Nr 68 12/2006 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH T H E I N S T I T U T E O F P U B L I C A F F A I R S Analizy i Opinie Analyses & Opinions System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków Anna Kwak Marek Rymsza
2 System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków Anna Kwak, Marek Rymsza Od 1999 r. koordynację różnych form opieki zastępczej powierzono, w toku reformy samorządowej, jednej instytucji: Powiatowym Centrom Pomocy Rodzinie (PCPR). Miało to sprzyjać upowszechnianiu rodzinnych form opieki oraz wpłynąć na spadek liczby dzieci przebywających w domach dziecka. Jednak należy stwierdzić, że chociaż kierowano się prawidłowymi założeniami liczba ta się nie zmniejsza. Wskazuje to na brak wspierania rodzin w sposób systemowy. Przedstawione w tekście wnioski są zbieżne z rezultatami wcześniejszych badań ISP. Najważniejsze spostrzeżenie dotyczy braku pracy socjalnej z rodzinami naturalnymi dzieci kierowanych do opieki zastępczej. Praca taka stwarzałaby warunki umożliwiające wychowankom powrót do domu. Brakuje również właściwej koordynacji systemu oraz współpracy różnych służb i instytucji, zwłaszcza służb społecznych i sądów rodzinnych. Praktyczne rekomendacje ISP mówią m.in. o: położeniu większego nacisku na szkolenie pracowników socjalnych w zakresie pracy z dzieckiem i jego rodziną naturalną oraz potrzebie systemowego włączenia gmin w proces usamodzielnienia wychowanków opieki zastępczej. Opieka zastępcza w zreformowanym systemie pomocy społecznej W 1999 r., w toku drugiej reformy samorządowej, do systemu pomocy społecznej włączono należące wcześniej do systemu oświaty domy dziecka (obecnie określane jako placówki socjalizacyjne) i inne placówki opiekuńczo-wychowawcze. Nowo utworzonym Powiatowym Centrom Pomocy Rodzinie (PCPR) powierzono także zadanie organizacji i nadzorowania rodzinnych form opieki zastępczej nad dziećmi. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 68
System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków 3 Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie miały również pełnić na poziomie lokalnym funkcję koordynatora i realizatora działań w zakresie pomocy dziecku i rodzinie. W zakres ich zadań wpisano szeroką gamę usług społecznych, obejmującą prowadzenie specjalistycznego poradnictwa rodzinnego, zapewnianie opieki i wychowania dzieciom pozbawionym czasowo lub na stałe środowiska rodzinnego, tworzenie rodzin zastępczych, organizowanie procesu usamodzielnienia wychowanków opieki zastępczej, planowanie zadań z zakresu opieki zastępczej. Uznano, że koordynacja różnych form opieki zastępczej przez jedną instytucję (PCPR) będzie sprzyjać deinstytucjonalizacji tej opieki, a więc upowszechnianiu jej rodzinnych form. W kolejnych latach po reformie miała maleć liczba dzieci w domach dziecka i placówkach opiekuńczo-wychowawczych innego typu, a rosnąć liczba dzieci przebywających (czasowo) w rodzinach zastępczych. Tak się jednak nie stało. Liczba podopiecznych placówek socjalizacyjnych nie maleje, a nawet rośnie, co wskazuje na brak systemowego wsparcia dla rodzin, w tym działań profilaktycznych ze strony służb publicznych oraz pracy socjalnej z rodzinami na początku sytuacji problemowych i pojawiania się dysfunkcji. Jest to także związane z tym, że służby zaangażowane we wdrażanie reform są bezradne wobec ujawniających się zinstytucjonalizowanych mechanizmów obrony starego porządku, m.in. w celu zachowania miejsc pracy w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. W kierunku rodziny Nowe podejście do opieki zastępczej nad dzieckiem zakłada prymat rodziny nad opieką zastępczą, prawo dziecka do wychowywania się w rodzinie naturalnej i