www.wsu.kielce.pl BADANIA NAUKOWE ACADEMIC RESEARCH Vol. 25, No. 2, 2010 ISSN 1641-8557 2010 Wyższa Szkoła Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach Stanislaw Staszic University of Arts and Sciences Prawa autorskie zastrzeżone All rights reserved. Drukowano w Polsce Printed in Poland IMPORTY RZYMSKIE NA ZIEMIACH POLSKICH JAKO PRZYKŁAD TRANSFERU WIEDZY Mariusz KOZIEŁ STRESZCZENIE Głównym celem artykułu jest opis (przedstawienie) wpływu rzymskiego importu na szeroko pojęty rozwój ziem polskich od początków ery nowożytnej do późnych lat czwartego tysiąclecia. Transfer wiedzy z Imperium obejmował nie tylko używanie przedmiotów kultury materialnej ale zawierał również cenne informacje odnośnie etapów technologii. Szczególnie te ostatnie przyczyniły się do znaczących zmian w społeczno-ekonomicznym wymiarze życia na terytorium Polski w owym czasie. Poniższy artykuł, na bazie metody historycznej z zastosowaniem najnowszych badań z zakresu archeologii, jest próbą ukazania okoliczności sposobu formowania się szlaku transferu z Imperium Rzymskiego na ziemie polskie ze szczególnym uwzględnieniem do jakiego stopnia import wiedzy Imperium (materialnej i niematerialnej) przyczynił się do rozwoju na ziemiach polskich. WPROWADZENIE Przedmiotem artykułu jest przedstawienie wpływu, jaki importy rzymskie miały na ogólnie pojęty rozwój ziem polskich od przełomu er do połowy IV w. Importy te nie ograniczają się jedynie do transferu artefaktów, tj. naczyń metalowych, szklanych, ceramiki czy militariów, ale obejmują również społeczne modele ich użycia i co chyba najważniejsze same technologie wytwórcze. Warto jednak na wstępie zaznaczyć, że mamy tu do czynienia z ekspansją wiedzy raczej praktycznej wiedzą, jak niż wiedzą teoretyczną wiedzą, że. Rzymskie artefakty w sposób naturalny niosły ze sobą systemy posługiwania się nimi, co szczególnie widoczne jest w modelach użycia broni. Wspomnieć należy również, że importom często nadawane były nowe zastosowania, czego dobrym przykładem jest stosowanie ceramiki typu terra sigillata (rzymskiej zastawy stołowej) jako daru grobowego.
84 Mariusz Kozieł Transfer wiedzy z Imperium obejmował także technologie wytwórcze, czyli nie tylko techniki jak używać, ale również jak wytwarzać. Dodać można, że naśladowcy Rzymian odnieśli na tym polu niemałe sukcesy, czego dowodem są problemy z ustaleniem pochodzenia wielu tego typu artefaktów przez archeologów. Nie ulega wątpliwości, że szczególnie transfer wiedzy wytwórczej w sposób nieoceniony wpłynął na zmiany zarówno społeczne, jak i gospodarcze ziem polskich w tym okresie. Artykuł ten, posługując się metodą historyczną oraz opierając się na badaniach archeologicznych, jest próbą pokazania, w jaki sposób kształtowały się szlaki transferowe z Imperium Rzymskiego na ziemie polskie oraz do jakiego stopnia importy rzymskie (materialne i niematerialne) przyczyniły się do rozwoju tych obszarów. W sekcji drugiej pokrótce zostało omówione Imperium Rzymskie w kontekście szeroko pojętej wiedzy jako spoiwa państwowości oraz wpływu Imperium na Barbaricum. Kontekst historyczny importów rzymskich na ziemiach polskich jest przedmiotem kolejnej części pracy, która stanowi wstęp do szczegółowego opisu głównych rodzajów artefaktów pochodzenia rzymskiego znalezionych na ziemiach polskich (naczyń metalowych, naczyń szklanych, ceramiki typu terra sygillata, artefaktów o znaczeniu kulturowym, militariów) oraz charakterystyki szlaków transferowych. Artykuł konkluduje analiza implikacji transferu artefaktów i technologii rzymskich na ziemiach polskich. 1. IMPERIUM RZYMSKIE IMPERIUM OPARTE NA WIEDZY Imperium Rzymskie było prawdziwym fenomenem. Stosunkowo małe italskie plemię dokonało niebywałego rozrostu i zdobyło trwałą hegemonię w świecie starożytnym, likwidując po drodze potężnych rywali. Co było siłą napędową, dającą taką przewagę? Składników sukcesu było kilka. Przede wszystkim system prawny, znacznie przewyższający wszystkie poprzednie systemy, zdolny regulować życie ludzi bez względu na ich uwarunkowania narodowe, rasowe, językowe, kulturowe i społeczne. Drugim ważnym składnikiem był znakomity system wojskowy, górujący nad współczesnymi mu systemami. Nie narodził się on jednak sam z siebie. Był przykładem nieustannej adaptacji wzorów i ich udoskonalania. Rzymianie czerpali wiedzę i wzory od swoich sąsiadów, ale przede wszystkim od przeciwników. Początkowo byli to Etruskowie, Samnici i Galowie, potem Grecy i Kartagińczycy. Ta zdolność adaptacji, umiejętność uczenia się, była zjawiskiem niezwykłym i niespotykanym. Jaskrawym tego przykładem były wojny punickie 1, gdzie w toku walk, Rzymianie, dotychczas nieodno- 1 I wojna punicka: lata 264-241 p.n.e.; II wojna punicka: lata 218-201 p.n.e.; III wojna punicka: lata 149-146 p.n.e., za: J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność. Warszawa 1992.
