Porównanie dynamiki opadu py³kowego w œrodowisku miejskim i wiejskim centralnej Polski

Alergia Astma Majkowska-Wojciechowska Immunologia, 2005, 10(3), B., 139-147 Balwierz Z., Pe³ka J. i wsp. Porównanie dynamiki opadu py³kowego 139 Porównanie dynamiki opadu py³kowego w œrodowisku miejskim i wiejskim centralnej Polski Comparison of pollen fall trends in rural and urban environment of Central Poland BARBARA MAJKOWSKA-WOJCIECHOWSKA 1/, ZOFIA BALWIERZ 2/, JOLANTA PE KA 3/, MARZANNA JARZÊBSKA 1/, MAREK L. KOWALSKI 1/ 1/ Zak³ad Immunologii Klinicznej Katedry Immunologii Uniwersytetu Medycznego w odzi, ul. Pomorska 251, 92-213 ódÿ 2/ Zak³ad Geomorfologii U w odzi, ul. Narutowicza 88, 90-139 ódÿ 3/ Wiejski Oœrodek Zdrowia w Mierzycach ko³o Wielunia Wprowadzenie. Py³ki roœlin uwa ane s¹ za g³ówne aeroalergeny, wywo³uj¹ce uczulenia, objawy nie ytu nosa i spojówek oraz astmy. U dzieci ³ódzkich odnotowano istotnie wy sz¹ czêstoœæ uczuleñ na alergeny py³kowe ni u dzieci terenu wiejskiego, natomiast dot¹d nie porównywano stopnia ekspozycji na py³ki w tych obu œrodowiskach. Cel pracy. Celem pracy by³o porównanie koncentracji py³ków roœlin w opadzie py³kowym w œrodowisku wiejskim i wiejskim centralnej Polski. Materia³ i metody. Ziarna py³kowe pozyskiwano w odzi i w Mierzycach, metod¹ wolumetryczn¹ w rytmie tygodniowym, przy u yciu dwóch pu³apek Lanzoni. Badania trwa³y od marca do paÿdziernika w latach 2003 i 2004. Wyniki. W opadzie py³kowym odzi i Mierzyc oznaczono ponad 90 taksonów roœlin. Najwy sze stê enia w obu badanych sezonach odnotowano dla brzozy (55 602), co stanowi³o 18% wszystkich ziaren w opadzie py³kowym, sosny (23 051) 9%, pokrzywy (22 317) 8,3% i traw (15 439) 5,9%, olszy (10 776) 3,6%. Stwierdzono wiêksze ró nice opadu py³kowego pomiêdzy sezonami 2003 i 2004 ni pomiêdzy badanymi œrodowiskami. W sezonie 2003 w odzi wy szy opad py³kowy zanotowano w odniesieniu do olszy i leszczyny. W Mierzycach opad py³kowy by³ istotnie wy szy ni w odzi w odniesieniu do yta, pokrzywy, babki zwyczajnej/œredniej, bzu czarnego i ja³owca. W sezonie 2004 istotne wiêcej by³o ziaren brzozy w Mierzycach ni w odzi. W odzi odnotowano istotnie wiêcej ni w Mierzycach py³ku grabu. ¹cznie w sezonach 2003 i 2004 stwierdzono nastêpuj¹ce istotne ró nice: py³ku brzozy by³o o 51% wiêcej w odzi ni w Mierzycach (p<0,002), olszy o 39% wiêcej w odzi (p=0,018), wi¹zu o 47% wiêcej w Mierzycach (p=0,008), traw o 43% wiêcej w Mierzycach (p=0,038), ambrozji, o 72% wiêcej w Mierzycach (p=0,024), pokrzywy o 28% wiêcej w Mierzycach (p<0,002). Stwierdzono obecnoœæ py³ku ambrozji w obu monitorowanych sezonach i w obu œrodowiskach. Wnioski. Stwierdzono istotne ró nice w nasileniu opadu py³kowego na wsi i w mieœcie, ale nie pozwala to wyjaœniæ ró nic w czêstoœci uczuleñ na alergeny py³kowe miêdzy wsi¹ i miastem. Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 139-147 S³owa kluczowe: py³ki, miasto, wieœ, aerobiologia, alergia na py³ki, ódÿ, Mierzyce Introduction. Pollens are major aeroallergens, associated with allergic sensitisation, rhinoconjunctivitis and asthma symptoms. Children who live in rural area of Mierzyce have a significant lower prevalence of pollen sensitisation than children of the urban area of Lodz community, but there is no information about differences in pollen exposures between those rural and urban areas. Aim of the study. The aim of the study was to compare the concentrations of pollens in urban and rural environments of Central Poland area. Material and methods. Pollen counts were obtained weekly, using volumetric method with two Lanzoni pollen traps in Lodz and Mierzyce since March till October, in 2003 and 2004. Results. In pollen fall of Lodz and Mierzyce we found more that 90 pollen taxa. The highest concentration of granas (total for both seasons) was noted for Betula (55 602) 18.7% of pollen fall, Pinus (23 051) 9%, Urtica (22 317) 8.3% and Poace (15 439) 5.9%, Alnus (10 776) 3.6%. Results of the study reveal a greater difference in pollen fall between the seasons 2003 and 2004 that between the analysed rural and urban environments. The pollen count of all examined pollen taxa was higher in 2003 than in 2004. In the 2003 season, significant more tree pollens of Alnus and Coryllus were observed in the urban area, but in the rural area there were significantly more pollens of Secale, Urtica, Plantago major/media, Sambucus nigra and Juniperus pollens. In the 2004 season, there were significantly more Betula pollens in Mierzyce that in Lodz, but in Lodz there were significantly more Carpinus granes in Lodz than in Mierzyce. Significant differences (total 2003 + 2004) were noted for Betula 51% more granas in Lodz, Alnus 39% more in Lodz, Ulmus 47% more in Mierzyce, Poaceae 43% more in Mierzyce, Ambrosia 72% more in Mierzyce and (Urtica) 28% more in Mierzyce. Conclusions. The study demonstrates that significant differences in pollen fall in rural and urban area do not explain differences in prevalence of pollen sensitisation between rural and urban areas. Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 139-147 Key words: pollens, pollinosis, rural area, urban area, aerobiology, Lodz, Mierzyce

