XXV lat nauczania religii w polskiej szkole
XXV lat nauczania religii w polskiej szkole Między nadzieją a rzeczywistością Redakcja Ks. Marian Zając WYDAWNICTWO Lublin 2015
Redaktor tomu Ks. Marian Zając Recenzenci Ks. prof. dr hab. Ryszard Czekalski, UKSW Warszawa Ks. prof. dr hab. Wiesław Przygoda, KUL Lublin Projekt okładki Ewelina Zarosa Skład komputerowy Szymon Strużyński Copyright by Ks. Marian Zając Copyright by Stowarzyszenie Pedagogów NATAN ISBN 978-83-63875-44-2 Wydawca Wydawnictwo NATAN ul. Skautów 11 B m 29 20-055 Lublin tel. 81 533 17 25, 609 734 114 e-mail: biuro@natan.pl www.natan.pl
Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów 7 Wprowadzenie 9 Część I Z zagadnień ćwierćwiecza nauczania religii w polskiej szkole Ks. Radosław Chałupniak, UO Opole Szkolne nauczanie religii w Polsce w kontekście... europejskim 13 Ks. Piotr Tomasik, UKSW Warszawa Polskie dokumenty katechetyczne dwudziestopięciolecia... 1990-2015 37 Ks. Tadeusz Panuś, UPJPII Kraków Katecheza w zwierciadle mediów 67 Zbigniew Barciński, Stowarzyszenie Pedagogów NATAN Lublin 25 lat katechezy w szkole próba bilansu 91 Ks. Józef Kloch, UKSW Warszawa Katecheza z perspektywy rzecznika Konferencji... Episkopatu Polski 105 Ks. Paweł Mąkosa, KUL Lublin Między katechetyczną rzeczywistością... a ewangelizacyjnym oczekiwaniem 113 Część II Z zagadnień edukacyjno-wychowawczych Helena Słotwińska, KUL Lublin Idealny katecheta na współczesne czasy 125 Ks. Andrzej Kiciński, KUL Lublin Rozwój katechezy specjalnej 139 S. Halina Wrońska cmw, KUL Lublin Komplementarność nauczania religii w szkole... i katechezy parafialnej 151
6 Spis treści Ks. Piotr Goliszek, KUL Lublin Zakres nauczania katechezy w latach 1990-2015... w archidiecezji lubelskiej 163 Ks. Stanisław Łabendowicz, KUL Lublin Wychowanie dzieci i młodzieży w katechezie szkolnej 191 Ks. Stanisław Kulpaczyński sdb 25 opinii katechetów o 25 latach katechezy w Polsce 205 Ks. Kazimierz Święs, KUL Lublin Szkolne nauczanie religii w odbiorze społecznym 229 Ks. Marian Zając, KUL Lublin Inspiracje maryjne w okresie ćwierćwiecza... nauczania religii w polskiej szkole 241 Część III Z zagadnień współczesnej katechezy Ks. Jarosław Czerkawski, KUL Lublin Media ikoniczne a katecheza Kościoła 257 Joanna Borowicz, KUL Lublin Religijność dziecka po I Komunii Świętej wyzwaniem... dla współczesnej katechezy 267 Ks. Grzegorz Jerzy Zakrzewski, KUL Lublin Ewangelizacyjna odnowa formacji katechetów 281 Mateusz Pisarek, KUL Lublin Rola edukacji cyfrowej w dydaktyce nauczania religii 291 Alicja Szubartowska Wychowanie przez sztukę w katechezie 301 Anna Rutkowska Wychowanie do wdzięczności na katechezie 329 Krzysztof Polak Papieski Dekalog dla Polaków jako drogowskaz... ćwierćwiecza 341 Informacje o autorach 353 Indeks nazwisk 359
