148 Maria Klonowska-Matynia

148 Maria Klonowska-Matynia Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 3 Maria Klonowska-Matynia Politechnika Koszalińska NAKŁADY NA EDUKACJĘ A SYTUACJA NA LOKALNYM RYNKU PRACY W ŚWIETLE TEORII KAPITAŁU LUDZKIEGO EXPENDITURES ON EDUCATION AND SITUATION ON THE LOCAL LABOR MARKET IN THE LIGHT OF THE HUMAN CAPITAL THEORY Słowa kluczowe: kapitał ludzki, nakłady, edukacja, obszary wiejskie, rozwój Key words: human capital, education, rural area, development, labour market, unemployment Abstrakt. Celem badań była próba oceny istnienia zależności pomiędzy wydatkami na edukację ponoszonymi przez gminy a sytuacją na lokalnym wiejskim rynku pracy. Nawiązano do problematyki kapitału ludzkiego i jego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy regionów, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich Pomorza Środkowego w Polsce. Wyniki analizy potwierdziły, że inwestycje w kapitał ludzki podnoszą poziom PKB. Wstęp Ostatnie kilkadziesiąt lat przyniosło całkowity zwrot w postrzeganiu kapitału ludzkiego. Szczególne zasługi w badaniach nad kapitałem ludzkim wnieśli m.in. Schultz, Becker, Mincer, którzy w latach 60. ubiegłego stulecia podjęli szeroką analizę dowodową nad korzyściami wynikającymi ze wzrostu poziomu wykształcenia pracowników [Schultz 1963], wydłużania lat nauki [Mincer 1962] oraz dodatnią zależnością pomiędzy poziomem wykształcenia (latami edukacji) a wynagrodzeniami uzyskiwanymi w przyszłości [Krueger, Lindahl 2001]. Nowoczesne teorie wzrostu gospodarczego rozwijane od lat 80. XX wieku traktują kapitał ludzki jako istotną determinantę rozwoju i wzrostu gospodarczego [Klenow, Rodríguez-Clare 2004], a dane publikowane przez Bank Światowy dowodzą, że źródłem bogactwa 2/3 narodów jest kapitał ludzki i kapitał społeczny [Monitoring Enviromental 1995]. Podkreśla się, że warunkiem uzyskania trwałego i szybkiego wzrostu gospodarczego są inwestycje w sektor edukacyjny [Lee, Barro 1997]. Kapitał ludzki traktowany jak inwestycja pozwala w dłuższym czasie zwiększyć potencjał gospodarczy kraju, regionu lub konkretnej organizacji. Potwierdzenie tych tez można znaleźć w wielu modelach uznających kapitał ludzki za ważną determinantę wzrostu gospodarczego [Romer 1986, 1990, Lucas 1988, Jones, Manuelli 1990]. Badania potwierdzają przyjęte założenia i wskazują, że wzrost średniej IQ danego narodu o 1 pkt związany jest z trwałym 0,11-proc. rocznym wzrostem PKB per capita [Jones, Schneider 2006]. Rola kapitału ludzkiego w rozwoju obszarów wiejskich Niezaprzeczalnie szybki wzrost gospodarczy i podniesienie poziomu życia przez inwestycje w sektor edukacji odnotowały prawie wszystkie regiony świata od czasów rewolucji przemysłowej. Cud gospodarczy krajów wschodniej Azji, tj. Japonii, Korei, Tajwanu i Singapuru, również tłumaczy się m.in. przedłużonym poziomem inwestycji w kapitał ludzki w długim okresie czasu [Tilak 2002, 2004]. Problem edukacji jako czynnika wzrostu gospodarczego aktualnie podejmowany jest w odniesieniu do słabo rozwiniętych i rozwijających się regionów oraz krajów na świecie. Podkreśla się, że edukacja i umiejętności determinują stopień, w jakim wiedza i technologia może być przenoszona i absorbowana do kreowania nowych rodzimych pomysłów [Amsden 1992] oraz konkurowania na globalnych rynkach [Carnoy, Castells 2001, Green, 1997]. Różne badania potwierdzają, że źródłem wzrostu wydajności pracy w średnim okresie w tych krajach mogą być wysokie inwestycje zarówno w kapitał rzeczowy, jak i kapitał ludzki, niezbędne dla osiągnięcia rozwoju przemysłowego [Oketch 2003, 2006]. Podkreśla się także, że poprawa poziomu wykształ-