obowiązek udzielania przez pomoc społeczną wsparcia dla rodziny w wypełnianiu jej zadań w stosunku do dziecka. Przyjmuje się zasadę tymczasowości opieki zastępczej, przy czym tymczasowość odnosi się do charakteru pobytu dziecka poza rodziną do momentu powrotu do rodziny naturalnej. Chodzi tym samym o reintegrację dziecka z rodziną, o zapobieżenie jego częstemu przechodzeniu z jednej placówki do drugiej. W konsekwencji niezbędne jest podejmowanie pracy z rodziną naturalną na rzecz powrotu do niej dziecka oraz systematyczna kontrola sytuacji dziecka w celu ustalenia, czy jego pobyt poza rodziną biologiczną jest uzasadniony. Wspieranie rodziny ma służyć interesom dziecka jest to podstawowe założenie wynikające z praw dziecka. Dziecko ma prawo do wychowywania się w rodzinie, a także do kontaktu z rodzicami, gdy z różnych powodów, niezależnych od jego woli, nie może przebywać w domu. Jednym z bardzo ważnych szczegółowych rozwiązań jest wymóg współpracy realizatorów różnych form opieki zastępczej z rodziną biologiczną wychowanka. Praca socjalna z rodziną powinna być procesem oddziaływania ukierunkowanym na przywrócenie jej wydolności w zakresie pełnienia funkcji opiekuńczych i wychowawczych, a opieka zastępcza nad dzieckiem elementem tego procesu, a nie jego alternatywą. Do obowiązków służb społecznych należy wspieranie Analizy i Opinie, 68 Instytut Spraw Publicznych
4 System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków rodziców zawsze, gdy zachowują więź z dzieckiem. Placówki opieki i rodziny zastępcze są też zobowiązane do zapewnienia wychowankowi bezpośredniego kontaktu z jego rodzicami. Ustawa o pomocy społecznej z 2004 r.(dzu 2004, nr 64, poz. 593 ze zm.; rozdz. 4 Opieka nad rodziną i dzieckiem) sankcjonuje zasadę pierwszeństwa rodzinnych form opieki zastępczej względem form instytucjonalnych. Zakłada ona, iż przede wszystkim powinno się szukać możliwości pobytu dziecka w rodzinie naturalnej lub zastępczej, a dopiero później przyzwala na umieszczenie go w placówce opiekuńczo-wychowawczej (np. w domu dziecka). Założenie tymczasowości pobytu dziecka poza rodziną dotyczy także rodzin zastępczych. Oprócz tradycyjnych rodzin zastępczych (spokrewnionych i niespokrewnionych) ustawa ustanawia trzy rodzaje zawodowych rodzin zastępczych (z założenia niespokrewnionych z dzieckiem). Są to rodziny zastępcze: (a) wielodzietne, (b) specjalistyczne, (c) o charakterze pogotowia rodzinnego. Ustawa wprowadza wymóg organizowania szkoleń dla kandydatów, którzy zamierzają stworzyć rodzinę zastępczą (zwłaszcza zawodową) oraz prowadzić placówki rodzinne (rodzinne domy dziecka). Ma to na celu zwiększenie stopnia profesjonalizmu rodzinnych form pomocy zastępczej. Usamodzielnienie wychowanków opieki zastępczej: założenia W przyjętym modelu opieki zastępczej wyjście wychowanków z opieki zastępczej poprzedza proces usamodzielnienia, w którym uczestniczą m.in. pracownicy socjalni Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, pracownicy placówek opiekuńczo-wychowawczych, opiekunowie z rodzin zastępczych. Podstawowym celem procesu usamodzielnienia jest integracja wychowanków ze środowiskiem i przygotowanie do samodzielnego życia. Wychowanek jest aktywnym podmiotem tego procesu. To on podejmuje decyzje, współtworzy plan usamodzielnienia i wskazuje opiekuna usamodzielnienia, a inne osoby włączone w ten proces pełnią tylko funkcje doradcze. Duże znaczenie przypisano indywidualnemu programowi usamodzielnienia. Sporządzany dokument nie ma charakteru sztywnego, może być modyfikowany w trakcie procesu usamodzielnienia, wówczas gdy potrzeby wychowanka ulegają zmianom. Ważną rolę przypisano opiekunowi usamodzielnienia, którego zadaniem jest zapoznanie