ISBN 978-83-7455-203-5

Wydawnictwo ciągłe Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA Rok założenia 1934 Redaktor naukowy tomu Marceli ANTONIEWICZ Redaktor Andrzej MISZCZAK Recenzenci Tadeusz SROGOSZ Grzegorz MAJKOWSKI Janusz MAJECKI Korekta i redakcja techniczna zespół wydawnictwa Projekt okładki i serii wydawniczej Ryszard BARANOWSKI Na okładce I s. Widok prezbiterium kościoła św. Macieja Apostoła w Kruszynie (fot. R. Baranowski) IV s. Kongres eucharystyczny w Kłobucku, 1935. Rabin Kłobucka Izaak Henh-Golberg wita wojewodę kieleckiego Władysława Dziadosza (archiwum fotograficzne Ilustrowanego Kuriera Codziennego ) Copyright by Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie Częstochowa 2011 Publikacja ukazała się dzięki dofinansowaniu przez Urząd Miasta Częstochowy i Starostwo Powiatowe w Częstochowie ISBN 978-83-7455-203-5 Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie 42-200 Częstochowa, ul. Waszyngtona 4/8 tel. (34) 378-43-29; faks (34) 378-43-19 e-mail: wydawnictwo@ajd.czest.pl

Spis treści I. O przeszłości dawnej i niedawnej Ewelina POLICIŃSKA Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka w nowszej historiografii... 9 Karol NABIAŁEK Nowe spojrzenie na biografię Kaspra Karlińskiego herbu Ostoja... 21 Aleksandra BEDNARSKA Kościół pw. św. Macieja Apostoła w Kruszynie. Historia i architektura 63 Agnieszka POBRATYN Częstochowskie iluzjony do 1914 roku nazwy, lokalizacje, programy... 115 Ks. Władysław Piotr WLAŹLAK Ks. Walenty Patykiewicz patronem Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej... 127 Andrzej SZCZYPKA Codzienność w powiecie częstochowskim w latach 1945 1956... 135 Ks. Paweł WOLNICKI Powstanie Instytutu Teologicznego w Częstochowie w świetle dokumentacji archiwalnej... 171 Katarzyna ZWOLSKA Teatr w ciemnościach o wizytach Sceny Plastycznej KUL Leszka Mądzika w Częstochowie... 193 II. Językoznawstwo Aneta MAJKOWSKA A czas płynie, czyli o pokoleniowych różnicach w mowie częstochowian... 207 Sebastian WEWIÓR O języku częstochowskiej kampanii samorządowej 2010 roku (na materiale druków ulotnych)... 213

III. Ekologia Przyroda Dariusz ŚWIERCZEWSKI, Jakub BŁASZCZYK Fauna piewików (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) wilgotnych lasów, łąk i torfowisk w południowej części Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej... 227 IV. Bibliografia Paweł SOBALSKI Bibliografia prac dra Franciszka Sobalskiego... 265 Zbigniew STAŃCZYK Bibliografia regionu częstochowskiego za 2010 rok... 283 V. Recenzje Zbigniew STAŃCZYK Bibliografia Zakonu Paulinów za lata 1500 1990 [rec.]... 379 Artur SZPONDER Zeszyty Radomszczańskie, t. II, Radomsko 2008, ss. 382 [rec.]... 383 VI. Kronika Marian GŁOWACKI Z życia Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego... 391

I O przeszłości dawnej i niedawnej

ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA T. XXXVII Ewelina POLICIŃSKA Częstochowa Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka w świetle nowszej historiografii Śmierć Kazimierza Wielkiego w 1370 roku sprowadziła na tereny zwane ziemią wieluńską wiele zmian. Nowy władca Ludwik Andegaweński w dniu swej koronacji (17 listopada 1370 roku 1 ) oddał te tereny w lenno swemu powinowatemu oraz wiernemu współpracownikowi Władysławowi Opolczykowi 2. Wydarzenie to opisał, współczesny mu kanclerz na zamku krakowskim, Jan z Czarnkowa następującymi słowami: Księciu Władysławowi z Opola, palatynowi Węgier, przysięgłemu zwolennikowi interesów węgierskich, ofiarował bardzo warowne zamki przylegające do dzierżaw śląskich tego księcia: Wieluń, Bolesławiec, Brzeźnicę, Krzepice, Olsztyn, Bobolice (razem z ich powiatami), z wielkim kosztem przez króla Kazimierza jako łańcuch obronny wzdłuż granicy śląskiej pobudowane 3. Decyzja nowego władcy spotkała się z dezaprobatą możnych, czego świadectwo dał Jan Długosz, zapisując: Mimo sprzeciwów i krytyki ze strony prałatów i panów Królestwa Polskiego zapisuje i oddaje wieczystym i nieodwołalnym nadaniem księciu Władysławowi opolskiemu, synowi Elżbiety, córki siostry króla polskiego Kazimierza i wojewodzie Królestwa Węgierskiego Ziemię wieluńską, ongiś z dawna zwaną rudzką, ze wszystkimi zamkami znajdującymi się we wspomnianej ziemi wieluńskiej, również z grodami 1 2 3 Janko z Czarnkowa. Opowieść Świętosława z czasów Kazimierza Wielkiego i Ludwika Węgierskiego, oprac. S. Helsztyński, Warszawa 1981, s. 85 (dalej: Janko z Czarnkowa...). E. Breiter, Władysław książę opolski pan na Wieluniu Dobrzyniu i Kujawach, palatyn węgierski wielkorządca Polski i Rusi: zarys biograficzny, Lwów 1889; K. Jasiński, Rodowód Piastów Śląskich, t. 3, Wrocław 1977, s. 80; S.A. Sroka, Władysław Opolczyk, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 749. Janko z Czarnkowa..., s. 86.