140 Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 139-147 Uczulenia na py³ek roœlin dominuj¹ wœród alergii wziewnych i wi¹ ¹ siê nie tylko z sezonowoœci¹ objawów, ale i ze œcis³¹ zale noœci¹ nasilenia dolegliwoœci od stê eñ alergenów py³kowych w powietrzu atmosferycznym [1-4]. Wœród mieszkañców aglomeracji miejskich krajów uprzemys³owionych wielokrotnie dokumentowano wy sz¹ czêstoœæ uczuleñ na py³ek roœlin ni u osób zamieszkuj¹cych tereny rolnicze [5-8], jednak czêœæ publikacji przedstawia podobn¹ lub nawet wy sz¹ czêstoœæ atopii i alergicznego nie ytu nosa na terenach wiejskich o wysokim stopniu nara enia na py³ek roœlin [9-11]. Badania dzieci w wieku gimnazjalnym œrodowiska miejskiego i wiejskiego w województwie ³ódzkim wykaza³y dramatyczne ró nice alergii py³kowej, gdy czêstoœæ dodatnich testów skórnych na alergeny py³ku roœlin i zarodników Alternarii by³a kilkunastokrotnie wy sza u dzieci œrodowiska miejskiego ni wiejskiego [12], st¹d interesuj¹ce wydaje siê porównanie stopnia ekspozycji dzieci w obu œrodowiskach i lokalnych stê- eñ py³ku roœlin w powietrzu atmosferycznym. Celem pracy by³o porównanie stê eñ py³ku roœlin w powietrzu atmosferycznym aglomeracji miejskiej w centrum odzi, i w œrodowisku wiejskim we wsi Mierzyce k. Wielunia, w okresie kolejnych dwóch sezonów pylenia: 2003 i 2004. MATERIA I METODY Pomiar opadu py³kowego Pomiary opadu py³kowego przeprowadzone zosta³y zgodnie z zasadami przyjêtymi dla metody wolumetrycznej [13], a do ich prowadzenia u yto dwóch aparatów firmy Lanzoni (W³ochy). W celu porównania opadu py- ³kowego w du ej aglomeracji miejskiej i na wsi jeden z aparatów zainstalowany zosta³ w centrum odzi, drugi zaœ w Mierzycach wsi po³o onej oko³o 100 km na po³udniowy zachód od odzi i 10 km na po³udniowy wschód od Wielunia. Aparat w odzi zainstalowany zosta³ na dachu budynku, na wysokoœci oko³o 15 m. W Mierzycach, wobec braku wy szych budynków, aparat zainstalowano na wysokoœci 8 m. Monitoring py³kowy prowadzono równolegle w odzi i Mierzycach. W odzi badania trwa³y od 20 marca do 6 paÿdziernika 2003 roku, a w Mierzycach od 7 kwietnia do 5 paÿdziernika 2003 roku, a wiêc w porównaniach wyników z odzi i Mierzyc pominiêto dane z marca 2003. W sezonie 2004 badania prowadzone by³y od lutego do po³owy paÿdziernika. Bêben w aparatach zmieniany by³ raz w tygodniu o godzinie 8 00 rano. W ten sposób na taœmie by³y zawsze obecne py³ki z pe³nych siedmiu dób meteorologicznych. Z taœm przygotowywano preparaty mikroskopowe. Wszystkie preparaty, zarówno z odzi, jak i z Mierzyc liczone by³y przez tê sam¹ osobê. Liczenie i analiza opadu py³kowego Preparaty liczono metod¹ 4 pasów horyzontalnych. W pojedynczych przypadkach, kiedy w wyniku nieuwagi czy innych czynników z czêœci taœmy zosta³ usuniêty el, liczono tak¹ powierzchniê szkie³ka, która odpowiada³a powierzchni czterech pasów horyzontalnych. Liczbê ziaren py³kowych poszczególnych taksonów mno ono przez ustalony wskaÿnik, otrzymuj¹c liczbê ziaren py³kowych w 1 m 3 powietrza wyliczan¹ wg wzoru: b F = a c Gdzie b oznacza ca³kowit¹ powierzchniê liczonej taœmy, która by³a sta³a i wynosi³a 672 mm 2 ; a oznacza przeliczon¹ powierzchniê taœmy, która dla u ywanego mikroskopu, powiêkszenia 400x, i zachowania zasady liczenia 4 pasów horyzontalnych wynosi³a 72,96 mm 2 ; c oznacza iloœæ zasysanego powietrza przez aparat w ci¹gu doby w m 3. W przypadku zasysania 10 l powietrza na minutê dla 1 doby, wartoœæ ta wynosi³a 14,4 m 3. Ustawienie aparatu, aby zasysa³ zawsze tê, okreœlon¹ iloœæ powietrza 10 l/min, by³o trudne. W odzi wartoœæ ta zmienia³a siê i waha³a od 9-10,5 l/min, a w Mierzycach wartoœæ ta oscylowa³a miêdzy 5 a 10 l/min, najczêœciej jednak wynosi³a 9 l/min. Wartoœci minimalne osi¹gane by³y rzadko. Za ka dym razem, gdy którykolwiek ze sk³adników wzoru siê zmienia³, wyliczano wskaÿnik uwzglêdniaj¹c nowe wartoœci. W przygotowanych preparatach oznaczano i liczono wszystkie napotkane ziarna py³kowe i spory roœlin zarodnikowych. ¹cznie oznaczono 88 taksonów o ró nej randze systematycznej, najczêœciej rodzajów i typów, obejmuj¹cych zwykle kilka rodzajów, rodzin lub gatunków. Zarodniki grzybów mikroskopowych pocz¹tkowo nie by³y oznaczane, ale w czêœci preparatów, g³ównie tych z koñca sezonu py³kowego, kiedy ogólna liczba ziaren py³ku by³a mniejsza, oznaczano i liczono spory Alternaria i Cladosporium. Wyniki tych zliczeñ nie zosta³y wykorzystane do ca³oœciowego opracowania ze wzglêdu na brak ci¹g³oœci oznaczeñ. Analiza statystyczna Wyniki zosta³y opracowane przy pomocy programu statystycznego SPSS. Porównania œrednich wartoœci stê- eñ py³ku poszczególnych taksonów, uwzglêdniaj¹ce liczbê dni, w których ziarna by³y obecne w preparatach, przeprowadzono przy pomocy testu Mann a-whitney a dla prób niezale nych. Podsumowanie wyników pylenia roœlin w odzi i Mierzycach w sezonach 2003 i 2004 wykonano przy u yciu testu dyskryminacji programu SPSS. Pocz¹tek sezonu pylenia okreœla wystêpowanie pojedynczych ziaren w preparatach mikroskopowych.