się z drogą życiową osoby usamodzielnianej, wspólne z nią opracowanie indywidualnego programu usamodzielnienia, dokonywanie oceny realizacji tego programu i ewentualnej modyfikacji, współpraca z rodziną naturalną wychowanka oraz szerzej ze środowiskiem lokalnym (głównie ze szkołą i gminą), opiniowanie wniosku o pomoc pieniężną na usamodzielnienie i na kontynuowanie nauki. Zgodnie z Rozporządzeniem z 23 grudnia 2003 r. osoba usamodzielniana w indywidualnym programie usamodzielnienia ustala plan podejmowanych działań i terminy ich realizacji. Ten program stanowi podstawę przyznania świadczeń na usamodzielnienie świadczeń pieniężnych (na kontynuowanie nauki oraz na usamodzielnienie), pomocy Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 68
System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków 5 w formie rzeczowej na zagospodarowanie, pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomocy w uzyskaniu zatrudnienia. Wysokość świadczeń i zasady ich przyznawania są regulowane ustawowo. Proces usamodzielnienia w praktyce Jak przebiega proces usamodzielnienia w praktyce, w jakim stopniu jest skuteczny i jak ta skuteczność jest rozumiana? Informacje na ten temat przynoszą badania Instytutu Spraw Publicznych, zrealizowane na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, metodą pogłębionych studiów przypadków 1. Objęto nimi usamodzielnianych wychowanków z domów dziecka, rodzinnych domów dziecka, rodzin zastępczych oraz osoby włączone w proces usamodzielnienia to znaczy pracowników centrów pomocy rodzinie, domów dziecka, rodzinnych domów dziecka, opiekunów z rodzin zastępczych. Analiza miała charakter jakościowy. Czy proces usamodzielnienia przebiega zgodnie z założeniami rozporządzeń? Z formalnego punktu widzenia tak. Odpowiednie placówki przestrzegają terminów przygotowywania fazy wstępnej, czyli planowania zapotrzebowania na świadczenia składane do samorządów. Pracownicy PCPR podkreślają, że opierają się na wytycznych Ustawy o pomocy społecznej, która określa dostępne rodzaje świadczeń, tryb i warunki ich przyznawania. Dostrzegają dużą poprawę w zakresie terminowości wypłacania świadczeń. Czy usamodzielniany wychowanek jest świadomym uczestnikiem tego procesu? Wypowiedzi wychowanków przeczą temu. Nie zawsze sami przygotowują plany usamodzielnienia, nie zawsze decydują o wyborze opiekuna usamodzielnienia, nie zawsze wiedzą, w czym tak naprawdę uczestniczą (lub uczestniczyli). Z punktu widzenia pracowników obraz procesu jest inny. Jakie efekty przynosi proces usamodzielnienia? Ocena skuteczności procesu usamodzielnienia zależy od wielu czynników od tego, jak jest rozumiana istota tego procesu przez jego realizatorów, od wyznaczonego celu, od samego wychowanka jego indywidualnych możliwości i stopnia włączenia się we współpracę. Wychowankowie i realizatorzy procesu najczęściej podkreślali materialny wymiar procesu sprowadzając go do uzyskania mieszkania i pracy. Nie zawsze jego realizacja kończyła się wymiernym efektem. Równie ważny jest wymiar edukacyjny usamodzielnienia, uzależniony od aspiracji i możliwości wychowanka dla jednego jest to ukończenie szkoły zawodowej, dla innego podejmowanie kształcenia na coraz wyższym poziomie. Ale są też inne kryteria oceny efektywności procesu usamodzielnienia np. założenie własnej rodziny i prawidłowe funkcjonowanie w związku mimo traumatycznych doświadczeń wyniesionych z własnego środowiska rodzinnego. Na przebieg procesu usamodzielnienia ma wpływ środowisko, w którym wychowuje się podopieczny. Rodzinne formy opieki dają to, czego nie mogą dać placówki socjalizacyjne: poczucie bezpieczeństwa, wsparcie emocjonalne, pewność, że Analizy i Opinie, 68 Instytut Spraw Publicznych