Wykaz ważniejszych skrótów AK Ateneum Kapłańskie. Włocławek 1909. CBOS Centrum Badania Opinii Społecznej. ChL Christifideles laici. Posynodalna adhortacja apostolska Jana Pawła II o powołaniu i misji świeckich w Kościele. 30 grudnia 1988. CT Catechesi tradendae. Posynodalna adhortacja apostolska Jana Pawła II o katechizacji w naszych czasach. 16 października 1979. DA Apostolicam actuositatem. Dekret o apostolstwie świeckich. 16 listopada 1965. DB Christus Dominus. Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele. 28 października 1965. DCE Deus caritas est. Encyklika Benedykta XVI o miłości chrześcijańskiej. 25 grudnia 2005. DCG Directorium Catechisticum Generale. Kongregacja ds. Duchowieństwa. 11 kwietnia 1971. DH Dignitatis humanae. Deklaracja o wolności religijnej. 7 grudnia 1965. DM Ad gentes. Dekret o działalności misyjnej Kościoła. 7 grudnia 1965. DOK Dyrektorium ogólne o katechizacji. Kongregacja ds. Duchowieństwa 15 sierpnia 1997. DWCH Gravissimum educationis. Deklaracja o wychowaniu EE chrześcijańskim. 28 października 1965. Ecclesia in Europa. Posynodalna adhortacja apostolska Jana Pawła II. 28 czerwca 2003. EK Encyklopedia Katolicka. Lublin 1973. EN Evangelii nuntiandi. Posynodalna adhortacja apostolska Pawła VI o ewangelizacji w świecie współczesnym. 8 grudnia 1975. KDK Gaudium et spes. Konstytucja duszpasterska o w świecie współczesnym. 7 grudnia 1965. KK Lumen gentium. Konstytucja dogmatyczna o Kościele. 1 listopada 1964. KKK Katechizm Kościoła Katolickiego. Poznań 1994. KL Sacrosanctum concilium. Konstytucja o liturgii świętej. 4 grudnia 1963. KO Dei verbum. Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym. 18 listopada 1965.
8 Wykaz ważniejszych skrótów KPK Kodeks Prawa Kanonicznego. Poznań 1984. LE Laborem exercens. Encyklika Jana Pawła II o pracy. 14 września 1981. MD Mulieris dignitatem. List apostolski Jana Pawła II o godności i powołaniu kobiety. 15 sierpnia 1981. Mps BKUL Maszynopis Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. NMI Novo millennio ineunte. List apostolski Jana Pawła II na zakończenie Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. 6 stycznia 2001. PDK Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce. Konferencja Episkopatu Polski. 20 czerwca 2001. PNR Program Nauczania Religii. Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski. 20 września 2001. POK Pisma Ojców Kościoła. Red. J. Sajdak. Poznań 1924. PPK Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce. RH Konferencja Episkopatu Polski. 20 czerwca 2001. Redemptor hominis. Encyklika Jana Pawła II o Odkupicielu człowieka. 4 marca 1979. RMat Redemptoris Mater. Encyklika Jana Pawła II. 25 marca 1987. RMi Redemptoris missio. Encyklika Jana Pawła II o stałej aktualności posłania misyjnego. 7 grudnia 1990. RT Roczniki Teologiczne. Lublin 1991/1992. RVM Rosarium Virginis Mariae. List apostolski Jan Pawła II. 16 października 2002. SC TMA VD Sacramentum caritatis. Posynodalna adhortacja apostolska Benedykta XVI. 22 lutego 2007. Tertio millennio adveniente. List Jana Pawła II w związku z przygotowaniem Jubileuszu Roku 2000. 10 października 1994. Verbum Domini. Posynodalna adhortacja apostolska Benedykta XVI o Słowie Bożym w życiu i misji Kościoła. 30 września 2010.