10 Ewelina POLICIŃSKA ziemi krakowskiej: Olsztynem, Krzepicami i Bobolicami oraz zamkiem i miastem Brzeźnicą w ziemi sieradzkiej 4. W historiografii dominuje pogląd, iż Ludwik wynagrodził w ten sposób swego dyplomatę za zasługi, jakie ten oddał mu w chwili śmierci Kazimierza Wielkiego oraz w trakcie krótkiego bezkrólewia 5. Czymże była owa ziemia wieluńska dla opolskiego księcia? Jakie zajmowała miejsce w jego politycznych działaniach? Oto problematyka niniejszej pracy. Ziemia wieluńska to niezwykle nieprecyzyjne określenie, które użyte przez Jana Długosza weszło na stałe w użycie. Termin ziemia oznacza obszar znacznie mniejszy od województwa, ale większy od powiatu. W zakresie administracyjnym podlegała zatem pod władzę któregoś z sąsiednich wojewodów 6. Ziemia posiadała jednak pewne atrybuty odrębności urzędniczej i terytorialnej. Wiemy, że ziemia wieluńska posiadała swój sejmik, a tym samym posłów na sejm, a także deputatów do Trybunału Koronnego 7. Ziemia wieluńska nazwę wzięła od swego stołecznego miasta, jednak nim Wieluń stał się ważnym ośrodkiem w regionie, prym wiodła tu Ruda. Pierwszych wzmianek o tej miejscowości historycy doszukują się u Galla Anonima oraz w Bulli Gnieźnieńskiej. Była ona siedzibą kasztelanii, która obejmowała swym zasięgiem obszar między górną Prosną a środkową Wartą 8. W roku 1281 siedzibę kasztelanii rudzkiej, powiększonej już o okolice Działoszyna, Mykanowa i Kłomnic, przeniesiono do Wielunia, co wpłynęło na zmianę jej nazwy 9. Kasztelania wieluńska rozwijała się niezwykle prężnie. Z czasem w jej skład weszły okręgi bolesławiecki i wieluński. W 1370 roku terytorium to zostało powiększone o okręgi: bobolicki, brzeźnicki, krzepicki i olsztyński, stało się własnością lenną Władysława Opolczyka 10. 4 Jana Długosza roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 10, przekł. Julia Mrukówna, Warszawa 1981, s. 21 22 (dalej: Jana Długosza roczniki...). 5 Jan z Czarnkowa odnotował w swej kronice, że Był przy śmierci obecny Władysław, książę opolski, zrodzony z siostrzenicy Kunegundy, siostry króla, wysłany przez Ludwika Węgierskiego dla wyrażenia współczucia z powodu choroby króla Janko z Czarnkowa..., s. 80; E. Breiter, dz. cyt., s. 32 33. 6 R. Rosin, Wieluńskie w okresie staropolskim. O stanie i potrzebach badań, [w:] Między północą a południem. Sieradzkie i Wieluńskie w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, red. T. Horbacz, L. Kajzer, Sieradz 1993, s. 50. 7 W. Szczygielski, Dzieje ziemi wieluńskiej, Łódź 1969, s. 27. 8 T. Olejnik, Rudzkie korzenie Wielunia, Rocznik Wieluński, t. 4, 2004, s. 9 10. 9 R. Rosin, Siedem wieków miasta Wielunia, [w:] Siedem wieków Wielunia, red. R. Rosin, Łódź 1987, s. 13. 10 R. Rosin, Siedem wieków miasta Wielunia, s. 13 14. Zasięg terytorialny ziemi wieluńskiej w omawianym okresie dokładnie opisał Marceli Antoniewicz (Podstawy i zakres władzy księcia Władysława II opolskiego w ziemi wieluńskiej oraz północno-zachodniej Małopolsce, [w:] Książę Władysław Opolczyk. Fundator klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, red. M. Antoniewicz, J. Zbudniewek, Częstochowa 2007, s. 209 223). W oparciu o poczynione

Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka... 11 Podstawy władzy opolskiego księcia wobec ziem nadanych mu przez króla Ludwika podważane były od samego początku. Uczynili to w swych kronikach zarówno Jan z Czarnkowa 11, jak i Jan Długosz 12. Wobec braku dokumentu poświadczającego królewskie nadanie na rzecz opolskiego księcia nie możemy bezsprzecznie stwierdzić, jakie były podstawy władzy księcia nad ziemią wieluńską. Zagadnieniu temu poświęcił uwagę Marceli Antoniewicz 13. W oparciu o dokument Ludwika Andegaweńskiego nadający Władysławowi Opolczykowi ziemię dobrzyńską 14, badacz stwierdził, iż król w obu przypadkach wprowadził klasyczny układ lenny. Opierając się na założeniu, iż król nie miał podstaw, by w analogicznym przypadku postępować odmiennie 15, doszedł do wniosku, że i w przypadku lenna wieluńskiego król oddawał księciu opolskiemu pełnię władzy w zakresie administracji, gospodarki i sądownictwa w zamian za złożenie hołdu oraz przysięgi na wierność królowi, jego następcom i Koronie Królestwa Polskiego 16. Dla podkreślenia, iż problem państwowoprawnych podstaw rządów Opolczyka w ziemi wieluńskiej należy postrzegać w kategoriach prawa lennego, autor przytoczył szereg argumentów. Przede wszystkim zaakcentował brak ingerencji ze strony dworu w sprawy tego terytorium. Ponadto brak reakcji króla oraz królowej-regentki Elżbiety, na posługiwanie się przez księcia Władysława tytułem księcia wieluńskiego na równi z dziedzicznym tytułem księcia opolskiego 17. Za panowania Władysława Opolskiego ziemia wieluńska, określana mianem księstwa, przeszła poważne zmiany administracyjno-ustrojowe. Ostatecznie podzielona została na sześć okręgów zwanych dystryktami, w których interesów księcia strzegli burgrabiowie i podsędkowie 18. Ostrzeszów jako ostatni wszedł w zakres ziem lennych Władysława Opolczyka. Świadczy o tym dokument Elżbiety z 1375 r. zwalniający mieszczan kaliskich od połowy cła w Ostrzeszowie i Koninie 19. Jeszcze przed śmiercią monarchy, która nastąpiła we wrześniu 1382 przez niego ustalenia, Tadeusz Olejnik sporządził i zamieścił w artykule Wieluń pod władztwem Władysława Opolczyka ( Rocznik Wieluński, t. 6, 2007, s. 8) mapę ziemi wieluńskiej. 11 Janko z Czarnkowa..., s. 86. 12 Jana Długosza roczniki, s. 21 22. 13 M. Antoniewicz, dz. cyt., s. 195 246. 14 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego, wydane staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, t. 3, nr 20, Lwów 1872, s. 46 (dalej: AGZ). 15 Odmienny pogląd reprezentuje J. Laberschek. Patrz: tegoż, Potencjał obronny ziemi wieluńskiej i fragmentów ziemi krakowskiej i sieradzkiej pod rządami księcia Władysława Opolczyka 1370 1391, [w:] Między północą a południem, s. 131. 16 M. Antoniewicz, dz. cyt., s. 232 233. 17 Tamże, s. 235. 18 W. Szczygielski, dz. cyt., s. 14 15. 19 Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, Poznań 1877, nr 1690 (dalej KDW).