6 System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków osobiście ktoś za nimi stoi. Natomiast wychowankowie z domów dziecka czują się zagubieni, niepewni swoich możliwości, odczuwają lęk i obawy wobec przyszłości. Mają odczucie, że mogą liczyć jedynie na uzyskanie wsparcia instrumentalnego i informacyjnego. Wnioski i rekomendacje Analiza danych uzyskanych na podstawie wypowiedzi osób włączonych w proces usamodzielnienia, czyli samych wychowanków, przedstawicieli służb publicznych oraz opiekunów zastępczych pozwala na sformułowanie kilku wniosków i postulatów. Dotyczą one samego procesu i jego usprawnienia oraz pracy z rodziną (założonej ustawowo). Przebieg procesu usamodzielnienia w wysokim stopniu jest uzależniony od formy opieki zastępczej roztaczanej nad wychowankiem. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się wychowankowie domów dziecka. W przypadku wychowanków domów dziecka trzeba rozwijać na zdecydowanie większą skalę niż obecnie ideę grup usamodzielnienia i mieszkań chronionych. Stanowią one ważny element procesu przygotowywania do samodzielnego życia, gdyż służą nauczeniu podstawowych umiejętności, które w rodzinie nabywa się w sposób naturalny. Ponieważ proces usamodzielnienia prowadzą wspólnie dom dziecka oraz PCPR, konieczne jest wypracowanie przez obie te instytucje wspólnej strategii działania na rzecz wychowanka, tak aby wspierały się one w imię jego dobrze pojętego interesu. Dobre okoliczności do budowania takiej strategii stwarza okres wstępnych przygotowań do procesu usamodzielnienia, gdy PCPR musi zaplanować kosztorys wydatków, a domy dziecka są zobowiązane do przekazania informacji o wychowankach. Należy zwracać uwagę na właściwe motywowanie wychowanków do kontynuowania edukacji, z czym wiąże się uzyskanie uprawnienia do korzystania z dodatkowego świadczenia finansowego. Potrzebne jest inspirujące oddziaływanie, które pobudza dążenia do stworzenia lepszych podstaw własnego życia. Tym samym powinno się odchodzić od korzystania z tej pomocy jako sposobu na przetrwanie (na zasadzie: zapiszę się do szkoły, żeby uzyskać świadczenie). Potrzebna jest jednak zróżnicowana oferta edukacyjna, dzięki której wychowankowie mogliby wyrównywać braki, zamiast rezygnować z kształcenia czy udawać kształcenie ze względu na możliwości otrzymywania świadczenia finansowego. Wydaje się, że mimo prorodzinnego ukierunkowania reformy systemu opieki zastępczej nadal realizowany jest nurt opieki nad dzieckiem, a nie opieki nad rodziną i dzieckiem. Nie podejmuje się pracy z rodzinami naturalnymi wychowanków podczas ich pobytu w domu dziecka, nie uczestniczą one w procesie usamo- Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 68
System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków 7 dzielnienia, choć część usamodzielnianych wychowanków wraca do swoich rodzin naturalnych, Wyraźnie dostrzegana jest potrzeba rozwijania rodzinnych form opieki zastępczej. Dają one wychowankom poczucie bezpieczeństwa, różne formy wsparcia, z bardzo istotnym wsparciem emocjonalnym włącznie. Rodzinne formy opieki kształtują innych wychowanków bardziej świadomych swoich celów, bardziej realistycznie oceniających siebie i swoje możliwości, potrzeby, oczekiwania. Ta grupa wychowanków korzysta bardziej efektywnie ze świadczenia na kontynuowanie nauki. Ale i oni powinni mieć możliwość częstszego korzystania z poradnictwa zawodowego, dzięki czemu można by ukierunkowywać ich kształcenie tak, aby zdobywali zawody dające szansę podjęcia pracy zawodowej. Widać potrzebę rozwoju różnych form rodzin zastępczych oraz ich nastawienia na tymczasowy pobyt dziecka. Konieczne jest przy tym podejmowanie pracy z rodziną naturalną w celu