Importy rzymskie na ziemiach polskich jako przykład transferu wiedzy 85 szący sukcesów militarnych na morzu, pokonali potęgę morską Kartaginę (ucząc się i twórczo naśladując swoich przeciwników). Efektem transferu wiedzy i wynalazków była potęga militarna, charakteryzująca się oryginalnością organizacji wojskowej, taktyki, strategii oraz wyposażenia. Pozwoliło to na ekspansję w wielu kierunkach. Podbita została Grecja, Azja Mniejsza, Egipt, Syria, Palestyna oraz zachodnia Europa. Kumulowane przez setki lat umiejętności i szczególne pielęgnowanie wiedzy pozwoliło utrzymać stan posiadania przez wiele wieków. Pozostałości tej cywilizacji do dziś zachwycają, a nierzadko zaskakują nowatorskimi rozwiązaniami. Sama ekspansja nie miała charakteru wyłącznie łupieskiego. Zajmowane terytoria stawały się integralnymi częściami imperium prowincjami. Z założenia prowincje miały tworzyć całość, bez względu na zmiany polityczne. Stąd też państwo rzymskie przetrwało tak długo. Wiele potęg, przed i po Rzymianach, trwało zwykle przez okres panowania ich twórców, bądź jednej dynastii. Potem następował rozpad terytorialny i upadek. Podbój ziem przez Rzymian miał charakter zorganizowany i dobrze przemyślany, opierający się na bilansie korzyści i strat. Tereny znajdujące się poza granicami Imperium Rzymskiego określano mianem Barbaricum. Oddziaływania płynące ze strefy imperium miały pierwszorzędne znaczenie dla przemian kulturowych na obszarach strefy Barbaricum na przełomie er oraz w pierwszych stuleciach naszej ery. Zasadnicze znaczenie dla tego procesu miały zmiany, jakie zaszły na skutek podbojów prowadzonych przez Rzymian w okresie panowania Oktawiana Augusta (27 r. p.n.e. 14 r. n.e.). Granica cesarstwa rzymskiego oparła się na linii Renu i Dunaju. Utrzymanie i stabilizacja obszarów przygranicznych wymagały nadzwyczajnych środków. Umożliwiło to stworzenie systemu umocnień, określanych jako limes. Stanowił on nie tylko skuteczną granicę cesarstwa, bronioną przez rozlokowane na niej jednostki wojskowe. Wraz z obozami wojskowymi powstawały cywilne osiedla, a także miasta. Ich egzystencja początkowo skorelowana była z obozami wojskowymi, by z czasem stać się również ośrodkami handlowymi i kulturotwórczymi promieniującymi w głąb obszarów znajdujących się już poza granicami cesarstwa (np. Carnuntum lub Vindobona). Mimo tych nadzwyczajnych środków mających zapewnić bezpieczeństwo i poczucie stabilizacji, władcy imperium wciąż z nieufnością spoglądali w stronę Barbaricum, gdzie ruchy etniczne, walki międzyplemienne czy łupieżcze wypady pojedynczych drużyn bojowych stale zagrażały pozycji prowincji rzymskich. Dalsza ekspansja militarna nie wchodziła w rachubę. Zaistniała więc potrzeba, by różnymi innymi sposobami zapewnić sobie utrzymanie swoich pozycji na przedpolu granicy oraz na obszarach sąsiednich ludów zadunajskich. Należy tu wskazać różne rodzaje infiltracji rzymskiej w strefie pogranicznej, jak również w głąb Barbaricum. Było
86 Mariusz Kozieł to domeną różnego rodzaju kupców i przedsiębiorców, którzy często realizowali ponadto cele o charakterze szpiegowskim bądź dyplomatycznym. Za nimi, wraz z wyrobami rzymskiego rzemiosła oraz monetami, przenikały również rzymskie pojęcia ekonomiczne, polityczne i kulturowe. Wiedza, świadomie sączona przez cesarstwo, budziła nowe potrzeby, które mogły być zaspokajane jedynie przez coraz żywsze kontakty z imperium. 