12 Ewelina POLICIŃSKA roku, książę Władysław nadał klasztorowi w Częstochowie dziesięcinę z ceł tego miasta 20. Książę otrzymał zatem Ostrzeszów najpóźniej w pierwszej połowie 1382 roku. Na terenach tych Władysław Opolczyk ustanowił nowy aparat urzędniczy, który stworzony został na wzór funkcjonującego w księstwie opolskim. Szczególne zmiany nastąpiły w zakresie sądownictwa. Księciu zależało bowiem, by wyłączyć okręg krzepicki i olsztyński spod jurysdykcji sądu ziemskiego krakowskiego. W tym celu powołał starostę krzepickiego, a także sędziego i podsędka olsztyńskiego 21. Najważniejszym urzędnikiem w księstwie wieluńskim był starosta generalny księstwa opolskiego i wieluńskiego capitaneus opoliensi et vielunensi generalis. Rozdzielenie tej funkcji między dwie osoby nastąpiło dopiero w 1385 roku, kiedy Jerzy Swosz ze Zwozu przestał być starostą generalnym, a uzyskał stanowisko starosty olsztyńskiego, którego władza obejmowała całą ziemię. Po śmierci tegoż doszło do rozdrobnienia i książę powołał osobnego starostę wieluńskiego, zachowując przy tym urzędy starostów olsztyńskiego i krzepickiego 22. Szczególnie w początkowym okresie rządów, książę rekrutował swych urzędników spośród zaufanych ludzi głównie spośród rycerstwa opolskiego. Mimo to, dopuszczał do stanowisk również miejscowe rycerstwo 23. Osobą, która z łaski księcia opolskiego zrobiła karierę, był Bernard Wierusz z Wieruszowa, który został mianowany w 1380 roku sędzią wieluńskim, a następnie sędzią generalnym. Od 1386 roku dołączył do swych funkcji również urząd burgrabiego ostrzeszowskiego 24. Prócz zmian administracyjnych, na przełomie XIV i XV wieku, nastąpiły na tym terenie zmiany gospodarcze. Na początek lat siedemdziesiątych XIV wieku przypadł bowiem okres dynamicznego rozwoju osadnictwa i rozszerzenia areału upraw 25. Fakt ten nie dziwi tak bardzo, gdy przyjrzymy się sieci komunikacyjnej i handlowej. Niemal wszystkie terytoria będące pod rządami opolskiego księcia połączone były ze sobą szlakami z Wielkopolski i ze Śląska do Krakowa 26. Przy dynamicznym rozwoju osadnictwa wiejskiego oraz biegu szlaków handlowych dziwi jednak fakt, że ziemie te były niezwykle słabo zurbanizowane. Dodatkowo wiele z istniejących ośrodków miejskich pozbawionych było jakichkolwiek fortyfikacji, co sprzyjało atakom grabieżczych oddziałów przygranicznych. Z tego właśnie powodu pod auspicjami księcia Władysława 22 miasta leżące w jego 20 Zbiór dokumentów OO. Paulinów, wyd. J. Fijałek, z. 1, Kraków 1938, nr 13, s. 23 29 (dalej: ZDP). 21 J. Laberschek, dz. cyt., s. 132. 22 J. Sperka, Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370 1401, Katowice 2006, s. 66. 23 J. Laberschek, dz. cyt., s. 132. 24 J. Sperka, dz. cyt., s. 68 69. 25 W. Szczygielski, dz. cyt., s. 43. 26 J. Laberschek, dz. cyt., s. 134.

Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka... 13 władztwie podpisały 29 kwietnia 1384 roku układ dla zachowania pokoju i przeciwdziałania grabieżom i rozbojom 27. Mimo sprawowania władzy nad wieloma ziemiami, książę dość często bywał w Wieluniu. O jego bezsprzecznej tam bytności świadczy fakt wystawienia szeregu dokumentów. Jak wynika z itinerarium księcia za lata 1372 1401 28, przebywał on w Wieluniu dziesięciokrotnie, w dniach: 17 I 1373 29, 23 III 1373 30, 6 VII 1375 31, 4 VI 1377 32, 8 V 1378 33, 13 I 1379 34, 6 V 1381 35, 21 VI 1384 36, 31 XII 1387 37,16 XI 1389 38. Książę niewątpliwie dokładał starań, by doprowadzić ziemię i sam Wieluń do rozkwitu. Już 17 stycznia 1373 roku wystawił dokument, w którym ponownie lokował miasto, z tym że na prawie magdeburskim. Obiecywał przy tym zachować mieszczan przy wolnościach, zwyczajach i prawach nadanych im przez swoich poprzedników 39. Lokacja na prawie magdeburskim dawała większą swobodę w zarządzaniu radzie miejskiej na czele z burmistrzem oraz ławie, którą kierował wójt 40. Urząd wójta istniał w Wieluniu już wcześniej. Najstarszy zapis o wójcie pochodzi z dokumentu Władysława Łokietka wystawionego dnia 24 lutego 1299 roku w Warcie. Jedną z osób świadczących na tym dyplomie był Jasiek, wójt wieluński 41. Drugim poświadczonym wójtem był Fryderyk, o którego istnieniu dowiadujemy się z dokumentu wystawionego przez Izajasza sędziego wieluńskiego w grudniu 1362 r. 42 Trzeci Stanimir z Kaniowa wywodzący się z księstwa opolskiego, należał do grona rycerzy przybyłych na tereny ziemi wieluńskiej wraz z nastaniem rządów Władysława Opolczyka. W roli wójta wystąpił on dopiero w 1394 43, jednakże już od 1385 roku świadczył na dokumentach 27 Tamże. 28 J. Sperka, dz. cyt., s. 369 381. 29 Kodeks Dyplomatyczny miasta Wielunia przygotowany do druku przez K. Wójcikiewicza maszynopis, nr 2 (BPAN Kraków, rkp. 706, k. 485 487) (dalej: KDmWiel). 30 Kodeks Dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876, t. 1, nr 313 (dalej: KDM). 31 AGZ, t. VII, nr 10, s. 16. 32 KDmWiel, nr 4 (AP Kraków, Zbiór Rusieckich, dok. perg. nr 84). 33 Archiwum Główne Akt Dawnych, MK 74, k. 460 464. 34 AGZ, t. 3, nr 27. 35 W. Patykiewicz, Materiały do dziejów terenów diecezji częstochowskiej. Archidiakonat wieluński, Częstochowskie Wiadomości Diecezjalne 1958, t. 32, s. 278 279. 36 KDm Wiel, nr 5. 37 KDmWiel, nr 6. 38 AGAD, WielPod 7, k. 49 49. 39 KDmWiel, nr 2 (BPAN Kraków, rkp. 706, k. 485 487). 40 T. Olejnik, Wieluń pod władztwem Władysława Opolczyka, Rocznik Wieluński, t. 6, 2007, s. 9. 41 KDW, t. 2, nr 806. 42 KDW, t. 3, nr 1488. 43 KDW, t. 11, nr 1769.

14 Ewelina POLICIŃSKA proweniencji wieluńskiej 44. Ponadto w dokumencie z 17 stycznia 1373 r. regulował książę wiele istotnych dla organizacji życia społecznego kwestii. Istotną była dla niego sprawa przestępczości w mieście. Świadczy o tym zapis, w którym mieszkańcom Wielunia zostało polecone przetrzymywanie wszelkich przestępców do momentu wydania ich w ręce starosty, kasztelana lub ich zastępców. Nie można zarzucić księciu Władysławowi braku troski w sprawach rozwoju gospodarczego miasta. Na mocy wspomnianego dokumentu stworzył on wokół Wielunia strefę szerokości jednej mili, w której zakazał wszelkim karczmarzom i rzemieślnikom osiedlania się i wykonywania rzemiosł. Ponadto w strefie tej nie wolno było prowadzić handlu, w tym również solą. Istotnym jest również, że książę zobowiązał się do przestrzegania wszelkich nadań oraz obrony mieszczan przed przeciwnikami 45. Posunięciem ważnym pod względem gospodarczym było również uruchomienie mennicy, w której bito tzw. denary wieluńskie. Mennica wieluńska mogła być uruchomiona najwcześniej w 1371 roku. Po raz pierwszy efekt jej pracy rozpoznano w 1860 roku w Warszawie. Była to moneta wykonana ze srebra, dla której trudno określić stopę menniczą. Wszystkie znane denary wieluńskie przedstawiają jeden typ stempla, który nie odbiega od ówczesnego kanonu 46. Z dalszym wzrostem znaczenia Wielunia i ziemi wieluńskiej wiązał się również rozwój instytucji kościelnych na tym terenie. Niemało zasług na tym polu oddał sam Władysław Opolczyk. Dzięki jego fundacji powstał na przedmieściach Wielunia kościół szpitalny pw. św. Mikołaja, a następnie klasztor ojców paulinów. Kościół szpitalny św. Mikołaja musiał powstać pod koniec pierwszej dekady panowania księcia na tych ziemiach. Nie zachował się niestety akt fundacyjny, jednakże wiele dowiadujemy się z dokumentu arcybiskupa Jana Suchywilka z 25 kwietnia 1380 r. Na jego mocy arcybiskup zrzekł się na rzecz tegoż szpitala dziesięciny miodu ze wsi Solkolniki: pochwalając pobożne zamiary księcia opolskiego i wieluńskiego Władysława [ ], ustępujemy mu dziesięcinę miodu z dawna prawnie nam należnej [ ], dajemy tę dziesięcinę miodu dla szpitala przez tego księcia pod miastem Wieluń fundowanego i uposażonego [ ] 47. Dysponujemy zatem niepodważalną informacją o genezie tej fundacji. Pierwszy rektor powstałego szpitala zarządzał nim przez 8 lat. Został nim z ini- 44 T. Grabarczyk, T. Nowak, Wójtowie i wójtostwo wieluńskie (XIII XVI w.), Rocznik Wieluński, t. 6, 2007, s. 17 18. 45 T. Olejnik, Wieluń pod władztwem Władysława Opolczyka, s. 9 10. 46 A. Mikołajczyk, Denary wieluńskie Władysława Opolczyka, [w:] Studia nad kulturą materialną wieków od XIV do XVI, red. T. Poklewski, Wrocław 1986, s. 23 30. 47 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. rkp. 3344, k. 174 175, dok. nr 77; Patrz: T. Olejnik, Szpital w Wieluniu jego dzieje i zniszczenie 1 IX 1939 r., Wieluń 1991, s. 3.

Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka... 15 cjatywy Władysława Opolczyka świecki ksiądz Jędrzej 48. Szpital funkcjonował do 1388 roku, kiedy 29 grudnia tego roku rektor przekazał szpital i kościół wraz z ich majątkiem na rzecz przybyłych do Wielunia ojców paulinów. Rezygnacja odbyła się w diametralnie różnych okolicznościach, niż w przypadku klasztoru w Częstochowie. Miała bowiem miejsce bez specjalnej oprawy na zamku w Wieluniu 49. Do fundacji samego klasztoru doszło najprawdopodobniej w 1389 roku, a na pewno przed 1391. Dzięki temu paulini byli obecni w centrum administracyjnym ziemi wieluńskiej i obsługiwali ją duchowo 50. Aby fundacja była kanonicznie ważna, wymagana jest zgoda arcybiskupa. Ponieważ po śmierci arcybiskupa Bodzanty ordynariuszem został Jan zwany Kropidło bratanek księcia Władysława najpewniej on udzielił zgody na fundację i kanonicznie ją erygował 51. Uposażenie paulinów stanowiły wieś Dzietrzniki oraz dziesięciny zbożowe ze wsi: Trębaczów, Janiszowa, Niwiska i Szczyty. Ponadto wieluński klasztor korzystał z immunitetu gospodarczego obejmującego zwolnienie od obowiązku stacji urzędniczych i możliwość brania drzewa z lasów książęcych 52. Ważną fundacją Władysława Opolczyka okazał się być klasztor na Jasnej Górze w Częstochowie. Jej podstawą był kościół parafialny, który paulini przejęli od plebana częstochowskiego Henryka Biela 53. 22 czerwca 1382 roku Henryk dokonał aktu rezygnacji i przekazania kościoła delegatowi generała zakonu Grzegorzowi. Wydarzenie to zostało poświadczone przez księcia Władysława poprzez wystawienie dyplomu 54. W roku 1391 dla klasztoru w Wieluniu, podobnie jak i dla klasztoru jasnogórskiego, sytuacja stała się niezwykle trudna. Władysław Jagiełło podjął wyprawę zbrojną przeciw księciu opolskiemu na terenach ziemi wieluńskiej. Tym samym fundator i opiekun wspomnianych klasztorów stał się wrogiem króla polskiego 55. Na szczęście 24 lutego 1393 roku król Wła- 48 T. Olejnik, Wieluń pod rządami, s. 10 11; L. Wojciechowski podał, że rektorem kościoła i szpitala był Andrzej, który posiadał szerokie uprawnienia w administrowaniu przynależnego majątku (L. Wojciechowski, Najstarsze klasztory paulinów w Polsce. Fundacja uposażenie rozwój do około 1430 roku, Studia Claromontana 1991, t. 11, s. 178). 49 L. Wojciechowski, Najstarsze klasztory..., s. 178. 50 S. Zabraniak, Wieluński ośrodek kościelny w okresie staropolskim, Lublin 2007, s. 110. 51 J. Zbudniewek, Fundacje Opolczyka dla paulinów, [w:] Władysław Opolczyk jakiego nie znamy, red. A. Pobóg-Lenartowicz, Opole 2001, s. 68 71. 52 L. Wojciechowski, Najstarsze klasztory..., s. 183. 53 L. Wojciechowski, Fundacje kościelne Władysława Opolczyka, [w:] Książę Władysław Opolczyk. Fundator..., s. 82 83. 54 ZDP, nr 12, s. 22. 55 J. Wiesiołowski, Fundacje paulińskie XIV i XV wieku na tle ruchu fundacyjnego klasztorów w Polsce, Studia Claromontana 1985, t. VI, s. 149.

16 Ewelina POLICIŃSKA dysław Jagiełło odnowił klasztory pod Wieluniem i Częstochową, uznając się za ich fundatora 56. Na silne związki księcia Władysława Opolczyka z terenami ziemi wieluńskiej wskazują jego stosunki z tutejszą szlachtą. Na pierwszy plan wysuwa się ród Wieruszów, którego przedstawiciel Bernard doczekał się u boku księcia licznych urzędów: sędziego ziemskiego i burgrabiego ostrzeszowskiego. Ponadto urząd starosty dawał mu prawo reprezentowania księcia w zakresie sądownictwa grodzkiego, wojskowości i zarządu dóbr książęcych 57. Kolejnymi przedstawicielami lokalnej szlachty, stojącymi u boku księcia byli: Imram z Osowa, który świadczył na dokumentach książęcych, a w roku 1389 pełnił urząd starosty 58, oraz Anzelm z Gaszyna herbu Jastrzębiec 59. Książę sprowadzał również na tereny ziemi wieluńskiej przedstawicieli śląskich rodów. Byli to Mężykowie z Dąbrowy herbu Wadwicz 60, Mikołaj Struś herbu Niesioba 61, czy Andrzej z Rudy herbu Świnka 62. W ziemi wieluńskiej osiedlił się również wychowawca i opiekun z lat dziecięcych księcia, Jan Schoff, który otrzymał od niego w lenno wieś Skomlin i fortalicję Toplin. Uczynił go książę burgrabią Bolesławca oraz swym marszałkiem 63. Przedstawiciele szlachty wieluńskiej doświadczali awansu u boku księcia. Najlepszym tego przykładem był Wiktor z Mierzyc i Toporowa, który został starostą generalnym Rusi 64. Termin księstwo wieluńskie wiąże się z osobą Władysława Opolczyka ze względu na to, że umieścił on tytuł księcia wieluńskiego na równi z dziedzicznym tytułem księcia opolskiego w intytulacjach swych dyplomów oraz na swych pieczęciach. Po raz pierwszy tytuł ten pojawił się na książęcej pieczęci typu konnego. Władysław Opolczyk używał jej jeszcze w czasie pobytu na Węgrzech 65. K. Stronczyński informacje o niej czerpał z oryginału (autor ten pisał, że jest taka [pieczęć] i w Archiwum Głównym Królestwa 66 ) oraz z wizerunku pieczęci zamieszczonej u Vossberga 67. Opis tejże pieczęci zamieścił m.in. ks. J. Fijałek w komentarzu do dokumentu Władysława Opolczyka wystawionego 56 L. Wojciechowski, dz. cyt., s. 181. 57 T. Stolarczyk, Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku, Wieluń 2005, s. 17 18. 58 Tamże, s. 26. 59 Tamże, s. 242 243. 60 Tamże, s. 239 240. 61 Tamże, s. 101 102. 62 Tamże, s. 160. 63 Tamże, s. 41. 64 Tamże, s. 156. 65 Większość autorów datuje początek jej użycia na rok 1378. 66 K. Stronczyński, Pobieżny przegląd pieczęci Piastów polskich, Warszawa 1881, s. 63. 67 F.A. Vossberg, Siegel des Mittelalters von Polen, Lithauen, Schlesien, Pommern und Preussen, Berlin 1854, tab. 9.

Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka... 17 w Częstochowie dnia 9 sierpnia 1382: Pieczęć zawieszona na sznurku jedwabnym koloru zielonego i bladoróżowego, okrągła 90 85mm; wyobraża rycerza stojącego na koniu w biegu, z twarzą zwróconą do widza, i trzymającego miecz do góry w ręce prawej, nad głową jego tarcza czwórdzielna, w 1 i 4 polu orzeł piastowski; w otoku minuskułą: *ladislaus dei dux nus opolien.. [et] welunensis etc. 68. Kolejną jest pieczęć majestatyczna z roku 1372, w otoku której widnieje napis: ladislaus dei gracia dux opoliensis wielunensis et terre Russie dominus et herres 69. Kolejne dwie pieczęcie były niewątpliwie dużo mniejsze od wyżej wspomnianych. Były to dwie pieczęcie typu herbowego. Znajdujemy na nich centralnie położoną główkę chłopięcą otoczoną tarczami. Starsza z pieczęci, przywieszona u dokumentu z 1373 r. jako odwrocie pieczęci majestatycznej, prezentuje trzy tarcze herbowe 70, młodsza odnaleziona była przy dokumentach z 1377 r. 71 oraz 1390 r. 72, ukazuje tę samą gemmę w otoczeniu czterech tarcz herbowych. Na pierwszej książę tytułuje się: ladislaus dux opolien dus russie et weluniens 73, na drugiej zaś: Ladislai dei gra ducis opolien wilun wladisla Dobri 74. Związki Władysława Opolczyka z ziemią wieluńską widoczne są również w ikonografii jego pieczęci. Na pieczęci typu konnego dostrzec możemy na okryciu wierzchowca dwa herby ułożone naprzemiennie w dwóch rzędach. Jeden z nich przedstawia górnośląskiego orła głową zwróconego w prawo, zaś na drugim, w górnej części, widnieje poprzeczny pas. Ten sam herb występuje w drugim i trzecim polu tarczy klejnotu, dopełniającego wizerunku księciarycerza. Zarówno Sylwiusz Mikucki, jak i Tadeusz Olejnik uznali, że był to ówczesny herb ziemi wieluńskiej. Tezę tę udowadniali w oparciu o zapis legendy pieczęci oraz opis chorągwi wieluńskiej przytaczanej przez Jana Długosza 75. T. Olejnik podkreślił również wiarygodność relacji dziejopisa. Według niego, kronikarz, jako syn właściciela podwieluńskiej wsi Niedzielsko oraz uczestnika 68 ZDP, nr 13, s. 23 29. Taką samą pieczęć sygnalizuje J. Fijałek przy innym dokumencie z 1382 r.: ZDP, nr 17, s. 33 35. 69 Występowanie tej pieczęci odnotowano między innymi w opisach dokumentów: AGZ, t. 2, nr 5, s. 7 9; AGZ, t. 3, nr 21, s. 47 48; AGZ, t. 3, nr 23, s. 50 51; AGZ, t. 3, nr 25, s. 52 53; AGZ, t. 5, nr 13, s. 15 16; AGZ, t. 7, nr 10, s. 16 17. 70 F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. 1: Doba Piastowska, Kraków 1889, s. 262 263; K. Stronczyński, dz. cyt., s. 63 64. 71 F. Piekosiński, dz. cyt., s. 272 273; Autor opisuje ją pod numerem 532, obok umieszczając podobiznę. 72 K. Stronczyński, dz. cyt., s. 63 64. 73 Odnotowana na dokumentach: AGZ, t. 2, nr 5; AGZ, t. 3, nr 23; AGZ, t. 3, nr 25; AGZ, t. 7, nr 10. 74 F. Piekosiński, dz. cyt., s. 263. 75 S. Mikucki, Heraldyka Piastów śląskich do schyłku XIV wieku, [w:] Historia Śląska od czasów najdawniejszych do 1400 roku, red. W. Semkowicz, t. 3, Kraków 1936, s. 465 468; T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź, 1969, s. 13.