umożliwienia dziecku jak najszybszego powrotu do niej. Z tego wynika potrzeba rozwoju poradnictwa rodzinnego, różnych programów pracy z rodziną. W dobrze funkcjonujących rodzinach zastępczych proces usamodzielnienia jest sprawą rodziny, ważnym tematem, o którym się rozmawia. Ułatwia to przejście tego procesu w bardziej łagodny i naturalny sposób (podobnie w rodzinnych domach dziecka). Proces usamodzielnienia w założeniu umieszcza wychowanka na pozycji podmiotu aktywnego i świadomego. Większość badanych wychowanków nie odczuwała jednak, że jest traktowana podmiotowo. Wychowankowie mieli niejasne poczucie uczestniczenia w czymś, czego nie potrafią dokładnie określić, nie pamiętali treści swoich indywidualnych planów usamodzielnienia. Niektórzy nawet nie wiedzieli, że to oni powinni decydować, kto ma być opiekunem usamodzielnienia. Potrzebne jest takie przygotowanie i prowadzenie procesu usamodzielnienia, aby wychowanek aktywnie w nim uczestniczył. Należy postulować zwiększenie troski o właściwe przygotowanie do tego celu służb publicznych oraz o uaktywnianie samego wychowanka. Nasuwają się pytania o rolę i zakres działań pracowników socjalnych w Centrach Pomocy Rodzinie. Pytania te są ważne, ponieważ stworzenie ogólnych rozwiązań, zasad postępowania i organizacji pracy wymaga udzielenia odpowiedzi na nie. Konieczna jest szeroka dyskusja na temat roli, jaką w procesie usamodzielnienia powinien odgrywać pracownik socjalny z PCPR: czy ma on pełnić funkcję doradcy i prowadzić prawdziwą pracę socjalną z usamodzielnianym wychowankiem, czy tylko rolę formalną (administratora procesu) osoby dbającej o terminy, rozdzielającej świadczenia, egzekwującej potwierdzenia zasadności kontynuowania wypłaty przyznanych świadczeń. Czy to dobrze, aby pracownik socjalny PCPR, obciążony wieloma obowiązkami, pełnił dodatkowo jak często bywa w praktyce funkcję opiekuna usamodzielnienia? Czy ta dodatkowa rola obliguje go do innego prowadzenia procesu? Czy to znaczy, że w takich przypadkach lepiej zajmuje się usamodzielnianym wycho- Analizy i Opinie, 68 Instytut Spraw Publicznych
8 System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków wankiem? I co oznacza to lepiej? Naszym zdaniem, pracownik socjalny PCPR powinien pomóc wychowankowi w znalezieniu właściwego opiekuna usamodzielnienia, takiego, z którym wychowanek mógłby nawiązać kontakt emocjonalny. Sam zaś pracownik socjalny powinien pozostać administratorem planu usamodzielnienia i koordynatorem współpracy różnych instytucji wspierających wychowanka we wychodzeniu w dorosłe życie. Wskazane jest położenie większego nacisku na szkolenie pracowników socjalnych do podejmowania działań, do których obliguje Ustawa o pomocy społecznej, w zakresie pracy z dzieckiem i jego rodziną naturalną. Potrzeby szkoleniowe dotyczą w pierwszej kolejności trzech obszarów: przygotowania do pracy z rodziną na poziomie profilaktyki i wsparcia oraz odbudowywania struktur po reintegracji z dzieckiem; procesu usamodzielnienia, z uwzględnieniem pracy z wychowankiem i jego uaktywnieniem wypracowania zasad pracy; pracy opiekunów rodzinnych form opieki zastępczej (czyli rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka) w zakresie budowania współpracy z pracownikiem socjalnym Centrum Pomocy Rodzinie oraz właściwego rozumienia przez nich owej zastępczości. Potrzebne jest systemowe włączenie gmin w proces usamodzielnienia wychowanków opieki zastępczej. Przemawia za tym fakt, iż pracownik gminy może dysponować większą wiedzą o środowisku rodzinnym, a co za tym idzie ma możliwość bardziej adekwatnego rozpoznawanie potrzeb i problemów, a więc i skuteczniejszego ich rozwiązywania. Dodatkowym problemem jest kierowanie dzieci