Nakłady na edukację a sytuacja na lokalnym rynku pracy... 149 cenia jest potrzebna, aby zapewnić wzrost zatrudnienia [Hughes 1991, Oketch 2004]. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, szczególnym obszarem zainteresowania polityki gospodarczej państwa powinny stać się obszary wiejskie. W Polsce stanowią one ponad 90% powierzchni kraju [Wilkin 2007], które jak dowodzą dane ekonomiczne stanowią, najsłabsze ogniwo w ocenie potencjału gospodarczego w Polsce. Ludność zamieszkująca obszary wiejskie ma znaczący potencjał ekonomiczny. Udział ludności wiejskiej w Polsce szacuje się na prawie 40% i jest jednym z najwyższych w Europie. Większy udział ludności wiejskiej ma jedynie Grecja (39,3%), Irlandia (39%), Portugalia (41,1%), Słowenia (51,2%), Słowacja (43,6%) i Rumunia (46%) [Statistics Dyvision 2009]. Dotkliwymi problemami, z którymi borykają się mieszkańcy tych obszarów, są stopa zatrudnienia, wysokie bezrobocie (w tym długookresowe), ograniczony dostęp do edukacji oraz niska przedsiębiorczość [Obszary wiejskie 2011]. Stan kapitału ludzkiego ludności zamieszkującej obszary wiejskie od lat oceniany jest jako niski, co czyni istotną barierę rozwoju tych obszarów. Wśród najczęściej wymienianych barier w rozwoju kapitału ludzkiego obszarów wiejskich w Polsce wymienia się rzadko występujące postawy proinnowacyjne polskich rolników, dysproporcje w wyposażeniu w kapitał ludzki rolników w stosunku do innych grup społeczno-zawodowych oraz utrzymująca się nadal luka edukacyjna między mieszkańcami miast i wsi [Klonowska-Matynia, Zdrojewski 2008]. Trendy makroekonomiczne wskazują na malejący udział sektora rolnictwa oraz spadek zapotrzebowania na pracę w tym sektorze gospodarki. Sytuacja ta wymusza niejako konieczność wdrożenia wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich [Rosner 2001] i zwiększenia dywersyfikacji działalności społeczno-gospodarczej zlokalizowanej na terenach wiejskich, co możliwe jest przede wszystkim przy spełnieniu dwóch warunków. Po pierwsze konieczne są przemyślane inwestycje w edukację [Bilans kapitału 2012], a po drugie to uzyskanie odpowiedniej stopy zwrotu z poniesionych nakładów na rozwój kapitału ucieleśnionego w mieszkańcach tychże terenów. Ponieważ aktualnie w gospodarce tania siła robocza przestała mieć priorytetowe znaczenie, a większą wartość ma pracownik wykwalifikowany i jego wiedza, zatem obszary wiejskie, jako zdecydowanie opóźnione w rozwoju względem aglomeracji miejskich, mogą uzyskać wartość dodaną w przyszłości przez inwestycje w edukację. Materiał i metodyka badań Problem edukacji wpisuje się w nurt aktualnych problemów obszarów wiejskich. Podkreśla się, iż pomimo zwiększonej dostępności oferty edukacyjnej w ostatnich latach, nadal jest to jedna z poważniejszych barier ograniczających możliwości zdobycia lepszego wykształcenia dla ludności wiejskiej w Polsce [Klonowska-Matynia, Zdrojewski 2008]. Celem podjętych badań była próba ustalenia, w jaki sposób zmiana liczby bezrobotnych na lokalnym rynku pracy wpływa na ponoszone przez badane gminy nakłady na edukację. W pracy dokonano analizy wydatków per capita na edukację ponoszonych przez badane gminy wiejskie oraz zmiany stopy bezrobocia. Przyjęto hipotezę, że spodziewanym efektem wzrostu nakładów na edukację powinna być poprawa sytuacji na lokalnym rynku pracy, wyrażona spadkiem liczby osób bezrobotnych. Do weryfikacji przyjętych zależności zastosowano współczynnik korelacji liniowej Pearsona i współczynnik regresji. W procedurze badawczej wszystkie kluczowe analizy oparte zostały na danych pozyskanych z narodowego spisu powszechnego z 2002 r. (NSP), Banku Danych Lokalnych GUS oraz Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Szczecinie