18 Ewelina POLICIŃSKA bitwy grunwaldzkiej, musiał w swym opisie wzorować się na rzeczywistym wyglądzie chorągwi 76. Wizerunek herbu wieluńskiego wystąpił również na obu pieczęciach typu gemowego. Na starszej z nich, z 1373 r., gemmę otaczają trzy tarcze herbowe, na drugiej zaś, z roku 1384, otaczają tę samą główkę gemmy aż cztery tarcze 77. Pieczęć z trzema tarczami służyła księciu jako kontrasigillum dla pieczęci majestatycznej 78. Na tarczach widniały herby: ponad gemmą opolski, po lewej stronie ruski, zaś po prawej prawdopodobnie wieluński. Wokół ostatniego z tych herbów, ukazującego dwa rogi myśliwskie ustawione musztrunkami do siebie z zaplecionymi sznurkami, toczy się w literaturze polemika. F. Piekosiński błędnie opisał powyższy herb jako opolski 79. Podkreślił to już S. Mikucki, który z kolei, ze względu na treść legendy pieczęci, połączył ten herb z ziemią wieluńską 80. Twierdzenie to przyjął T. Olejnik, który również powoływał się na legendę otokową 81. Druga z pieczęci powstała przez przerobienie pierwszej. Gemmę otoczono sześcioma łukami oraz, symetrycznie rozmieszczonymi, czterema tarczami herbowymi: opolską, wieluńską, dobrzyńską oraz kujawską 82. Z powyższego wynika, że książę Władysław manifestował swój związek z ziemią wieluńską poprzez umieszczanie jej herbów na swych pieczęciach. W czasie swych z górą dwudziestoletnich rządów na ziemi wieluńskiej dokładał Władysław Opolczyk wszelkich starań, by jej rozwój był wszechstronny. Rozpoczęte procesy miałyby większe szanse na sukces, gdyby nie zostały przerwane wojną, jaka rozgorzała w latach 1391 1396 pomiędzy królem Władysławem Jagiełłą a księciem opolskim 83. Główną przyczyną wybuchu konfliktu 76 T. Olejnik, Pieczęcie i herby... 77 F. Piekosiński, dz. cyt., s. 276. Autor prezentuje tę pieczęć na rycinie nr 72. 78 AGZ, t. 2, nr 5; AGZ, t. 3, nr 23; AGZ, t. 3, nr 25; AGZ, t. 7, nr 10. 79 F. Piekosiński, dz. cyt., s. 262 263. 80 S. Mikucki, dz. cyt., s. 468 469. 81 T. Olejnik, Pieczęcie i herby..., s. 11. 82 S. Mikucki, dz. cyt., s. 469 470. 83 Problematyka wojny Władysława Jagiełły z Władysławem Opolczykiem o ziemię wieluńską jest dość dobrze rozpoznana. Zajmowali się nią między innymi: Jacek Laberschek (tegoż, Wojna króla Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem. Batalia o odzyskanie Olsztyna, Częstochowy, Kłobucka, Krzepic i Wielunia w 1391 r., Almanach Częstochowy, Częstochowa 1993, s. 5 10; tegoż, Potencjał obronny ziemi krakowskiej i sieradzkiej pod rządami Władysława Opolczyka 1370 1391, [w:] Między Północą a Południem..., s. 129 143; tegoż, Wyprawa zbrojna króla Władysława Jagiełły na krakowsko-wieluńskiej posiadłości księcia Władysława Opolczyka w 1391 roku, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 6, Warszawa 1994, s. 149 159), wiele nowego wniosły prace Jerzego Sperki (tegoż, Wojny Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem (1391 1396), Cieszyn 2003; tegoż, Z dziejów wojen Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem. Działania wojenne w latach 1393 1394, [w:] Cracovia Polonia Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyro-

Ziemia wieluńska pod rządami Władysława Opolczyka... 19 w 1391 roku było zastawienie Krzyżakom Złotoryi, co stanowiło iskrę zapalną tego sporu 84. Ustalenie czasu, w którym król odebrał lenno wieluńskie przysparzało badaczom niemało problemów. Opierając się na przekazie Jana Długosza 85, część badaczy uznaje, że mogło to mieć miejsce w roku 1396 86. Tezę tę zanegował już w latach trzydziestych XX wieku Jan Dąbrowski, który dowodził, że wojna rewindykacyjna przebiegała w trzech etapach: w 1391 r., w 1393 r. oraz w roku 1396 87. Również Jerzy Sperka w pracy poświęconej wojnie Władysława Jagiełły z księciem opolskim ustalił, iż wojna ta rozpocząć się mogła w drugiej połowie września 1391 roku 88. Działania wojenne w ziemi wieluńskiej trwały do października tego roku 89. W ich wyniku król odebrał Władysławowi Opolczykowi lenno wieluńskie, wskutek czego dystrykty krzepicki i olsztyński powróciły do Małopolski, a brzeźnicki do Sieradzkiego 90. W trakcie drugiej wojny, w latach 1393 1394, wojska królewskie zaatakowały dystrykty ostrzeszowski i bolesławiecki 91, przy czym zamek w Bolesławcu zdobyty został dopiero podczas trzeciej wyprawy w 1396 r. 92 Ziemia wieluńska była istotnym nabytkiem terytorialnym dla księcia Władysława Opolczyka jako teren nadgraniczny, ściśle przylegający do jego ziem dziedzicznych. Była ponadto dobrze ufortyfikowana. Książę w okresie dwudziestu jeden lat rządów znacznie przyczynił się do rozwoju gospodarczego tego terytorium. Ponowna lokacja miasta Wielunia oraz idące za tym regulacje prawne, w powiązaniu z biegnącymi tu szlakami handlowymi, dały podstawę dla dynamicznego rozwoju. Przywilej menniczy mógł zaś wpłynąć na znaczenie regionu w kraju. Wprowadzenie zmian administracyjnych doprowadziło do udziału lozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Kraków 1995, s. 307 322), oraz Marcelego Antoniewicza (tegoż, Zamki na Wyżynie Krakowsko- Częstochowskiej. Geneza Funkcje Konteksty, Kielce 1998, s. 136 146; tegoż, Terytorium siewierskie w XIV i pierwszej połowie XV wieku, [w:] Siewierz Czeladź Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994, s. 157 158). 84 K. Olejnik, Obrona polskiej granicy zachodniej, Poznań 1970, s. 50 52. 85 Jana Długosza roczniki..., s. 285 287. 86 Patrz np.: T. Poklewski, [w:] Zamki środkowopolskie, cz. 2: Bolesławiec nad Prosną, Wrocław 1982, s. 37 40; A. Mikołajczyk, dz. cyt., s. 23. 87 J. Dąbrowski, Dzieje polityczne Śląska w latach 1290 1402, [w:] Historia Śląska, t. 1, Kraków 1933, s. 557 560. 88 J. Sperka, Wojny Władysława Jagiełły..., s. 32 35. Por. M. Antoniewicz, Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej..., s. 142. 89 J. Sperka, dz. cyt., s. 41. 90 R. Rosin, Dzieje polityczne do połowy XVI wieku, [w:] Szkice z dziejów Sieradzkiego, Łódź 1977, s. 131. 91 J. Sperka, dz. cyt., s. 46 52. 92 Tamże, s. 77 78.

20 Ewelina POLICIŃSKA kalnej szlachty w sprawowaniu władzy, zaś rozwój instytucji kościelnych wpływał na życie całego społeczeństwa. O tym, że ziemia wieluńska była istotną dla księcia, świadczy również fakt, że tytułował się on księciem wieluńskim, zarówno na wystawianych przez siebie dokumentach, jak i w legendzie wszystkich czterech pieczęci. Ponadto herby ziemi wieluńskiej zdobią wizerunek napieczętny trzech z czterech pieczęci księcia.