2. WSTĘPNA CHRONOLOGIA IMPORTÓW RZYMSKICH NA ZIEMIACH POLSKICH Związki z Imperium Rzymskim możemy uchwycić w źródłach archeologicznych za sprawą znalezisk artefaktów o proweniencji rzymskiej, zwanych importami. Należy wspomnieć, że źródła archeologiczne są podstawowymi źródłami do badań terenów obecnych ziem Polski z uwagi na praktycznie zupełny brak źródeł pisanych. Na potrzeby niniejszego artykułu warto jeszcze przybliżyć rys chronologiczny, oczywiście uproszczony. Nie zagłębiamy się tu w kwestie skomplikowanego wewnętrznego podziału poszczególnych okresów, zwłaszcza że periodyzacja szczegółowa podlega zmianom w wyniku postępu badań archeologicznych. Okres około przełomu er rozpoczyna chronologicznie (dla strefy Barbaricum) tzw. okres wpływów rzymskich. Związany jest ze znacznym nasileniem się kontaktów obecnych obszarów ziem polskich, należących do strefy północnego Barbaricum z cesarstwem rzymskim. Trwa on do około roku 375 i dzieli się na dwa główne podokresy: wczesny i późny, rozgraniczone w uproszczeniu około roku 160. Po 375 r. rozpoczyna się, wraz z najazdem Hunów, nowy okres, trwający do drugiej połowy VI w., tak zwany okres wędrówek ludów, którego schyłek otwiera tzw. okres wczesnośredniowieczny (niebędący przedmiotem naszego zainteresowania). Obserwacji transferu możemy dokonywać za pomocą kilku kategorii zabytków (importów). Są to: naczynia metalowe, naczynia szklane, biżuteria, broń, naczynia ceramiczne (terra sigillata), przedmioty o charakterze kultowym. Osobną kategorię, niebędącą w sensie formalnym importem, stanowią monety. 3. MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY ARTEFAKTY O PROWENIENCJI RZYMSKIEJ 3.1. Naczynia metalowe Najważniejszym typem importów są naczynia metalowe, ze względu na długi okres występowania, znaczną różnorodność typologiczną, a także stosunkowo dużą ich liczbę. Ułatwiają one datowanie nie tylko samych naczyń, ale również całych współwystępujących z nimi zespołów zabytków. Większość naczyń, bo ponad 95%, pochodzi ze znalezisk grobowych (warto zaznaczyć, że część tzw. znalezisk
Importy rzymskie na ziemiach polskich jako przykład transferu wiedzy 87 przypadkowych należy wiązać z istnieniem niezlokalizowanych bądź zniszczonych nekropoli). Wiąże się to z obrządkiem pogrzebowym zmarły był chowany wraz z darami grobowymi, które miały poświadczać jego prestiż. Warto jeszcze wspomnieć o możliwościach odtworzenia miejsc pochodzenia naczyń brązowych. Nie zawsze jest to możliwe, lecz wciąż prowadzone są badania nad identyfikacjami poszczególnych okręgów wytwórczych 2. Należy pamiętać, że wytwórcy przenosili swoje warsztaty z jednych terenów na inne. Związane to było z rozwojem osadnictwa cywilnego i wojskowego w nowych prowincjach, w których istniało duże zapotrzebowanie na wyroby rzemiosła italskiego. Rzemieślnicy, którzy przenieśli swoje warsztaty, często wytwarzali te same formy naczyń metalowych, stając się mistrzami dla rzemieślników miejscowych. Tak między innymi rozpoczął się dynamiczny rozwój brązownictwa na terenie Galii, w okresie panowania Klaudiusza i Nerona. Jednym z takich ośrodków macierzystych miała być Kapua, położona w italskiej Kampanii. Pochodziły z niej prawdopodobnie niemalże wszystkie odlewane naczynia brązowe z okresu późnej republiki i wczesnego cesarstwa. Wspominał również o ośrodkach kampańskich Pliniusz Starszy w swojej Historii Naturalis 3, uważając, że właśnie brązy kampańskie są najodpowiedniejsze do wyrobu naczyń na codzienny użytek. Trudno jednak wskazać na jeden ośrodek jako źródło pochodzenia większości naczyń brązowych, dlatego należy mówić ogólnie o ośrodkach italskich. Z czasem ośrodki te zaczęły podupadać, podczas gdy wytwórnie na terenie Galii i Nadrenii przeżywały prawdziwy rozkwit. Pojawiły się nowe typy naczyń, nowe technologie, a także nowe stopy surowcowe (np. mosiądz). Warsztaty nadreńskie powstały w podobny sposób jak wcześniej galijskie z powodu przenoszenia się wytwórców tym razem jednak z Galii. Wartość tych wyrobów doceniano również w strefie barbarzyńskiej. 