za lata 2000-2011. W badaniu udział wzięły gminy wiejskie powiatu koszalińskiego, tj: Będzino, Biesiekierz, Bonin, Świeszyno, Mielno, oraz miejsko-wiejskie: Bobolice, Sianów, Manowo, Polanów. Sytuacja na lokalnym rynku pracy Sytuacja na rynku pracy w gminach powiatu koszalińskiego w ostatniej dekadzie uległa znaczącej poprawie, jednak aktywność zawodowa mieszkańców nadal pozostaje jedną z najniższych w kraju [Klonowska-Matynia 2012, Obszary wiejskie 2011]. Analizując kształtowanie się stopy bezrobocia na lokalnym rynku pracy, zaobserwowano systematyczny jej spadek we wszystkich

150 Maria Klonowska-Matynia średnia stopa bezrobocia/averrage unemployment rate 20% 15% 10% 5% 0% 30% 25% 20% 15% 10% stopa bezrobocia/unemployment rate Będzino Biesiekierz Bobolice Manowo Mielno Polanów Sianów 5% Świeszyno Rysunek 1. Stopa bezrobocia w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich powiatu koszalińskiego w latach 2000-2011 Figure 1. Unemployment rate in rural population of Koszalin district in the years 2000-2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL i NSP Source: own study based on GUS, BDL data badanych gminach począwszy od 2004 r. (rys. 1). W grudniu 2004 r. stopa bezrobocia dla powiatu koszalińskiego wynosiła 38,7%, podczas gdy w styczniu 2013 r. 29,9% [www.wup.pl/index/php 2013]. W stosunku do 2004 r. największy spadek bezrobocia zanotowano w gminie Bobolice, Polanów i Świeszyno (odpowiednio o 13,1, 11,8 i 11,1 p.p.), najmniejszy zaś w gminach Mielno (o 7,4 p.p.) i Manowo (o 7,8 p.p.). Dane GUS z ostatnich miesięcy wskazują niestety na ponowny wzrost stopy bezrobocia zarówno na lokalnym, jak i krajowym rynku pracy [Miesięczna informacja 2013].Widoczne było duże zróżnicowanie badanych gmin pod względem stopy bezrobocia. Najwyższą średnią stopę bezrobocia rejestrowanego w badanym okresie odnotowano w gminach Bobolice i Polanów (ok. 22%), najniższą zaś w gminie Mielno (ok. 12%). Dochody i wydatki gmin wiejskich powiatu koszalińskiego w latach 2000-2011 Badanie budżetów gmin wiejskich w Polsce wykazało, że w ostatniej dekadzie wzrostowi dochodów (średnio o ok. 80% w 2009 r. w stosunku do 2003 r.) towarzyszył wzrost wydatków o 89,1%. W 2009 r. przeciętny dochód przypadający na 1 mieszkańca obszarów wiejskich w Polsce wyniósł 2645 zł, co oznacza, że w porównaniu do 2003 r. wzrósł o 80,7% [Obszary wiejskie 2011]. Z budżetów gmin w największym stopniu finansowane były zadania o charakterze obowiązkowym, głównie w zakresie oświaty, pomocy społecznej i transportu. Według danych GUS największy udział w wydatkach ogółem gmin wiejskich w ostatniej dekadzie miały wydatki w dziale oświata i wychowanie. Obserwuje się jednak ich malejący udział w strukturze wydatków ogółem. Oszacowano, że w 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 średnie wydatki per capita [zł]/ average expeditures per capita [PLN] wydatki na 1 mieszkańca w latach 2001-2011/expeditures per capita in 2001-2011 1600 Będzino (2) 1400 Biesiekierz (2) 1200 Bobolice (3) Manowo (2) 1000 Mielno (2) 800 Polanów (3) 600 Sianów (3) 400 Świeszyno (2) Rysunek 2. Wydatki na edukację per capita w gminach wiejskich powiatu koszalińskiego w latach 2002-2011 Figure 2. Expenditures on education in rural population of Koszalin district in the years 2000-2011 Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig. 1