Majkowska-Wojciechowska B., Balwierz Z., Pe³ka J. i wsp. Porównanie dynamiki opadu py³kowego 141 WYNIKI Sezon 2003 Sumaryczna liczba ziaren py³ku od marca do paÿdziernika by³a wy sza w odzi ni w Mierzycach i wynosi³a odpowiednio 122 390 wobec 84 135 (ryc.1). W sezonie 2003 w odzi wy szy opad py³kowy zanotowano w odniesieniu do taksonów drzew: olszy (p=0,004) i leszczyny (p=0,04). W Mierzycach opad py³kowy by³ istotnie wy- szy ni w odzi w odniesieniu do yta (p=0,042), pokrzywy (p=0,003), babki zwyczajnej/œredniej (p=0,002), bzu czarnego (p=0,017) i ja³owca (p=0,03). Sezon 2004 W roku 2004 sumaryczna liczba ziaren py³ku od marca do paÿdziernika by³a wy sza w odzi ni w Mierzycach i wynosi³a 55 961 w odzi wobec 34 835 w Mierzycach (ryc.1). Istotne ró nice miêdzy stê eniami py³ku w odzi i Mierzycach w sezonie 2004 uzyskano dla brzozy (p=0,007), przy czym œrednio wiêcej ziaren w opadzie by³o w Mierzycach (51,5±8,75) ni w odzi (46,9±0,56). W Mierzycach stwierdzono te wy sz¹ liczbê dni obecnoœci ziaren py³ku brzozy ni w odzi. Natomiast w œrodowisku miejskim wykazano istotnie wiêcej ni w wiejskim ziaren py³ku grabu: 7,23±6,9 wobec 2,96±2,9 (p=0,018). Razem sezony 2003 i 2004 Ogólna, bezwzglêdna liczba ziaren py³ku w opadzie w obu sezonach (od marca do paÿdziernika) w odzi wynosi³a 178 464, œrednio w jednym roku: 89 232, a w Mierzycach stwierdzono 118 970 ziaren, œrednio w jednym sezonie: 59 385 ziaren py³kowych, czyli w œrodowisku wiejskim by³o o 33,4% mniej (ryc.1). Istotne ró nice dynamiki opadu py³ku w odzi i w Mierzycach, ³¹cznie w sezonach 2003 i 2004 (przedstawione w tab. 1), stwierdzono dla nastêpuj¹cych taksonów roœlin: brzoza (Betula): ogó³em 55 602 ziarna, opad o 51% wy szy w odzi ni w Mierzycach liczba ziaren py³ku 200000 150000 100000 50000 0 122390 ódÿ 2003 84135 Mierzyce 2003 55961 ódÿ 2004 34835 Mierzyce 2004 Ryc. 1. Porównanie zliczonych ziaren py³ku wszystkich ocenianych taksonów w sezonach 2003 i 2004 w odzi i w Mierzycach Tabela 1. Stê enia py³ków w odzi i Mierzycach ³¹cznie w sezonach 2003 i 2004 (wartoœci maksymalne i sumy ziaren w opadzie wybranych taksonów) oraz ró nice opadu dla porównywanych œrodowisk Alnus (olsza) Betula (brzoza) Carpinus (grab) Corylus (leszczyna) Fagus (buk) Fraxinus (jesion) Picea (œwierk) Pinus (sosna) Quercus (d¹b) Ulmus (wi¹z) Ambrosia (ambrozja) Artemisia (bylica) Cerealia (zbo a) Plantago lanc. (babka lancetowata) Poaceae (trawy) Rumex acetosa/ acetosella Urtica (pokrzywa) Miasto n 166 285 43 81 24 43 37 269 122 26 29 156 131 133 275 243 222 ( ódÿ) X œr (w m 3 ) 46,59 129,20 8,84 7,32 6,42 21,37 2,73 45,67 20,93 6,88 2,86 15,35 5,26 1,75 24,00 5,78 48,77 2003/2004 SD ± 163,2 781,7 12,1 15,2 9,7 34,7 2,7 140,7 31,820 11,247 4,565 22,080 7,191 1,299 38,036 5,804 55,480 Wart. max 1316 8665 51 80 41 163 13 902 156 52 22 105 40 8 293 36 244 Suma 7734 36821 380 593 154 919 101 12286 2553 179 83 2395 689 233 6601 1405 10828 Wieœ n 137 258 54 56 28 70 57 277 82 49 54 150 164 173 294 242 216 (Mierzyce) X œr (w m 3 ) 22,20 72,79 3,63 7,07 7,18 15,96 5,23 54,27 21,43 1,73 5,54 19,02 8,35 2,09 36,82 5,91 64,60 2003/2004 SD ± 90,1 256,6 4,2 20,7 11,9 23,0 9,4 161,6 53,4 1,3 7,6 29,7 14,4 1,6 56,6 6,2 65,3 Wart. max 669 2451 26 141 41 99 50 1197 408 6 38 134 87 9 440 35 352 Suma 3042 18781 196 396 201 1117 298 15032 1757 85 299 2853 1369 361 10824 1430 13954 Razem n 303 543 97 137 52 113 94 546 204 75 83 306 295 306 569 485 438 X œr 35,56 102,40 5,94 7,22 6,83 18,02 4,24 50,03 21,13 3,52 4,60 17,15 6,98 1,94 30,62 5,85 56,58 SD ± 135,5 593,5 8,9 17,6 10,8 28,0 7,6 151,6 41,7 7,0 6,8 26,1 11,8 1,5 48,9 6,0 61,0 Wart. max 1316 8665 51 141 41 163 50 1197 408 52 38 134 87 9 440 36 352 Suma 10776 55602 576 989 355 2036 399 27318 4310 264 382 5248 2058 594 17425 2835 24782 p 0,018 0,002 0,083 0,25 0,71 0,93 0,82 0,64 0,17 0,008 0,024 0,48 0,11 0,10 0,03 0,85 0,002 Porównanie trendów M>W M>W M>W M W M W M>W M<W M<W M W M>W M<W M W M W M W M<W M W M<W wartoœci œrednich opadu w mieœcie (M) i na wsi (W)

142 Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 139-147 (p<0,002); olsza (Alnus): ogó³em 10 776 ziarna, opad o 39% wy szy w odzi ni w Mierzycach (p=0,018); wi¹z (Ulmus): ogó³em 382, o 47% wiêcej ziaren w Mierzycach ni w odzi (p=0,008), trawy (Poaceae): ogó³em 15 439, o 43% ziaren wiêcej w Mierzycach ni w odzi (p=0,038); ambrozja (Ambrosia): ogó³em 382 ziarna, o 72% wiêcej w Mierzycach ni w odzi (p=0,024); pokrzywa (Urtica) 24 782 ziaren, o 28% wiêcej w Mierzycach ni w odzi (p<0,002). Wyniki analizy dyskryminacyjnej Dodatkowo, przy pomocy testu analizy dyskryminacyjnej, podsumowano zró nicowanie œrednich stê eñ py³ku roœlin w odzi i Mierzycach w badanych sezonach pylenia 2003 i 2004. Wyniki analizy dyskryminacji wskazuj¹, po pierwsze, na istotnie zró nicowanie opadu py³kowego w odzi i w Mierzycach, a po drugie, na wiêksze zró nicowanie œrednich wartoœci pylenia pomiêdzy badanymi sezonami: 2003/2004 ni pomiêdzy miejscowoœciami: odzi¹ i Mierzycami. Z analizy tej wynika tak e, e najwiêkszy udzia³ w zró nicowaniu miejscowoœci maj¹ py³ki traw, których ca³kowite stê enie osi¹gnê³o wartoœci wy sze Mierzycach ni w odzi, szczególne ró nice dotyczy³y sezonu w 2004 roku. Taksony dominuj¹ce w opadzie py³kowym W materiale uzyskanym w ci¹gu dwóch lat badañ, ³¹cznie w odzi i w Mierzycach, najliczniej wystêpowa³y ziarna brzozy (55 602), nastêpnie sosny (23 051), pokrzywy (22 317) i traw (15 439). Brzoza Py³ek brzozy dominowa³ liczebnie