do placówek poza powiatem pochodzenia (zamieszkania rodziny naturalnej). Utrudnia to nie tylko sam proces usamodzielniania, ale kontakty z rodziną naturalną wychowanka. Potrzebna jest integracja na poziomie lokalnym działań między podmiotami bezpośrednio i niebezpośrednio włączonymi w proces usamodzielnienia. Praca, mieszkanie, edukacja to trzy najczęściej wymieniane przez badanych cele i efekty usamodzielnienia. Tu widać potrzebę koordynacji przez PCPR działań specjalistów z zakresu doradztwa zawodowego, urzędów pracy, placówek opieki. Postulowane przez różne kręgi osób włączonych w proces usamodzielnienia przekazanie gminom zadań związanych z opieką zastępczą nie może mieć jedynie charakteru automatycznego scedowania zadań na inną placówkę tym razem lokalną. Ośrodek Pomocy Społecznej może być taką placówką, gdyż jak się sugeruje to pracownik socjalny zatrudniony w gminie powinien lepiej znać środowisko rodzinne wychowanka i z tego powodu znajdować bardziej adekwatne rozwiązania. Pojawia się jednak potrzeba wyraźnego rozdzielenia zadań Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie i Ośrodka Pomocy Społecznej oraz stworzenia strategii mającej na celu wspólną pracę tych podmiotów nad procesem usamodzielnienia wychowanków opieki zastępczej. Bez takich działań nie można się spodziewać rzeczywistych efektów, gdyż zmianie ulegnie tylko placówka realizator zadań opieki zastępczej. Instytut Spraw Publicznych Analizy i Opinie, 68
System opieki zastępczej w Polsce ocena funkcjonowania na przykładzie procesu usamodzielniania wychowanków 9 Na sensowne wykorzystanie środków finansowych i skuteczną pomoc dziecku i rodzinie w wielu przypadkach nie pozwala niespójność działań sądu i pomocy społecznej. Ta niespójność powoduje też, że tworzone są rodziny zastępcze, które nie powinny powstać, np. od początku wymagające opieki kuratora. Czy uda się tę współpracę ulepszyć? *** Inne publikacje Instytutu Spraw Publicznych przygotowane w ramach monitorowania funkcjonowania systemu opieki zastępczej w Polsce: Anna Kwak (red.), Z opieki zastępczej w dorosłe życie. Założenia a rzeczywistość, ISP, Warszawa 2006 Józefina Hrynkiewicz, Odrzuceni. Analiza procesu umieszczania dzieci w placówkach opieki, ISP, Warszawa 2006 Mariola Racław-Markowska (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, ISP, Warszawa 2005. Mariola Racław-Markowska, Marek Rymsza, Zreformowany system pomocy dziecku i rodzinie w Polsce, Analizy i Opinie nr 41, ISP Warszawa 2005. Mariola Racław-Markowska, Sławomir Legat (red.), Opieka zastępcza nad dzieckiem i młodzieżą od form instytucjonalnych do rodzinnych, ISP, Warszawa 2004. Przypisy 1 Wyniki badań zob.: Anna Kwak (red.), Z opieki zastępczej w dorosłe życie. Założenia a rzeczywistość, ISP, Warszawa 2006. Analizy i Opinie, 68 Instytut Spraw Publicznych
Prof. Anna Kwak jest socjologiem, pracuje w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizuje się w problematyce socjologii rodziny. Jako ekspert Instytutu Spraw Publicznych kierowała projektem badawczym Efektywność funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem i rodziną. Dr Marek Rymsza jest socjologiem, adiunktem w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i dyrektorem Programu Polityki Społecznej w Instytucie Spraw Publicznych. Specjalizuje się m.in. w porównawczej polityce społecznej w zakresie systemów zabezpieczenia społecznego. Analizy i Opinie Nr 68, grudzień 2006 Redagują: dr Jacek Kucharczyk Jarosław Ćwiek-Karpowicz e-mail: jarek.cwiek@isp.org.pl Projekt graficzny: Andrzej Jasiocha e-mail: jasio70@interia.pl Instytut Spraw Publicznych Adres: ul.szpitalna 5 lok. 22 00-031 Warszawa, Polska e-mail: isp@isp.org.pl www.isp.org.pl