowsze opracowania autorskie (np. Mitka 2003). Rozmieszczenie w Karpatach polskich. Zamieszczono charakterystykę tekstową wraz z oryginalną, punktową mapą stanowisk. Mapę uzupełnia schematyczny diagram ukazujący w sposób uproszczony zasięg wysokościowy każdego z gatunków na tle pięter klimatyczno-roślinnych, dla których przyjęto następujące skróty: Pg piętro pogórza (górna granica na wysokości 550 m n.p.m.); Rd piętro regla dolnego, w Beskidach średnio po około 1100 (1050 1150) m, w Tatrach po 1250 m n.p.m.; Rg piętro regla górnego, w Beskidach po 1350 1400 m (Babia Góra, Pilsko), w Tatrach po 1550 (1600) m n.p.m.; K piętro kosodrzewiny (subalpejskie w sensie ścisłym), w Beskidach (Babia Góra) po około 1650 m, w Tatrach po (1800) 1850 m n.p.m.; H piętro halne (piętro muraw alpejskich), w Tatrach po 2250 m n.p.m. (w Beskidach jedynie fragmentarycznie na Babiej Górze); T piętro turniowe, wykształca się tylko w Tatrach powyżej 2250 m n.p.m. Przyjęte wartości graniczne ukazują pewien średni zasięg pięter roślinności uwarunkowany klimatycznie. Lokalnie przebieg granic może być modyfikowany miejscowymi warunkami mezoklimatycznymi, orograficznymi czy edaficznymi, nierzadko też wpływami antropogenicznymi, jak to ma miejsce w przypadku przebiegu górnej granicy lasu w Tatrach i Beskidach, czy w odniesieniu do piętra połonin bieszczadzkich, gdzie układ pięter ma dodatkowo swą lokalną specyfikę. Na mapach rozmieszczenia w Karpatach zastosowano podane poniżej oznaczenia nawiązujące do tych, jakie przyjęto w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). stanowiska naturalne potwierdzone po 1980 r. stanowiska naturalne nie potwierdzone po 1980 r. skupienia stanowisk naturalnych potwierdzone po 1980 r. skupienia stanowisk naturalnych nie potwierdzone po 1980 r. + stanowisko naturalne, na którym gatunek wyginął? stanowisko wątpliwe lub o niepewnym statusie stanowisko synantropijne istniejące stanowisko synantropijne nieistniejące Siedliska (ze szczególnym uwzględnieniem warunków glebowych). Charakterystykę gleb dla znacznej części gatunków ograniczonych w swym występowaniu na obszarze Karpat polskich wyłącznie do Tatr, oparto na danych zebranych w latach 1987 2007 i przygotowanym w oparciu o nie manuskrypcie opracowania Ekologiczny atlas roślin naczyniowych Tatrzańskiego Parku Narodowego (Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Miechówka). Z tego samego źródła pochodzi znacząca część danych glebowych dla gatunków szerzej rozmieszczonych, znanych także z Tatr. O ile wyraźnie nie zaznaczono w tekście inaczej, charakterystyki glebowe dotyczą warstwy rizosfery. Próbki gleby z innych obszarów przeanalizowała także A. Miechówka wraz ze współpracownikami. 50 19 20 21 22 Wisła Dunaje jec Wisłoka Wisłok San 23 50 Soła Skawa Raba C D E F G A M B 1 3 4 2500 1500 a 1000 700 0 50 km 2 b 400 J 250 19 20 c 21 0 22 6 49 Ryc. 2. Obszar Karpat polskich objęty opracowaniem. Objaśnienia sygnatur: a parki narodowe, b parki krajobrazowe, c granica między piętrem pogórza a reglem dolnym. Parki narodowe: 1 Babiogórski PN, 2 Tatrzański PN, 3 Gorczański PN, 4 Pieniński PN, 5 Magurski PN, 6 Biesz czadzki PN. Parki krajobrazowe: A PK Beskidu Śląskiego, B PK Beskidu Małego, C Wiśnicko-Lipnicki PK, D Ciężkowicko-Rożnowski PK, E PK Pasma Brzanki, F Czarnorzecko-Strzyżowski PK, G PK Pogórza Przemyskiego, H PK Gór Słonnych, I PK Doliny Sanu, J Ciśniańsko-Wetliński PK, K Jaśliski PK, L Popradzki PK, M Żywiecki PK. L 5 K H I 20