w ca³ym zebranym materiale. ¹czna liczba ziaren py³kowych wynosi³a 55 602 sporomorf, co stanowi³o 18,7% ogólnej liczby wszystkich policzonych ziaren py³ku. Wartoœæ œrednia dla obu sezonów w odzi i Mierzycach wynosi³a 102,4±593,5, a uzyskana wartoœæ maksymalna 8 665 ziaren by³a odnotowana w odzi 29 kwietnia 2003 roku. Maksymalna wartoœæ w Mierzycach: 2 451 ziaren stwierdzono 3 marca 2003 r. W sezonie 2003 wiêcej py³ku stwierdzono w odzi ni w Mierzycach, odpowiednio: x œr ódÿ = 188,6±1015/m 3 wobec x œrmierzyce = 91,6±320 m 3, chocia ró nica ta nie by³a istotna (p=0,09). Natomiast w sezonie 2004 w Mierzycach py³ku brzozy by³o istotnie wiêcej ni w odzi (p=0,007), odpowiednio: x œr ódÿ = 51,5±153 i x œrmierzyce = 46,29±130. W obu sezonach, w odzi i w Mierzycach, œrednia liczba dni, w których, w preparatach obecny by³ py³ek brzozy wynosi³a odpowiednio 74 wobec 68 (tab. 2). Œrednia liczba dni, w których zaobserwowano œrednie, wysokie i bardzo wysokie stê enia py³ku w powietrzu (>15) wynosi³a 12 w odzi wobec 35 w Mierzycach, a wartoœci wysokie i bardzo wysokie by³y tak e wy sze w Mierzycach ni w odzi i wynosi³y odpowiednio: 8 dni wobec 24,5. Pocz¹tek pylenia brzozy w obu sezonach by³ wczeœniejszy w odzi, bo 22 marca 2003 r. i 3 marca 2004 r., a w Mierzycach odpowiednio 12 kwietnia 2003 r. i 6 marca 2003 r. Dynamikê opadu py³ku brzozy w kolejnych miesi¹cach przedstawiono graficznie na ryc. 2a. Sosna ¹cznie odnotowano 27 318 ziaren py³kowych sosny (Pinus silvestris): czyli œrednio 46,7±144,3/m 3 rocznie, co stanowi³o 9% wszystkich zliczonych ziaren py³ku. Wartoœæ œrednia dla obu œrodowisk wynios³a 50,03±151,5 w m 3, a wartoœæ maksymalna 1197 ziaren, zosta³a stwierdzona w Mierzycach w roku 2003, a w odzi w tym samym 2003 roku maksymalnie odnotowano 902 ziarna. Ogólnie, wy - sze wartoœci stwierdzono w roku 2003 ni w 2004, ale w obu sezonach wiêcej py³ku sosny by³o w odzi. Pokrzywa (Urtica) Sumaryczna wartoœæ ziaren pokrzywy wynios³a 24 782 sporomorf w obu porównywanych sezonach, co stanowi- ³o 8,3% ogólnego opadu py³kowego, a na jeden sezon przypada³o œrednio 56,6±61/m 3. Najwy sze dobowe stê enie Tabela 2. Zakresy natê enia opadu py³ku brzozy w odzi i w Mierzycach w sezonach 2003 i 2004 Skala wartoœci ódÿ 2003 ódÿ 2004 ódÿ 2003/2004 Mierzyce 2003 Mierzyce 2004 Mierzyce 2003/2004 dla brzozy Liczba dni Liczba dni œrednia liczba dni Liczba dni Liczba dni œrednia liczba dni w obu sezonach w obu sezonach Brak py³ku 0 65 dni 73 69 Razem 52 113 32,5 Razem Wartoœci niskie <15 142 57 99.5 168,5 109 94 97,5 130 Wartoœci œrednie 15-90 8 0 4 Razem 8 13 10,5 Razem Wartoœci wysokie 91-1500 10 0 5 12 17 15 16 35 Wartoœci bardzo wysokie 6 0 3 3 14 8,5 > 1500 ¹czna liczba dni bez pylenia brzozy 65 73 69 52 113 82,5 dni pylenia brzozy 166 130 148 137 136 136,5

Œrednia liczba py³ku Betula (brzoza) Majkowska-Wojciechowska B., Balwierz Z., Pe³ka J. i wsp. Porównanie dynamiki opadu py³kowego 500 120 p=0,002 A) B) 400 300 200 100 0 2 3 4 5 6 7 miesi¹ce 8 ó dÿ Mierzyce 9 10 p Ryc. 2. Porównanie dynamiki opadu py³ku wybranych taksonów ³¹cznie w latach 2003 i 2004 w centrum odzi i na wsi Mierzyce k. Wielunia: A) Porównanie dynamiki opadu py³ku brzozy na wsi i w mieœcie wykaza³y istotne ró nice (p=0,002) stê eñ dla obu sezonów. B) Porównanie dynamiki opadu py³ku traw na wsi i w mieœcie wykaza³y istotne ró nice (p=0,038) stê eñ ³¹cznie obu sezonów ziaren w preparatach wynosi³o 352/m 3 i odnotowano je w Mierzycach w sezonie 2003 (w 2004 wartoœæ maksymalna wynosi³a 215/m 3 ). W odzi maksymalna wartoœæ dotyczy³a roku 2003 i wynios³a 244/m 3, a w roku 2004 wynios³a 118 ziaren w m 3. Œrednia liczba py³ku Poaceae (trawy) 100 80 60 40 20 0 4 5 6 7 8 miesi¹ce p=0,038 ódÿ Mierzyce 9 10 p 143 stwierdzona w Mierzycach w roku 2003, gdy wynios³a 440 ziaren, a 289 to maksymalna wartoœæ w roku 2004. W odzi najwy sza wartoœæ to 216 ziaren na dobê w 2003 r. i 191 ziaren na dobê w roku 2004. Opad py³ku traw by³ istotnie wy szy w Mierzycach w obu ³¹cznie porównywanych sezonach (ryc. 1b): w sezonie 2003 by³ blisko dwa razy wy szy na wsi, a w roku 2004 a ponad trzy razy wy szy. Œrednia wartoœæ w odzi dla obu sezonów wynosi³a x œr ódÿ = 24,0±38, a w Mierzycach x œrmierzyce = 36,8±56,6. Porównanie dynamiki opadu py³ku traw w mieœcie i na wsi wykaza³o, e na terenie wiejskim by³a wiêksza ni w odzi liczba dni, charakteryzuj¹cych siê œrednim, wysokim i bardzo wysokim stê eniem ziaren (tab.3), a sumaryczna liczba dni bez py³ku traw by³a wy sza w odzi ni w Mierzycach: odpowiednio 83 wobec 133, co wskazywa³o na bardziej dynamiczny przebieg kwitnienia traw na terenie wiejskim. Olsza (Alnus) Oprócz wy ej wymienionych, tak e py³ek olszy by³ liczny w opadzie py³kowym odzi i Mierzycach (tab. 1). ¹czna suma ziaren py³kowych olszy w odzi i Mierzycach wynios³a 10 776, czyli œrednio 35,6±135,5 w m 3 w jednym punkcie pomiarowym w sezonie, co stanowi³o 3,6% wszystkich zliczonych ziaren, przy czym wy sze wartoœci w obu sezonach by³y w odzi (p=0,018). Trawy (Poaceae) Sumaryczna liczba py³ku traw uzyskana w sezonach 2003 i 2004 w odzi i Mierzycach wynosi³a ³¹cznie 17 425 ziaren i by³a to wartoœæ wysoka na tle innych taksonów i stanowi³a 5,9% ogólnej liczby zliczonego py³ku (tab. 1). Œrednia liczba ziaren py³kowych traw uzyskana z naszych dwóch punktów pomiarowych wynosi³a 30,2±48,4/m 3. Najwy sza dobowa liczba ziaren w preparatach by³a Ambrozja (Ambrosia) Zarówno w roku 2003, jak i 2004 opad py³ku ambrozji by³ wy szy w Mierzycach