3.2. Naczynia szklane Podobna sytuacja dotyczy naczyń szklanych. Dotychczas na terenie ziem polskich rozpoznano naczynia szklane oraz ich fragmenty na ponad 160 stanowiskach archeologicznych. Okazy te pochodziły z ponad 270 jam grobowych oraz innego typu jam i obiektów archeologicznych 4. Były bardzo poszukiwane, gdyż poświadczały prestiż posiadacza, a tym cenniejsze, że jak do tej pory nie poświadczono lokalnej wytwórczości szkła na obszarze Polski w okresie wpływów rzymskich; musiały więc przebyć odległą drogę z terenów imperium do Barbaricum. Naczynia te pełniły jednocześnie funkcje użytkowe, estetyczne i prestiżowe. Wydaje się, że nie były to jednak przedmioty codziennego użytku, lecz raczej szczególnie cenione 2 J. Wielowiejski, Wczesnorzymskie warsztaty brązownicze w świetle nowych badań, KwHKM, nr 3/ 1991, s. 363-375. 3 J. Piaskowski, Metalurgia w Historii naturalnej G. Pliniusza Starszego, Archeologia, t. 9, 1957. 4 T. Stawiarska, Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa 1999.
88 Mariusz Kozieł naczynia do picia, używane na specjalne okazje. Że szkło było niezwykle poważane przez społeczności barbarzyńskie, wskazują znaleziska fragmentów szkieł, użytych jako okienka w glinianych popielnicach. Napływ importów szklanych nie był w stanie nasycić istniejącego popytu wśród społeczności barbarzyńskiej, stąd bardzo szybko pojawiły się ich gliniane naśladownictwa. Znamienną rzeczą jest to, że naśladownictwa te znane są prawie wyłącznie z cmentarzysk, podobnie jak ich szklane oryginały. Wynika z tego, że nastąpiła również akceptacja treści, jakie ze sobą niosły te przedmioty i ich substytuty. Jako dar grobowy, gliniane naśladownictwa naczyń szklanych miały podnosić prestiż zmarłego. 3.3. Ceramika typu terra sigillata Kolejną ważną grupą importów jest ceramika typu terra sigillata 5. Doczekała się ona bogatej literatury przedmiotu 6, okazała się bowiem źródłem wielostronnym, przydatnym zarówno dla celów analizy formalnej, jak i dla naświetlenia wielu zagadnień z zakresu kontaktów z Imperium Rzymskim. Zwyczaj znakowania wyrobów terra sigillata, jak również schematy dekoracyjne pozwalają na określenie czasu produkcji, a także na ustalenie poszczególnych warsztatów wytwórczych, skąd pochodzi ta ceramika. Dzięki temu można prześledzić kierunki rozprzestrzeniania się tych wyrobów, centra ich dystrybucji, a także podjąć próbę rekonstrukcji szlaków handlowych. Dodatkowym atutem jest to, że materiał ten posiada wysoką wartość poznawczą nawet w przypadku fragmentarycznego zachowania na terenie osady. Pochodzące z obszaru ziem polskich materiały najliczniej występują na cmentarzyskach 70%, znacznie rzadziej na osadach 20,7%, natomiast 9,3% pochodzi ze stanowisk o nieokreślonym charakterze (m.in. znaleziska luźne) 7. Odmiennie sytuacja przedstawia się na obszarze Słowacji i Moraw, gdzie ceramika ta występuje głównie na osadach odpowiednio 85,8% i 98,5%. Świadczyć to może o tym, że napływająca na ziemie Polski terra sigillata służyła nie jako zastawa stołowa (jak miało to miejsce w prowincjach Imperium Rzymskiego i na terenach bezpośrednio z nimi sąsiadującymi), ale jako prestiżowy dar grobowy. Uderzający jest w zasadzie zupełny brak zróżnicowania form trafiających na obszar ziem Polski (w zestawieniu z bogactwem form produkowanych w warsztatach), mianowicie prawie 95% zidentyfikowanych naczyń reprezentuje tylko jedną formę. 5 Jest to ceramika luksusowa szeroko rozpowszechniana na terenach Imperium Rzymskiego; produkowana seryjnie jako zastawa stołowa; określana często jako porcelana Rzymian. Por. L. Tyszler, Terra sigillata na ziemiach Polski, Łódź 1999, s. 11. 6 R. Jamka, Rozmieszczenie naczyń typu terra sigillata na obszarze dzisiejszej i dawnej Polski, Przegląd Archeologiczny, t. 4, z..3, 1932; K. Majewski, Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich, Wrocław 1949; J. Wielowiejski, Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi, Wrocław 1970; L. Tyszler, Terra sigillata na ziemiach Polski. 7 L. Tyszler, Terra sigillata na ziemiach polskich.