Nakłady na edukację a sytuacja na lokalnym rynku pracy... 151 2009 r. wynosiły one 36,8%, podczas gdy w 2003 r. 44,8% [Obszary wiejskie 2011]. Potwierdzenie tych tendencji uzyskano także na poziomie analizy lokalnych budżetów gmin powiatu koszalińskiego. Analizując wydatki gmin na edukację ponoszonych przez badane gminy powiatu koszalińskiego w latach 2002-2011 zaobserwowano, że największe średnie koszty związane z finansowaniem systemu edukacji per capita ponosiła gmina Bobolice. Wartość wydatków w tym okresie oszacowano średnio na 1127 zł na mieszkańca rocznie. Nieco mniejsze koszty ponosiły gminy Polanów i Będzino. Wielkość wydatków oszacowano odpowiednio na: 937 i 922 zł. Najniższe wydatki ponosiła gmina Świeszyno (ok. 693 zł). Poziom średnich wydatków na edukację per capita oraz ich kształtowanie się w latach 2002-2011 zaprezentowano na rysunku 2. Badanie zależności pomiędzy wydatkami na edukację a liczbą bezrobotnych w gminach wiejskich powiatu koszalińskiego Przeprowadzenie badania miało służyć zweryfikowaniu przyjętego założenia o dodatniej zależności pomiędzy liczbą bezrobotnych a wydatkami na edukację ponoszonymi przez badane gminy wiejskie powiatu koszalińskiego. Biorąc pod uwagę fakt, że największy udział w strukturze wydatków gmin mają wydatki na edukację założono, że w kilkuletniej obserwacji zauważalne będą efekty w postaci malejącej liczby bezrobotnych. Podjęta próba zbadania zależności pomiędzy wydatkami na edukację per capita a liczbą bezrobotnych w gminach wiejskich powiatu koszalińskiego wykazała istnienie dodatniej korelacji (współczynnik korelacji Pearsona 0,562, współczynnik regresji 2258,6). Otrzymane wyniki obliczeń wskazują, że wzrost liczby osób bezrobotnych o 1 p.p. związany był ze wzrostem wydatków na edukację per capita o 2258 zł rocznie. Obserwowane zależności mogą wynikać w znacznej mierze ze specyfiki badanego rynku pracy i niekoniecznie muszą uzyskać potwierdzenie przy badaniu innych lokalnych rynków pracy. Zdecydowanie peryferyjny rynek pracy, wysokie bezrobocie, niski potencjał ekonomiczny rynku sprawia, że wzrost liczby bezrobotnych skłania gminy do podejmowania działań ograniczających rozmiary bezrobocia. W myśl teorii kapitału ludzkiego można przyjąć, że gminy zwiększając aktualnie wydatki m.in. na edukację upatrują w tym możliwości zmniejszenia rozmiarów bezrobocia w przyszłości, co znajduje wytłumaczenie w uzyskanych wynikach badań. Podsumowanie Wyniki analizy potwierdziły, że inwestycje w kapitał ludzki podnoszą poziom PKB. Wyniki te należy jednak traktować ostrożnie, przede wszystkim ze względu dość krótki okres przyjęty w badaniu. Ograniczeniem w procedurze badawczej było pozyskanie odpowiednich danych, które nie zawsze zbierane są na poziomie gmin. Uniemożliwiło to wnikliwsze przyjrzenie się obserwowanej zależności. Jednak niezaprzeczalnym faktem jest, że rozsądne inwestycje w sektor edukacji mogłyby przyśpieszyć zmiany na obszarach wiejskich w Polsce. Pamiętać także należy, że rozpatrywanie problemu z punktu widzenia tylko zwiększonego dostępu do wykształcenia formalnego na poziomie podstawowym jest niewystarczające. Istotne są także kompetencje, zasób wiedzy, umiejętności i postaw, gdyż są to kluczowe składniki kapitału ludzkiego, które mogą być wykorzystane do produkcji dóbr i usług oraz uzyskiwania zarobków w sektorze pozarolniczym. Literatura Amsden A. 1992: Asia s Next Giant: South Korea and Late Industrialisation, New York: OUP. Bilans kapitału ludzkiego. 2011: PARP, s. 16. Carnoy M., Castells M. 2001: Globalisation,the Knowledge Society and the Network State.Poulantzas at the Millennium, Global Networks, 1, s. 1-18. Górniak J. (red.). 2012: Bilans Kapitału Ludzkiego. Kompetencje jako klucz do rozwoju Polski, Raport, PARP. Green A. 1997: Education, Globalisation and the Nation State, Basingstoke, MacMillan. Hughes R. 1991: Examining the Roots of Educational Deman. The Case SupportingRural Agrarian Development, World Development, 19(2/3), s. 213-23.

152 Maria Klonowska-Matynia Jones L., Manuelli R. 1990: A Convex Model of Equilibrium Growth: Theory and Policy Implications, Journal of Political Economy, 98, s. 1008-1038. Jones G., Schneider W. J. 2006: Intelligence, Human Capital, And Economic Growth: A Bayesian Averaging of Classical Estimates (Bace) Approach, Journal of Economic Growth, Springer, vol. 11(1), s. 71-93, 03. Klenow P.J., Rodríguez-Clare A. 2004: Externalities and Growth, [W:] P. Aghion, S. Durlauf (red.), Handbook of Economic Growth, North Holland Press, Amsterdam, December. Monitoring Environmental Progress. 1995: World Bank. A Raport on Work in Progress, Washington D.C. Klonowska-Matynia M., Zdrojewski E.Z. 2008: Wykształcenie jako determinanta rozwoju kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 8, Szczecin, s. 138. Klonowska-Matynia M. 2012: The Level Of Education Vs. Human Capital Employment. The Local Prospect, SERiA, t. XII, z. 6. Krueger A.B., Lindahl M. 2001: Education for grow: why and whom? Journal of Economic Literature, vol. 39/4, 1101-1136. Lee J.W., Barro R. 1997: Schooling Quality in a Cross Section of Countries, NBER Working Paper, No. 6198, September. Lucas R. 1988: On the mechanics of economic development, Journal of Monetary Economics, 22(1), s. 3-42. Miesięczna informacja o bezrobociu rejestrowanym w Polsce w styczniu 2013 roku. 2013: GUS, Urząd Statystyczny, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Materiał na konferencję prasową w dniu 25 lutego. Mincer J. 1962: On-the-jobTraining: Costs, Returns and Some Implications, Journal of Political Economy, No. 5, s. 58-60. Obszary wiejskie w Polsce, Studia Analizy Statystyczne. 2011: GUS, Warszawa-Olsztyn. Oketch M.O. 2003: Affording the Unaffordable: Cost-Sharing in Higher Education in Sub-Saharan Africa, Peabody Journal of Education, 78(3), s. 88-106. Oketch M.O. 2004: The Emergence of Private University Education in Kenya. Trends, Prospects and Challenges, International Journal of Educational Development, 24, s. 119-136. Oketch M.O. 2006: Determinants of Human Capital Formation and Economic Growth of African Countries, Economics of Education Review, 25(5), s. 554-564. Romer P.M. 1986: Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, 94, s. 1002-1037. Romer P.M. 1990: Human capital and growth: Theory and evidence, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, Elsevier, vol. 32(1), s. 251-286, January. Rosner A. 2001: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania przemian strukturalnych w rolnictwie, [W:] I. Bukraba- Rylska, A. Rosner (red.), Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, PAN-IRWiR, Warszawa, s. 60. Schultz T.W. 1963: The economic value of education, New York, s. 6-8. Statistics Division. 2009: FAOSTAT. FAO, 02 November. Tilak J. 2002: Building Human Capital in East Asia: What Others Can Learn, New Delhi: National Institute of Educational Planning and Administration, New Delhi, s. 19-26. Tilak J. 2004: Public Subsidies in Education in India, Economic and Political Weekly of India, 39, 24 January, s. 343-359. Wilkin J. 2007: Obszary wiejskie w warunkach dynamizacji zmian strukturalnych, [W:] Ekspertyzy do Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do 2020 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, s. 597. www.wup.pl/index.php, dostęp 04.03.2013. www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pw_miesie_inf_o_bezrob_rejestr_w_polsce_01m_2013.pd, dostęp 04.03.2013. Summary This article refers to a human capital and his impact on social-economic development regions with a special focus on rural communities of the Koszalin county. The article try to evaluate, if is the relation between education expenditures and situation on the local labour market. In order to do it, the coefficient of Pearson linear correlation and the coefficient of regression were applied. The time taken for analysis are the years 2000-2013. The available literature, statistical data of the Central Statistical Office, of the BDL (the Bank of Local Data), census data and data of the WUP (Voivodeship Labour Office) in Szczecin. In this context, in the spectrum of the human capitaltheory and the development, job activity of rural regions, it is worth undertaking a discussion concerning this subject. Adres do korespondencji dr Maria Klonowska-Matynia Politechnika Koszalińska, Wydział Nauk Ekonomicznych ul. Kwiatkowskiego 6D, 75-343 Koszalin, tel. (94) 343 39 14 e-mail: mklonowska@wp.pl