ni w odzi, przy czym w sezonie 2004 stwierdzono istotnie wy sz¹ liczbê ziaren. Dobowa œrednia wartoœæ w obu sezonach wynios³a 4,6±6,8 w m 3. Œrednia roczna suma z obu sezonów w odzi wynios³a 41,5 w m 3, a w Mierzycach 149,5 ziaren/m 3 i by³a 3,6 razy wy sza (tab. 1). Istotnie wy sze stê enia py³ku ambrozji Tabela 3. Zakresy natê enia opadu py³ku traw w odzi i w Mierzycach w sezonach 2003 i 2004 Skala wartoœci ódÿ 2003 ódÿ 2004 ódÿ 2003/2004 Mierzyce 2003 Mierzyce 2004 Mierzyce 2003/2004 dla traw Liczba dni Liczba dni œrednia liczba dni Liczba dni Liczba dni œrednia liczba dni w obu sezonach w obu sezonach Brak py³ku 0 73 70 71,5 Razem 42 87 64,5 Razem Wartoœci niskie < 5 (1-4) 163 19 91 163,5 59 41 50 114,5 Wartoœci œrednie 5-20 39 16 27,5 Razem 33 45 39 Razem Wartoœci wysokie 21-200 40 25 32,5 60,5 53 58 55,5 m98 Wartoœci bardzo wysokie 1 0 0,5 4 3 3,5 50-500 ¹czna liczba dni 316 130 83 119 147 133 bez py³ku traw Stê enia py³ku 41 25 33 57 61 59 wysokie + b. wysokie Report

144 Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 139-147 w opadzie stwierdzono tylko w roku 2003 (p=0,024) i ³¹cznie w sezonach 2003/2004 (p=0,024). W sezonie 2003 najwiêcej odnotowano 2 ziarna w m 3 w odzi, a 19/m 3 w Mierzycach. Najwy sze dobowe stê enie ziaren w preparatach by³o w Mierzycach w roku 2004, gdy wynosi³o 38/m 3, w tym samym roku w odzi stwierdzono 22 ziarna/m 3. DYSKUSJA Obecna praca stanowi próbê oceny nie tylko obecnoœci i koncentracji py³ku roœlin w powietrzu atmosferycznym woj. ³ódzkiego, ale ma na celu aeropalinologiczne porównanie opadu py³ku roœlin w œrodowisku wiejskim i miejskim. Podsumowanie wszystkich uzyskanych wyników wykaza³o wiêksze ró nice w opadzie py³ku pomiêdzy latami 2003 i 2004 ni pomiêdzy punktami pomiarowymi, zlokalizowanymi w odzi i we wsi Mierzyce. Najwiêkszy udzia³ ró nicuj¹cy opad py³ku na wsi i w mieœcie dotyczy³ py³ku traw, a tak e chwastów, które w obu sezonach by³y wy sze w Mierzycach ni w odzi, przy czym najwiêksze ró nice dotyczy³y sezonu 2004. Natomiast w odzi, w obu sezonach, stwierdzono wy szy udzia³ py³ku drzew. W obu sezonach w preparatach z odzi dominowa³ py³ek brzozy, olszy, grabu, jesionu, wi¹zu. Ró nice te mog¹ wynikaæ z lokalnych warunków meteorologicznych [1,14,15]. Zró nicowanie dynamiki opadu py³kowego pomiêdzy odzi¹ a Mierzycami, polegaj¹ce na wiêkszym udziale py³ku roœlin zielnych na wsi, mo e te wynikaæ z ró nic we florze tych miejscowoœci. ódÿ jest miastem o du ej liczbie terenów zielonych (g³ównie parków), a tak e dwóch kompleksów leœnych w obrêbie granic miasta. Dominuje w nich roœlinnoœæ drzewiasta, g³ównie drzewa liœciaste [16]. Natomiast w Mierzycach tereny dawnych zbiorowisk leœnych zast¹pi³y pola uprawne, dominuj¹ce w krajobrazie wsi. Ma³o te jest typowych terenów leœnych. W oddalonym o kilka km Za³êczañskim Parku Krajobrazowym naturalne zbiorowiska leœne zosta³y zast¹pione przez monokultury borów sosnowych [17]. Oczywistym wiêc wydaje siê fakt, e w opadzie jest wiêkszy ni w odzi udzia³ py³ku traw, zbó, chwastów i sosny. Nale y te odnotowaæ, e oba urz¹dzenia zainstalowano na ró nych wysokoœciach. W Mierzycach (z powodu braku wysokich budynków) aparat zainstalowano na wysokoœci 8 m, co (byæ mo e) mog³o sprzyjaæ zasysaniu du ej liczby sporomorf traw, natomiast w odzi ziarna py³kowe chwytano na wysokoœci ok.15 m. W ca³ym zebranym materiale dominowa³ py³ek brzozy. ¹czna liczba jego ziaren by³a najwy sza wœród prawie 90 oznaczonych taksonów, przy czym w 2003 r. wiêcej py³ku brzozy odnotowano w odzi (NS), natomiast w 2004 r. w Mierzycach. Dopiero ³¹czna analiza obu sezonów 2003/2004 wykaza³a wiêksz¹ liczebnoœæ py³ku brzozy w odzi (p<0,002). Dynamika natê enia pylenia brzozy istotnie ró nicowa³a oba punkty pomiarowe, gdy liczba dni, w których zaobserwowano œrednie, wysokie i bardzo wysokie stê enia py³ku by³a trzykrotnie wy sza na wsi ni w mieœcie. Dostêpne dane piœmiennictwa prezentuj¹ opad py³ku brzozy du ych miast. Np. w Poznaniu w roku 1995 wysokie stê enia odnotowano w ci¹gu 42 dni, w Szczecinie w latach 2000 i 2003 odpowiednio 24 i 48. Pocz¹tek pylenia brzozy w roku 2003 by³ o 13 dni wczeœniej w odzi, a w 2004 r. ró nica ta wynosi³a tylko 3 dni. Podobne daty pocz¹tku pylenia stwierdzono w Lublinie, Szczecinie i Warszawie, bo pomiêdzy 11 a 25 kwietnia w latach 2000 i 2001 [18,19]. Obok brzozy, najliczniej reprezentowane ziarna py³kowe nale a³y do sosny. Ogólnie, wy sze wartoœci stwierdzono w roku 2003 ni w 2004, ale w obu sezonach wiêcej py³ku sosny by³o w odzi. Najliczniejszy (13-20%) udzia³ py³ku sosny opisano w Hiszpanii [14], a wyniki badañ z Lublina (2001/2) lokalizuj¹ ten takson wœród czterech najliczniejszych [19]. Zaobserwowana sumaryczna œrednia roczna podczas dwóch opisanych sezonów w odzi wynosi³a 6 143 ziaren py³ku, a w Mierzycach 7 516. Do niedawna ziarna py³kowe sosny uwa ano za hypoalergiczne [20,21], jednak wyniki ostatnich badañ wskazuj¹, aby nie lekcewa- yæ ich obecnoœci w areoplanktonie z uwagi na obecnoœæ bia³ek o w³asnoœciach alergenowych i zdolnoœci penetracji drobnych dróg oddechowych [22-26]. Wyniki naszych badañ wskazuj¹, e pokrzywa by³a trzecim taksonem w hierarchii liczebnoœci. W Lublinie w latach 2001-2002 pokrzywa stanowi³a najliczniejszy takson [18]. Alergeny py³ku traw s¹ uwa ane w naszym kraju za najaktywniej uczulaj¹ce, wed³ug Rapiejki i wsp. [2] s¹ przyczyn¹ a 75% objawów alergicznych. Badania ³ódzkich dzieci w wieku szkolnym wskazuj¹, e dodatnie wyniki testów