Importy rzymskie na ziemiach polskich jako przykład transferu wiedzy 89 3.4. Artefakty o charakterze kultowym Znacznie skromniej reprezentowane są przedmioty o charakterze kultowym. Są to najczęściej brązowe posążki przedstawiające bóstwa lub różnego typu amulety. Często wartość poznawcza rzymskich amuletów i posążków jest kwestionowana ze względu na okoliczności znalezienia. W większości zabytki te pochodzą ze znalezisk przypadkowych bądź też z dawnych zbiorów, o nieznanym miejscu i okolicznościach pochodzenia. Ma to swoje uzasadnienie ze względu na występowanie antycznych posążków w różnych kolekcjach powstałych wskutek działalności kolekcjonerskiej. Czy ich obecność była śladem penetracji religijnej, czy też jest to zjawisko przypadkowe? Wydaje się, że ze względu na ilość występujących artefaktów oraz brak ich szerszego kontekstu, nie idą za nimi wzory zachowań religijnych. Sfera wierzeniowa jest najbardziej konserwatywną sferą, najtrudniej podlegającą nowościom. Przedmioty te traktowano więc najprawdopodobniej jako kolejne, cenne wyroby rzemiosła rzymskiego. 3.5. Militaria Kolejną grupą importów są militaria. Importy broni stanowią niezbyt liczną grupę w stosunku do innych wyrobów rzymskich. Dodatkowo szerszą analizę importowanej broni utrudniają kryteria identyfikacji wyrobów rzymskich na terenie Barbaricum. Pojawia się również problem naśladownictw przez lokalne ośrodki wytwórcze. Mamy tu więc do czynienia nie tylko z transferem wiedzy ograniczonej do przejęcia praktycznych umiejętności posługiwania się bronią rzymską, ale najprawdopodobniej także z transferem technologii produkcji. Lista spotykanych na obszarze Barbaricum zabytków rzymskich obejmuje: miecze, metalowe części pochew, sztylety, groty broni drzewcowej, umba, kolczugi, fragmenty pancerzy, hełmy oraz metalowe części pasów 8. Warto jednak podkreślić, że ani analizy metaloznawcze, ani analizy cech morfologicznych importowanych mieczy nie pozwalają na dokładne określenie ich udziału w uzbrojeniu ludności Barbaricum, jak również nie informują nas o różnicach wielkości tego udziału w poszczególnych fazach okresu rzymskiego. Imperium Rzymskie prowadziło restrykcyjną politykę zakazującą wywozu bądź też handlu bronią pochodzącą z cesarstwa (w obawie przed plemionami barbarzyńskimi). Napływ tych wyrobów nie był związany z rzeczywistym zapotrzebowaniem na broń. Strefa Barbaricum dysponowała własnymi warsztatami, działającymi na potrzeby rynków lokalnych, których wyroby znakomicie wystarczały do potrzeb walki 9. Nie oznacza to, że uzbrojenie rzymskie nie miało wpływu na miejscowe 8 P. Kaczanowski, Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków 1992. 9 M. Biborski, Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Materiały Archeologiczne, t. 18, s. 53-165, 1978.