Wprowadzenie W encyklice Pochwalony bądź papież Franciszek podjął głęboką refleksję teologiczną i filozoficzną na temat sytuacji ludzkości i świata. Sugestywnie przypomniał znaną prawdę, że wszelkie takie rozważania mogą brzmieć jak powtarzanie pustych haseł, jeśli nie zostaną na nowo umieszczone w aktualnym kontekście, bezprecedensowym dla historii ludzkości 1. Następnie wyraził opinię, która nie może zniknąć z pola widzenia wszystkich osób odpowiedzialnych za sprawę Jezusa w aktualnym etapie samourzeczywistnienia się Kościoła w świecie i napisał: Dlatego zanim rozpoznamy, jak wiara wnosi nowe motywacje i wymagania wobec świata, którego jesteśmy częścią, proponuję zatrzymać się na chwilę, by zastanowić się, co dzieje się w naszym wspólnym domu 2. Wydaje się, że to wezwanie powinno być usłyszane przez polskie środowisko katechetyczne w kontekście ćwierćwiecza powrotu religii do szkoły. Głębokie przemiany, jakie dokonały się w Polsce po 1989 r., zaowocowały zmianą ustrojową, której beneficjantem stało się całe polskie społeczeństwo katolickie. Okres transformacji ustrojowej umożliwił także dokonanie się dziejowej sprawiedliwości i powrót lekcji religii na jej właściwe miejsce, czyli do polskiej szkoły, po blisko trzydziestoletniej banicji, spowodowanej represyjnymi działaniami w 1961 r. totalitarnego państwa komunistycznego na ziemiach polskich. Ważna sprawa nauczania religii w ciągu minionego ćwierćwiecza nie tylko zyskała na znaczeniu, prestiżu, ale doczekała się kilku spektakularnych sukcesów. Po pierwsze została przygotowana profesjonalna kadra nauczycieli religii w liczbie ponad trzydziestu czterech tysięcy osób, dobrze wykształconych, spełniających wymagania oświatowe demokratycznego państwa i działających skutecznie w warunkach państwowych placówek oświatowych. Po drugie, udało się przygotować ważne dokumenty dotyczące nauczania religii w szkole i katechizacji parafialnej, które umożliwiły rozwojowe połączenie tych ważnych obszarów wychowywania w wierze dzieci i młodzieży szkolnej. Po trzecie, poprzez ogromną determinację ośrodków uniwersyteckich i wydziałów teologicznych oraz współpracy katechetyków i katechetów polskich przygotowano obszerną propozycję pakietów edukacyjnych do nauczania religii rzymskokatolickiej w warunkach polskiej szkoły, 1 Papież Franciszek. Encyklika W trosce o wspólny dom Laudato Si`. 18 czerwca 2015. Watykan 2015 nr 17. 2 Tamże.
10 Wprowadzenie które swoim poziomem merytorycznym, zamysłem dydaktycznym i obudową multimedialną nie ustępują podobnym pomocom szkolnym wykorzystywanym w nauczaniu innych przedmiotów. I chociaż pojawiają się wciąż głosy środowisk niechętnych edukacji religijnej w szkole, wskazujące na to, że nauczanie religii nie powinno być w środowisku szkolnym demokratycznego państwa, to są to głosy osób nie mających innego pomysłu na zaistnienie w świecie polityki, uciekających się do populistycznych haseł i aroganckiej krytyki bez jakichkolwiek propozycji konstruktywnego rozwiązania tej kwestii. Środowiska katechetyczne traktują te sugestie wprawdzie poważnie, ale widzą je jako swoisty głos w dyskusji z ideowym przeciwnikiem. Pojawiające się zarzuty są wykorzystywane przez stronę kościelną odpowiedzialną za nauczanie religii w szkole jako wyzwanie do podnoszenia jakości edukacyjnej oferty w szkołach w ramach nauczania religii. Natomiast słuszność obranej drogi potwierdzają rodzicie dzieci i młodzieży oraz niebywała frekwencja na szkolnych lekcjach religii, która jest faktem znakomicie i transparentnie certyfikującym słuszność obranej drogi. W roku 2015 mija ćwierćwiecze od dziejowego powrotu religii do polskiej szkoły. Jest to zatem naturalny czas na zbilansowanie minionych dokonań w czasie transformacji ustrojowej, podjęcie próby ich wieloaspektowej oceny, a także czas na wskazanie perspektyw na przyszłość. Nie ulega bowiem wątpliwości, że przyjęta strategia sprawdziła się, a ewentualne wątpliwości są absolutnie możliwe do zmodernizowania przez wielu zaangażowanych ludzi w to wielkie dzieło edukacji religijnej młodego pokolenia w naszej Ojczyźnie. Takim zadaniom chce służyć niniejsza publikacja, w której Autorzy oceniają przeszłość, analizują teraźniejszość i spoglądają z nadzieją w przyszłość nauczania religii w polskiej szkole. Ks. Marian Zając