skórnych na ekstrakty alergenów traw i zbó s¹, obok roztoczy, dominuj¹ce. Liczba ziaren traw, uzyskana z naszych obu punktów pomiarowych stanowi³a 6% ca³kowitego opadu. W preparatach mikroskopowych aeroplanktonu nie ró nicowano rodzajów ani gatunków poszczególnych traw, nale y jednak pamiêtaæ, e rodzina traw liczy blisko 200 rodzimych gatunków, a wœród nich dominuje rodzaj tymotka (Phleum) [27]. Opad py³ku traw by³ istotnie wy szy w Mierzycach w obu ³¹cznie porównywanych sezonach. Wartoœæ zbli on¹ do tej uzyskanej w Mierzycach stwierdzono w oœrodku lubelskim w latach 2001-2002, gdzie odnotowano 6 937 ziaren [19] oraz w Poznaniu 5 023 [18]. W Poznaniu liczbê dni z wysokim stê eniem py³ku traw oceniono na 42 [18], a wiêc podobnie jak w odzi w sezonie 2003. Porównanie dynamiki opadu py³ku traw w mieœcie i na wsi wykaza³o, e na terenie wiejskim by³a wiêksza ni w odzi liczba dni charakteryzuj¹cych siê œrednim, wysokim i bardzo wysokim stê eniem ziaren. Z wyników wieloletnich badañ prowadzanych w Rabce [28] wynika, e opad py³ku traw jest tam najwiêkszy spoœród oznaczanych taksonów roœlin (i pomimo charakterystycznego dla terenów podgórskich, stosunkowo krótkiego okresu wegetacyjnego) nale y do jednego z kwitn¹cych najd³u ej, a dynamika opadu py³ku

Majkowska-Wojciechowska B., Balwierz Z., Pe³ka J. i wsp. Porównanie dynamiki opadu py³kowego wykazywa³a zale noœæ od warunków atmosferycznych, wœród których najwiêksze znaczenie intensyfikuj¹ce kwitnienie traw mia³o nas³onecznienie. W Rabce [28] œrednio przez 2,7 dnia (maks. 9) stwierdzano stê enia na poziomie wysokim, podczas gdy w odzi wartoœci wysokie wartoœci by³y przez 32 dni, a w Mierzycach a przez 55,5 dnia. Wartoœci bardzo wysokie wystêpowa³y w odzi œrednio przez 0,5 dnia, w Mierzycach przez 3,5 dnia, a w Rabce w ró nych sezonach 4-15 dni. Z naszych badañ wynika, e najwy sza liczba py³ku w ci¹gu doby wynosi³a 440 ziaren, natomiast w Szczecinie, w roku 2003 stwierdzono najwiêcej 809 ziaren w m 3, natomiast maksymalna wartoœæ œrednia dla sezonów 2001-2003 wynosi³a 436 ziaren w m 3 [29]. W Rabce, w zestawieniach z lat 1992-2000, wartoœci maksymalne wynosi³y œrednio a 1 699 ziaren w1m 3 [28]. Z naszych badañ wynika, e pocz¹tek sezonu pylenia traw bardziej ró nicowa³ sezony ni porównywane œrodowiska. W odzi w roku 2003 by³ o 12 dni wczeœniej ni w 2004, natomiast we wsi Mierzyce ró nica pomiêdzy latami wynosi³a jedynie 4 dni, natomiast w obu miejscowoœciach pylenie traw rozpoczê³o siê niemal identycznie w roku 2003 (ró nica 1 dnia) i w 2004 (ró nica 7 dni). Podobne zró nicowanie w poszczególnych sezonach wykazano w Szczecinie na przestrzeni lat 2000/3, gdzie zaobserwowano, e pocz¹tek pylenia traw by³ z roku na rok wczeœniejszy od 3.05 w roku 2000 do 25.05 w roku 2003 (w pracy tej pocz¹tkiem sezonu nazwano wyst¹pienie 5% ca³kowitej liczby ziaren py³kowych) [29]. Oprócz wy ej wymienionych taksonów, tak e py³ek olszy by³ bardzo liczny w opadzie py³kowym odzi i Mierzycach, a jak wiadomo, olsza nale y do grupy roœlin o du- ym znaczeniu klinicznym, chocia du a wilgotnoœæ powietrza i niskie temp. powietrza w czasie kwitnienia olszy, przypadaj¹cego na wczesn¹ wiosnê, ograniczaj¹ ekspozycjê osób uczulonych [30-32]. Maksymalna wartoœæ py³ku olszy, uzyskana w odzi i w Mierzycach, wynosi³a 1 316 ziaren, natomiast w Rabce, gdzie pylenie olszy na przestrzeni lat 1992-2000 by³o zmienne, maksymalne stê- enie py³ku by³o siedem razy mniejsze, bo wynios³o œrednio 188 ziaren. W Rabce, w latach 1992-2000, wysokie stê enia py³ku olszy trwa³y œrednio przez 0,44 dnia (najd³u ej 2 dni), natomiast stê enia bardzo wysokie 1,44 dnia i trwa³y najd³u ej przez 6 dni w ci¹gu jednego roku. Jak stwierdzono, w niektórych latach dzienny opad ziaren olszy nie przekroczy³ 20 ziaren, a je eli by³ bardzo wysoki, ponad 300 ziaren, to utrzymywa³ siê zaledwie przez kilka dni [28]. Podobnie jak w naszej pracy, stwierdzono du e ró nice pomiêdzy danymi z dwóch sezonów pylenia. Ca³kowita liczba py³ku w Skien w roku 1999 by³a 12 razy ni sza ni w roku 2000 [15]. W Warszawie w roku 2001 odnotowano wyj¹tkowo krótki i zwarty okres pylenia olszy: a 95% ziaren py³ku olszy odnotowano w okresie 6 dni, podczas których by³y wyj¹tkowo wysokie stê enia py³ku olszy, bo nawet do 18 tys. ziaren/m 3 powietrza [2]. Dla porównania w roku 2005 maks. stê enie wynios³o 145 987 ziaren [33]. Dziesiêcioletnie badania Wagner i wsp. [34] prowadzone w centrum odzi wskazuj¹, e okresy bardzo wysokich, dobowych stê eñ py³ku olchy wykazuj¹ tendencjê wzrostow¹, a wiosn¹ w roku 2005 maksymalne stê enia ziaren olchy w opadzie by³y najwy sze od 10 lat. Ambrozja obejmuje grupê oko³o 40 gatunków chwastów nale ¹cych do rodziny Asteraceae, z czego wiêkszoœæ nale y do naturalnej flory Ameryki Pn., gdzie jest przyczyn¹ powa nych dolegliwoœci alergicznych, ale przypadki py³kowicy zwi¹zanej z uczuleniem na ambrozjê stwierdzono te w krajach Europy [35-39]. W naszych badaniach liczba ziaren py³ku ambrozji nie by³a wysoka, jednak sumarycznie odnotowano ich wiêcej ni np. ziaren py³ku wi¹zu. Z dostêpnych spisów florystycznych wynika, e w województwie ³ódzkim zaobserwowano kwitn¹ce roœliny ambrozji zachodniej (A. psilostachya) wœród roœlinnoœci typu ruderalneego okolic lotniska na Lublinku oraz ambrozji pio³unolistnej (A. artemisifolia) nad Wart¹ w okolicach Tomaszowa Mazowieckiego, natomiast w pobli u Mierzyc nie stwierdzono dot¹d naturalnych stanowisk wegetacji ambrozji [40,41]. Jednak z naszych badañ wynika, e w latach 2003 i 2004 opad py³kowy by³ wy - szy w Mierzycach ni w odzi, przy czym w sezonie 2004 stwierdzono istotnie wy sz¹ liczbê ziaren. Wstêpuj¹ce okresowo, nieoczekiwanie wysokie stê enia py³ku ambrozji w opadzie py³kowym, mog¹ byæ spowodowane przez d³ugodystansowy powietrzny transport py³ku pochodz¹cego z odleg³ych terenów, gdzie chwasty te masowo rosn¹ i intensywnie kwitn¹ [42]. Dwuletni przegl¹d dynamiki opadu py³kowego w dwóch ró nych punktach pomiarowych Polski Centralnej wskazuje, e ró nic ekspozycji na alergeny py³ku roœlin w œrodowisku wiejskim nie mo na podsumowaæ jednoznacznie. ¹cznie w obu sezonach 2003/04 w mieœcie istotnie wy sza koncentracja by³a ziaren py³ku dwóch taksonów drzew: brzozy, olszy, natomiast w œrodowisku wiejskim istotnie wiêcej by³o py³ku wi¹zu, traw, ambrozji i pokrzywy. Bardzo istotne klinicznie py³ki brzozy dominowa- ³y liczebnie w ca³ym zebranym materiale, przed o po³owê mniej licznymi ziarnami sosny, nastêpnie pokrzywy, trawy i olszy. W odzi zdecydowanie wy szy by³ udzia³ py³ku kilku taksonów drzew. Pomimo zbli onej ca³kowitej liczby ziaren py³ku brzozy w odzi i w Mierzycach, w œrodowisku miejskim stwierdzono ni sze nara enie na istotne klinicznie stê enia ziaren py³kowych. W zebranym materiale zwraca te uwagê du y udzia³ py³ku taksonów uwa- anych za œrednio lub ma³o istotne klinicznie, a wiêc pokrzywy, olchy i sosny. Natomiast pewien niepokój mo e budziæ obecnoœæ silnie alergizuj¹cych ziaren ambrozji zarówno w œrodowisku wiejskim, jak i miejskim. Uzyskane wyniki nie mog¹ t³umaczyæ istotnie wy szej czêstoœci uczuleñ na alergeny py³kowe zaobserwowanej u dzieci ³ódzkich w porównaniu do dzieci mieszkaj¹cych w regionie Mierzyc [12]. Z porównania prac Rapiejki i wsp. [43]

146 Alergia Astma Immunologia, 2005, 10(3), 139-147 oraz Ligêziñskiego i wsp. [44] wynika, e alergeny py- ³ków zanieczyszczonych aglomeracji miejskich mog¹ wywo³ywaæ objawy kliniczne przy ni szych stê eniach. Podsumowuj¹c, nale y stwierdziæ, e najwiêksze ró - nice w dynamice opadu w centrum odzi i w Mierzycach zaznacza³y siê pomiêdzy badanymi sezonami. Wyniki niniejszej pracy nie pozwalaj¹ wyjaœniæ du ych ró nic czêstoœci uczuleñ na alergeny py³kowe u dzieci odzi i Mierzyc, gdy koncentracja ziaren py³kowych w powietrzu atmosferycznym w obu miejscowoœciach by³a zmienna. Dla zrozumienia etiologii wzrostu uczuleñ mieszkañców zurbanizowanych œrodowisk konieczne s¹ dalsze, d³ugofalowe badania, uwzglêdniaj¹ce porównanie stopnia zanieczyszczenia porównywanych œrodowisk [12,45,46]. Jak wynika z naszych badañ, dynamika opadu py³kowego zarówno w œrodowisku miejskim, jak i wiejskim jest zmienna w kolejnych sezonach i przez to trudna do przewidzenia, jedynie na podstawie schematów zawartych w ogólnych kalendarzach pylenia. A wiêc sukces terapeutyczny podczas prowadzenia immunoterapii, a tak e zindywidualizowanej strategii leczenia farmakologicznego pacjentów mo e w du ym stopniu zale eæ od uwzglêdniania aktualnych informacji dotycz¹cych lokalnych stê eñ opadu py³kowego. Podziêkowania Autorzy pracy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania Dyrekcji oraz pracownikom Gimnazjum i Wiejskiego Oœrodka Zdrowia w Mierzycach za ogromn¹ pomoc przy prowadzeniu badañ zwi¹zanych z monitorem py³kowym w Mierzycach. Leszkowi Wojtokasowi za obs³ugê techniczn¹, Beacie Œwierczewskiej i Katarzynie Lewiak za wykonywanie preparatów, a Dr. Zbigniewowi Wojciechowskiemu za opracowanie statystyczne uzyskanych wyników. - Praca powsta³a dziêki funduszom z Grantu KBN Nr 3PO5D 050 22 pt: Nara enie na alergeny i endotoksyny w œrodowisku miejskim i wiejskim a obecnoœæ i profil alergii IgE zale nej u dzieci. - Monitor py³kowy prowadzony by³ przy wsparciu finansowym firmy UCB Pharma. Piœmiennictwo 1. Rapiejko P, Samoliñski B, Zielnik-Jurkiewicz B i wsp. Naturalna ekspozycja na bardzo wysokie stê enie py³ku olchy. Alergologia Wspó³czesna 2001; 2: 26-28. 2. Rapiejko P, Lipiec A, Alergia Astma Poradnik Medyczny nr 14. 2003: 6-7. 3. Viander M, Koivikko A. The seasonal symptoms of hyposensitized and untreated hayfever patients in relation to birch pollen counts: correlations with nasal sensitivity, prick test and RAST. Allergy 1978; 8: 287-96. 4. Sanchez Mesa JA, Brandao R, Lopes L i wsp. Correlation between pollen counts and symptoms in two different areas of the Iberian Peninsula: Cordoba (Spain) and Evora (Portugal). J Investig Allergol Clin Immunol 2005; 15: 112-6. 5. Gergen PJ, Turkeltaub PC, Kovar MG. The prevalence of allergic skin reactivity to eight common aeroallergens in the U.S. population: results from the second National Health and Nutrition Examination Survey. J Allergy Clin Immunol 1987; 80: 669-79. 6. Åberg N. Asthma and allergic rhinitis in Swedish conscripts. Clin Exp Allergy 1989; 19: 59-63. 7. Majkowska-Wojciechowska B, Pe³ka J, Korzon L i wsp. Striking differences in the prevalence of allergic sensitization among school children living in urban and rural areas in Poland. EAACI JMA. Poster session 2004. 8. Crimi P, Boidi M, Minale P i wsp. Differences in prevalence of allergic sensitization in urban and rural school children. Ann Allergy Asthma Immunol 1999; 83: 252-6. 9. Krawczyk P, Chocholska S, Mackiewicz B i wsp. Differences in clinical test results of patients with bronchial asthma and living environment. Research in rural and urban areas in the eastern part of Poland. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska. 2003; 58: 452-8. 