90 Mariusz Kozieł wyroby. Wręcz przeciwnie. Recepcję wielu wzorców poświadczają zmiany w obrębie mieczy oraz okuć pochew. Sfera militarna należy do najbardziej dynamicznie podlegającej akulturacji. Sukces grup i związków plemiennych uwarunkowany był nadążaniem danej grupy za rozwojem sztuki wojennej. Jak wynika z kart historii, barbarzyńcy bardzo szybko wykorzystali umiejętności podpatrzone u rzymskich mistrzów, przeciwko nim samym, z dużą skutecznością. 4. HISTORIA I CHARAKTERYSTYKA SZLAKÓW TRANSFEROWYCH Omawiając problematykę importów, należy wspomnieć o dotychczasowych ustaleniach dotyczących fal napływu importów, związaną z nimi chronologią oraz oddziaływaniami rzymskimi na społeczności lokalne strefy Barbaricum 10. Pierwszą, najstarszą falą napływu importów jest fala czeska. Miała ona jednak znaczenie tylko dla strefy zachodniej, a więc dla Czech, Turyngii, Saksonii, Altmarku, Brandenburgii, Meklemburgii i Pomorza Zachodniego. Nie miała znaczenia dla tzw. strefy wschodniej, tzn. dla Słowacji, Moraw, Śląska, Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza, Pomorza Wschodniego oraz Warmii i Mazur. Największa koncentracja wyrobów związanych z falą czeską występuje na terenie Kotliny Czeskiej, za pośrednictwem, której musiały one przenikać do strefy zachodniej. Dystrybucyjna rola Czech przypadła na czas istnienia tam klientalnego państwa Marboda, którego upadek przypada na 19 r. n.e. Po upadku tego związku plemiennego, dominującą rolę przejmują Kwadowie, inspirowani przez Rzym do utworzenia pod wodzą Wanniusza, tzw. regnum Vannianum. Wzmożona działalność handlowa w Kotlinie Czeskiej związana jest być może z penetracją kupców rzymskich, jak również pozahandlową penetracją o charakterze politycznym. Ciekawy jest fakt bardziej intensywnych kontaktów między Kotliną Czeską a Pomorzem Zachodnim, z pominięciem obszarów Wielkopolski. K. Majewski tłumaczył to ścisłymi powiązaniami plemion pomorskich ze związkiem plemiennym pod wodzą Marboda, który plemiona te widział jako sprzymierzeńców państwa klientalnego w Czechach 11. Dowodem na istnienie silnych, lokalnych ośrodków władzy miały być wyjątkowo bogato wyposażone groby książęce (typu lubieszewskiego). Kolejną falą, wyróżnioną przez Wołągiewicza, jest fala określana jako słowacka. Dopiero wraz z nią importy pojawiły się w strefie wschodniej. Warto zaznaczyć, że fala ta miała znacznie mniejsze znaczenie dla strefy zachodniej. Dystrybucja importów następowała z południowo-zachodniej Słowacji. Stamtąd fala ta, 10 R. Wołągiewicz, Napływ importów rzymskich do Europy na północ od środkowego Dunaju, Archeologia Polski, t.15, z. 1, 1970. 11 K. Majewski, Klienci Rzymu i ośrodki władzy książąt plemiennych w Europie Środkowej w okresie cesarstwa w świetle źródeł archeologicznych, Archeologia, t. 13, 1962, s. 56 i nast.
Importy rzymskie na ziemiach polskich jako przykład transferu wiedzy 91 wzdłuż Morawy, zasilała tereny strefy wschodniej, Pomorza Zachodniego i najprawdopodobniej Danii. Jak już wspomniano, po upadku Marboda, punkt ciężkości polityki rzymskiej, zabiegającej o zabezpieczenie naddunajskiej granicy imperium, przesunął się z Markomanów na sąsiadujących z nimi Kwadów, co doprowadziło do powstania klientalnego państwa regnum Vannianum. Patrząc na ten proces, z punktu widzenia źródeł archeologicznych, można dojść do wniosku, że proces ten nastąpił stosunkowo szybko, ponieważ w słowackiej fali importów spotyka się jeszcze wiele typów dystrybucji czeskiej. Uważa się, że w rozejściu się fali słowackiej istotne znaczenie miał tzw. szlak bursztynowy, biorący swój początek w Carnuntum i dalej biegnący wzdłuż Morawy na ziemie polskie. Początek tej fali należy lokować ok. 40 r. n.e., natomiast koniec należy datować pomiędzy 65 a 74 r. n.e. Następną falą jest fala słowacko-duńska, określana również jako środkowa. Przypuszcza się, że obok dominującej wciąż roli ośrodka słowackiego, podobną rolę zaczęła odgrywać Dania. Świadczy o tym koncentracja dużej ilości importów tej grupy w rejonie Fionii, Zelandii, Lolandii i Jutlandii, które wskazują Galię jako bezpośrednie źródło zaopatrzenia. Szeroki zasięg tej fali pokazują równomiernie występujące pochówki książęce, zarówno w Skandynawii, jak również obejmujące całą strefę zachodnią, Pomorze Zachodnie oraz strefę wschodnią. Kolejną falą napływu jest fala duńska (młodsza fala importów). Znamienny jest jednak fakt zaniku znaczenia południowego kierunku w dystrybucji. Oba obszary: Kotlina Czeska i obszar dolnej Morawy nie odzyskały ani nie utrzymały swej roli jako dystrybutorów, ale same zaczęły wykazywać wyraźne zahamowanie w napływie importów. Efektem tego zjawiska stało się również zubożenie terenów na północ od środkowego Dunaju w wyroby pochodzenia rzymskiego. Dotychczasowy napływ był ściśle powiązany z polityką nadgraniczną Imperium Rzymskiego i związanym z nią pokojowym uregulowaniem stosunków na zasadzie wasalnej zależności wspólnot plemiennych Marboda, Wanniusza oraz jego następców. Przerwanie tego zjawiska musi pociągać za sobą również zmianę tych stosunków, co zaowocowało zaniknięciem wymiany handlowej, a być może jakichś szerszych kontaktów kulturowych. Oczywiście, zjawisko to nie należy wiązać z niczym innym jak z wojnami markomańskimi 12, które pociągnęły za sobą te konsekwencje. Ostatnią falą napływu jest fala określana jako końcowa. Przypuszcza się, że obejmuje ona tak szerokie zjawiska, że można w jej obrębie wyróżnić podfale. Ramy czasowe tej fali są wyjątkowo obszerne, gdyż obejmują późny okres rzymski, aż do okresu wędrówek ludów. Ta fala jest również odzwierciedleniem nowych warunków politycznych, niezwiązanych z dotychczasowym zabezpieczaniem stref przylimesowych przez zależne związki plemienne. 12 I wojna markomańska lata 167-175, II wojna markomańska lata 178-180, za: M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1984.
92 Mariusz Kozieł Silny napór plemion barbarzyńskich, zakończony upadkiem limesu w latach 258-260, spowodował znaczny udział łupów w napływającej masie importów. 5. KONSEKWENCJE TRANSFERU ARTEFAKTÓW I TECHNOLOGII RZYMSKICH NA ZIEMIACH POLSKICH Poszukiwanie sojuszy było jednym z narzędzi polityki imperium. Miały temu służyć bogate podarunki dla miejscowych elit plemiennych. Penetracja o charakterze politycznym może pokrywać się z przypuszczalną trasą szlaku bursztynowego 13. Ze źródeł pisanych wiemy o istnieniu w Kotlinie Czeskiej klientalnego państwa Marboda, a po jego upadku w 19 r., o powstaniu tzw. regnum Vannianum. Ten związek plemienny Kwadów pod wodzą Wanniusza miał na celu utrzymanie pokoju w regionie za pomocą sojuszy z innymi grupami plemiennymi. Mogły temu służyć bogate wyroby pochodzenia rzymskiego, których lokalni wytwórcy nie byli w stanie wykonać. Efektowne naczynia brązowe, srebrne, szklane puchary oraz inne wyroby były niewątpliwie jako dary chętnie widziane przez lokalnych naczelników. Wspomina o tym również Tacyt, pisząc: można u nich widzieć srebrne naczynia, podarowane ich posłom i naczelnikom 14. Również w przypadku monet mogły to być opłaty o charakterze trybutarnym (traktowane jako kruszec, a nie obiegowy pieniądz). Bogacenie się elit powodowało wyodrębnienie się poza pozostałych członków wspólnoty. Przejawem takiego zjawiska są bogate groby książęce 15. Zawierają one często zestawy naczyń, które badacze wiążą z zastawami do picia wina. Za przedmiotami miałyby więc iść również nowe nawyki, obce kulturowo społecznościom barbarzyńskim. Czy rzeczywiście pito wino pochodzące z imperium trudno powiedzieć, nie znaleziono dowodów. Natomiast być może zastawy te służyły do picia lokalnych trunków pochodzenia miejscowego, wzorując się na rzymskich zwyczajach libacyjnych. Silne ośrodki plemienne były w stanie zapewnić spokój w regionie i powstrzymywać łupieskie rajdy barbarzyńców na tereny imperium. Sytuacja ta osiąga punkt krytyczny w drugiej połowie II wieku, kiedy dochodzi do wybuchu wojen, określanych jako markomańskie 16. Poza wspomnianymi Markomanami wzięło w nich udział wiele społeczności barbarzyńskich, których często nawet nie można zidentyfikować. Zmiany, wywołane tymi wojnami są niezwykle czytelne w źródłach archeologicznych. Duża część importów, która w tym czasie trafiła na ziemie Polski mogła napłynąć w charakterze łupów. Coraz częściej pojawiają się też głosy o napływie monet w czasie niepokojów, związanym z wykupem jeńców rzymskich. Jest to możliwe, zwłaszcza że 13 J. Wielowiejski, Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław 1980. 14 Tacyt, Germania 5, tłum. S. Hammer, Warszawa 1957. 15 L. Leciejewicz, Nowy grób z importami rzymskimi w Łęgu Piekarskim, pow. Turek, Archeologia, t. 7, 1956, s. 102-111. 16 Patrz: przypis 11.