Fitocenozy. W większości przypadków ujęcie zbiorowisk i wyższych jednostek syntaksonomicznych przyjęto za Matuszkiewiczem (2001), wyjątkowo tylko sięgano do innych źródeł; podano także listę gatunków najczęściej współwystępujących z gatunkiem badanym. Charakterystyka populacji. Podano (w przypadku małych populacji) aktualną, dokładną liczbę osobników kwitnących, owocujących i płonnych oraz o ile było to możliwe ocenę tendencji dynamicznych populacji, Zagrożenia. Określono przyczynę i stopień zagrożenia każdego gatunka. Ochrona. Poza wskazaniem czy gatunek znajduje się na liście gatunków prawem chronionych w Polsce, podano tu informacje dotyczące ewentualnej ochrony gatunku w ramach Konwencji Berneńskiej czy Dyrektywy Siedliskowej oraz fakt występowania na obszarach chronionych (parki narodowe, rezerwaty czy obszary NATURA 2000). Wskazano także na istniejące formy ochrony ex situ oraz podano propozycje konkretnych zabiegów w odniesieniu do poszczególnych gatunków. Uwagi. Cytowane w charakterystyce taksonów źródła informacji zestawiono na końcu Księgi dla wszystkich gatunków łącznie. W sumie bibliografia obejmuje ponad 1100 pozycji literatury dotyczących roślin naczyniowych w Karpatach polskich. Ponadto każdy takson zilustrowano czarno-białą lub kolorową ryciną przedstawiającą pokrój rośliny (niekiedy także szczegóły morfologiczne) lub fotografią. Tam gdzie to było możliwe zamieszczono fotografię biotopu lub szerszą panoramę miejsca występowania. Strona ilustracyjna obejmuje łącznie ponad 420 pozycji (335 fotografii barwnych, 64 barwne ryciny i 23 ryciny czarno-białe), nie licząc ponad 400 kolorowych map (zasięgi ogólne i występowanie w Karpatach). Pełny wykaz objaśnień do fotografii biotopów i krajobrazów zamieszczono przy końcu opracowania, sam zaś wykaz autorów wszystkich fotografii wraz z numerami odnośnych stron zestawiono na stronie 11. W Czerwonej Księdze zamieszczono ostatecznie 224 gatunki, tj. nieco ponad 10% wszystkich gatunków roślin naczyniowych występujących w stanie dzikim na obszarze Karpat Polskich. Wśród uwzględnionych znajduje się 18 gatunków całkowicie wymarłych na obszarze Karpat polskich, 4 gatunki wymarłe w przyrodzie lecz chronione ex situ, 47 gatunków krytycznie zagrożonych, 42 gatunki zagrożone oraz 77 gatunków narażonych na wyginięcie. Ponadto do grupy niższego ryzyka zaliczono 23 gatunki. Pozostałych 13 gatunków znalazło się w kategorii o nieokreślonym stopniu zagrożenia (DD). PODZIĘKOWANIA Pragniemy z serca podziękować wszystkim, blisko osiemdziesięciu współpracującym przy opracowaniu Czerwonej Księgi Autorom, którzy z ogromnym oddaniem trudzili się, by ostatecznie dzieło to przybrało kształt w jakim trafia do rąk Państwa. Pani Profesor Annie Miechówce i jej współpracownikom dziękujemy za trud wykonania wielu analiz glebowych, a Pani mgr Hannie Kuciel za ogromną pomoc techniczną w ciągu całego okresu prac; dziękujemy Jej także za przygotowanie, we współpracy z Autorami, i redakcję ostatecznej wersji map. Dziękujemy również Pani mgr Lucynie Musiał, Panu mgr. inż. Kajowi Romeyko-Hurko, Paniom mgr inż. Jolancie Urbanik i dr Agnieszce Nikel, Panom dr. Wojciechowi Paulowi, mgr. Edwardowi Walusiakowi oraz mgr. Łukaszowi Wilkowi za różnego rodzaju pomoc techniczną. Pani mgr Magdalenie Nowak dziękujemy za pomoc w uporządkowaniu i sprawdzeniu literatury a Pani dr Magdalenie Zarzyce-Ryszce za nieocenioną pomoc w pracach redakcyjnych. Dziękujemy także Koledze dr. Janowi J. Wójcickiemu za krytyczne uwagi redakcyjne. Panu Grzegorzowi Wojtasikowi dziękujemy za współpracę i wykonanie kolorowych rycin. Słowa szczególnej wdzięczności jesteśmy winni Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej za udzielenie wsparcia finansowego, bez którego trudno byłoby sobie wyobrazić wydanie tego dzieła. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa 21