10. Charpin D, Hughes B, Mallea M, Sutra J-P i wsp. Seasonal allergic symptoms and their relation to pollen exposure in southeast France. Clin Exp Allergy 1993; 23: 435-39. 11. Ross AM, Fleming DM. Incidence of allergic rhinitis in general practice, 1981-92. BMJ 1994; 308: 897-900. 12. Majkowska-Wojciechowska, Pe³ka J, Balwierz Z i wsp. Pollen count and prevalence of pollen sensitization in children living in rural and urban areas. Allergy Clin Immunol Int. J World Allergy Org, Suppl. 1 2005: 398. 13. Moore PD, Webb JA, Collinson ME. Pollen analysis 2 nd edition. Blackwell Scientific Publication London 1991. 14. Jato V, Rodríguez FJ, Seijo MC. Pinus pollen in the atmosphere of Vigo and its relationship to meteorological factors. International Journal of Biometeorology (online). 2000; 43: 147-153. 15. Piotrowska K. Comparison of Alnus, Corylus and Betula pollen counts Lublin (Poland) and Skien (Norway). 16. Mowszowicz J. Parki odzi. ódzkie Towarzystwo Naukowe, ódÿ 1962: 1-242. 17. Stoparek U. Flora naczyniowa wsi Przywóz. Maszynopis pracy magisterskiej. Uniwersytet ódzki 1999. 18. Weryszko-Chmielewska E, Puc M, Rapiejko P. Comparative analysis of pollen counts.of Corylus, Alnus and Betula in Szczecin, Warsaw and Lublin (2000 2001).Ann Agric Environ. Med 2001; 8: 235-240. 19. Weryszko-Chmielewska E, Piotrowska K. Airborne pollen calendar of Lublin, Poland. Ann Agric Environ Med 2004; 11: 91-7. 20. Burr ML, Emberlin JC, Treu R I wsp. Pollen counts in relation to the prevalence of allergic rhinoconjunctivitis, asthma and atopic eczema in the Intrnational Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC). Clin Exp Allergy 2003: 33: 1675-1680. 21. Harris RM, German DF. The incidence of pine pollen reactivity in the allergic atopic population. Ann Allergy 1985; 55: 678-79. 22. Marcos C, Rodriguez FJ, Luna I. Pinus pollen aerobiology and clinical sensitization in northwest Spain. Ann Allergy Asthma Immunol 2001; 87: 39-42.

Majkowska-Wojciechowska B., Balwierz Z., Pe³ka J. i wsp. Porównanie dynamiki opadu py³kowego 147 23. Fountain DW, Cornford CA. Aerobiology and allergenicity of Pinus radiate pollen in New Zeland. Grana 1991; 30: 71-75. 24. Dankaart WF, Smitthuis LO, Blaauw PJ i wsp. The appearance of pollen in lower airways. Grana 1991; 30: 113-114. 25. Accorsi CA, Bandini MM, Forlani L i wsp. Pollen grains in human citology. Grana 1991; 30: 102-108. 26. Cornford CA, Fountain DW, Burr RG. IgE-binding proteins from pine (Pinus radiata D. Don) pollen: evidence for cross-reactivity with ryegrass (Lolium perenne). Int Arch Allergy Appl Immunol 1990; 93: 41-6. 27. Kula A. Kariologia i morfologia gatunków z rodzaju Phleum. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. Hugona Ko³³¹taja w Krakowie. Zeszyt 304: 7-8. 28. http://www.alergen.region-rabka.pl/roslinkic.htm 29. Puc M, Puc MI. Allergenic airborne grass pollen in Szczecin, Poland. Ann Agric Environ Med 2004; 11: 237-244. 30. Wuthrich B, Annen H. Pollionosis. I. Findings on the clinical aspects and the pollen spectrum in 1565 pollen-sensitive patients. [German] Schweiz Med Wochenschr 1979; 109: 1212-8. 31. Spieksma FTM, Frenguelli G. Allergenic significance of Alnus (alder) pollen. (w) D Amato G, Pollen and Pollinosis in Europe, 85-87. Blackwell Scientific Publications, London 1991. 32. Puc M. Characterisation Of Pollen Allergens. Ann Agric Environ Med 2003; 10: 143-149. 33. Modrzyñski M, Weryszko-Chmielewska E, Lipiec A i wsp. Analiza stê enia py³ku olszy w wybranych miastach Polski w 2005 r. Alergoprofil 2005; 1: 48-53. 34. Wagner A, Buczy³ko K. Trend wzrostowy pylenia leszczyny i olchy w regionie ³ódzkim w latach 1996-2005. VII Konferencja Œrodkowo-Europejska. Alergia Astma Immunologia 2005; 10(supl.1): 157. 35. Gilardi S, Torricelli R, Peeters AG, Wuthrich B. Pollinosis in Canton Ticino. A prospective study in Locarno. [German] Schweiz Med Wochenschr 1994; 124: 1841-1847. 36. Buczy³ko K. Multi - organ manifestation of hay fever. Ann Agric Environ Med 1996; 3: 165-169. 37. Boulet LP, Turcotte H, Laprise C i wsp. Comparative degree and type of sensitization to common indoor and outdoor allergens in subjects with allergic rhinitis and/or asthma. Clin Exp Allergy 1997; 27: 52-9. 38. Puc M. Ragweed pollen in the air of Szczecin. Ann Agric Environ Med 2004; 11: 53-57. 39. Steinman H, Ruden S. Weed pollens. Pharmacia Diagnostics AB, 2005. 40. Zaj¹c A, Zaj¹c M. Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Nak³ad Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ. I-IX. 2001: 55. 41. Witos³awski. Atlas roœlin odzi (praca w druku) 42. Horak F, Jäger S, Türk R. Ragweed Pollen Allergy in Austria New Trends in Allergy. Springer-Verlag, Berlin 1981: 175-177. 43. Rapiejko P. Py³ki istotne i mniej istotne. Pollens which are important? Alergia Astma Immunologia 2003; 8 supl.: 51-56. 44. Ligêziñski A, Jurkiewicz D. Postêpy w rozpoznawaniu i leczeniu chorób alergicznych. Lub Jurkiewicz Alergologia 2003: 48-60. 45. Krawczyk P, Chocholska S, Mackiewicz B i wsp. Differences in clinical test results of patients with bronchial asthma and living environment. Research in rural and urban areas in the eastern part of Poland. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska [Med]. 2003; 58: 452-8. 46. Loureiro G, Rabaca MA, Blanco B i wsp. Urban versus rural environment-any differences in aeroallergens sensitization in an allergic population of Cova da Beira, Portugal? Allerg Immunol (Paris) 2005; 37: 187-93.