Importy rzymskie na ziemiach polskich jako przykład transferu wiedzy 93 wspominają o tym źródła pisane 17. Napływ wyrobów rzymskich w charakterze łupów niósł za sobą zmiany w stosunkach społecznych. Już nie tylko naczelnicy stawali się posiadaczami cennych przedmiotów, lecz także wojownicy, biorący udział w walkach. Oddziaływania rzymskie wpłynęły niewątpliwie pobudzająco na postęp, który dokonał się w omawianym okresie w dziedzinie techniki, także gospodarki, a co za tym idzie dały impuls do zmian w sferze społecznej. Zmiany w obrębie grup społecznych są czytelne poprzez materiały archeologiczne z grobów książęcych. Bogato wyposażone w importy rzymskie pochówki świadczą o wyodrębniającej się arystokracji plemiennej, potrafiącej wykorzystywać istniejącą sytuację polityczną, jak i gospodarczą do umacniania swojej pozycji w regionie. Jak ważne były impulsy płynące z terenów imperium, świadczy również sytuacja kulturowa ziem polskich w momencie upadku Cesarstwa. Nastąpiło wówczas czytelne w materiale archeologicznym wyraźne załamanie kulturowe. LITERATURA 1. Biborski M., Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Materiały Archeologiczne 1978, t. 18. 2. Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1984. 3. Jamka R., Rozmieszczenie naczyń typu terra sigillata na obszarze dzisiejszej i dawnej Polski, Przegląd Archeologiczny, t. 4, z. 3, 1932. 4. Kaczanowski P., Importy broni rzymskiej na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków 1992. 5. Kasjusz Dion, Historia Rzymska, Wrocław 1967. 6. Leciejewicz L., Nowy grób z importami rzymskimi w Łęgu Piekarskim, pow. Turek, Archeologia, t. 7, 1956. 7. Majewski K., Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich. Wrocław 1949. 8. Majewski K., Klienci Rzymu i ośrodki władzy książąt plemiennych w Europie Środkowej w okresie cesarstwa w świetle źródeł archeologicznych, Archeologia, t. 13, 1962. 9. Piaskowski J., Metalurgia w Historii Naturalnej G. Pliniusza Starszego, Archeologia, t. 9, 1957. 10. Stawiarska T., Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa 1999. 11. Tacyt K., Dzieła, Warszawa 1957. 12. Tyszler L., Terra sigillata na ziemiach Polski, Łódź 1999. 13. Wielowiejski J., Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław 1980. 14. Wielowiejski J., Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi. Wrocław 1970. 17 Kasjusz Dion, Historia Rzymska, Wrocław 1967.
94 Mariusz Kozieł 15. Wielowiejski J., Wczesnorzymskie warsztaty brązownicze w świetle nowych badań, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1991, nr 3. 16. Wolski J., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1992. 17. Wołągiewicz R., Napływ importów rzymskich do Europy na północ od środkowego Dunaju, Archeologia Polski, t. 15, z. 1, 1970. ROMAN IMPORTS ON POLISH TERRITORY AS AN EXAMPLE OF KNOWLEDGE TRANSFER SUMMARY The main interest of the article is depiction of the influence of Roman imports on the generally comprehended development of Polish territories from the beginning of the modern era to the late 4 th century. The transfer of knowledge from the Empire included not only the usage techniques of the artifacts but also production technologies. Especially the latter brought along significant changes in social organization and economic life of the Polish territories at that time. This paper, applying historical method and the outcomes of archeological research, is an attempt to demonstrate the circumstances how the transfer trails from the Roman Empire to the Polish territories were forming and to what extent Roman imports (material and nonmaterial) contributed to the development of that area. In the second section there is a brief discussion of the Roman Empire in the context of broadly understood knowledge as a state biding agent and the influence of the Empire over the Barbaricum. The historical circumstances of the Roman imports is the subject of the following part of the article that serves as an introduction for a detail description of the main artifacts types of Roman descent found on Polish territories (metal receptacles, glass receptacles, terra sigillata ceramic, cultural artifacts, and armor and weapons). The next section focuses on the characteristics of the transfer trails. The article is concluded with the analysis of the artifacts and technologies transfer implications on Polish territories.