ZIEMIA CZĘSTOCHOWSKA T. XXXVII Karol NABIAŁEK Kraków Nowe spojrzenie na biografię Kaspra Karlińskiego herbu Ostoja 1. Stan wiedzy o Kasprze Karlińskim W zakończeniu wydanego w 1862 r. we Lwowie Obrazka historycznego Henryk Nowakowski pisał: imię Kaspra Karlińskiego przechowało się dotąd między nami i przekazywane pamięci następnych pokoleń przechowa się tak długo, jak długo naród polski żyć będzie 1. Wydarzeniem, które zdaniem zacytowanego autora uczyniło nazwisko Karlińskiego nieśmiertelnym, była jego bohaterska postawa w trakcie oblężenia zamku Olsztyn przez wojska arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w 1587 r. Najeźdźcy mieli wówczas pojmać małoletniego syna Karlińskiego i użyć go jako zakładnika w czasie szturmu na zamek, zaś ojciec, który dowodził załogą, nie przerwał oporu i osobiście odpalił działo, zabijając syna. Rzeczywiście tradycja o bohaterskiej postawie Karlińskiego jest ciągle żywa i przetrwała do naszych czasów. Wymiernym tego przejawem było przyjęcie Kaspra Karlińskiego przez Gimnazjum w Olsztynie na swego patrona w marcu 2010 r. Heroiczny czyn Karlińskiego stał się zresztą źródłem inspiracji dla pisarzy i malarzy. Utwory dramatyczne poświęcili mu tak wybitni polscy pisarze jak Aleksander Fredro, Władysław Syrokomla i Władysław Bełza, na trwałe zapisując jego nazwisko w literaturze pięknej 2. Plastyczną interpretację 1 2 H. Nowakowski, Kasper Karliński, Obrazek historyczny z drugiej połowy XVI wieku, Lwów 1862, s. 35. A. Fredro, Obrona Olsztyna. Obraz dramatyczny [powstał przed 1830], Haliczanin, Lwów 1830, t. 2, s. 165 173; W. Syrokomla [Ludwik Kondratowicz], Kasper Karliński. Drammat historyczny we trzech aktach. Grany po raz pierwszy na Teatrze Wileńskim dn. 16 (28) stycznia

22 Karol NABIAŁEK obrony Olsztyna utrwalili różni artyści, m.in. Kazimierz Alchimowicz 3. Postać Karlińskiego była przedmiotem artykułów, a nawet osobnych opracowań początkowo, w XIX w., o charakterze popularnym, pisanych ku pokrzepieniu serc 4, a w XX w. również prac o charakterze naukowym, by wymienić przede wszystkim artykuł Michała Witanowskiego oraz biogram w Polskim Słowniku Biograficznym pióra Henryka Kotarskiego 5. Nazwisko Karlińskiego trafiło nawet na karty syntez dziejów ojczystych 6. Wydaje się zatem, że posiadamy wystarczającą wiedzę na temat tej postaci i nie ma potrzeby podejmowania dalszych badań. Jednak przy próbie weryfikacji posiadanych informacji, a zwłaszcza poszukiwania podstawy źródłowej, okazuje się, że sprawa nie jest tak prosta. Wokół Karlińskiego narosło wiele mitów i nieścisłości, a prawda o niej miesza się z fikcją. Nawet na treści przytoczonych prac naukowych odcisnęło się piętno dziewiętnastowiecznej publicystyki patriotycznej, czy wręcz literatury pięknej. Dotyczy to przede wszystkim okoliczności i przebiegu obrony zamku Olsztyn 3 4 5 6 1858, Wilno 1858 (ss. 87); W. Bełza, Kasper Karliński. Poemat dramatyczny w trzech aktach, [w:] Poezje. Wydanie zupełne, Biblioteka Pisarzy Polskich, t. 68, Lipsk 1874, s. 31 71. Obraz Kazimierza Alchimowicza Obrona Olsztyna z 1881 r. jest najbardziej znanym malarskim przedstawieniem Kaspra Karlińskiego (oryginał jest przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, a jego autorska replika z 1912 r. od 1998 r. znajduje się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego). Jednak motyw ten był podejmowany przez różnych artystów, jako przykłady mogą służyć: rycina pt. Karliński ilustrująca artykuł Obrona Olsztyna ( Przyjaciel Ludu 1938, R. 5, nr 7, s. 56) oraz przechowywany w zbiorze malarstwa Działu Sztuki Muzeum Częstochowskiego obraz Andrzeja Dąbrowskiego z 1857 r. pt. Kacper Karliński, obrońca zamku olsztyńskiego, który stanowi kopię wcześniejszego obrazu nieznanego malarza (A. Dylewska, Zbiory malarstwa, Rocznik Muzeum Częstochowskiego, t. 7: Vademecum zbiorów, red. A. Kuźma, Częstochowa 2005, s. 128, 140). Dużą popularnością sprawa obrony Olsztyna w 1587 r., a przy tym osoba Kaspra Karlińskiego, cieszyła się w XIX w. Powstało wówczas kilka popularnych ujęć tego wydarzenia: K.M. [osoba niezidentyfikowana przeze mnie], Obrona Olsztyna (Wspomnienie narodowe z XVI wieku), Przyjaciel Ludu 1938, R. 5, nr 7, s. 55 56 i nr 8, s. 58 60; H. Nowakowski, Kasper Karliński. Obrazek historyczny z drugiej połowy XIX w., Lwów 1862 (ss. 35). Sprawa poświęcenia przez Karlińskiego swego syna podczas oblężenia zamku w 1587 r. podejmowana była również w opracowaniach encyklopedycznych opisujących dzieje Olsztyna: M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska, pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana, t. 2, Warszawa 1844, s. 116 117; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, t. 1 15, Warszawa 1880 1902, tu: t. 7, s. 513; ks. J. Wiśniewski, Diecezja częstochowska. Opis historyczny kościołów i zabytków w dekanatach będzińskim, dąbrowskim, sączowskim, zawierckim i żareckim oraz parafii Olsztyn, Marjówka Opoczyńska 1936 [reprint: Kielce 2000], s. 267. M. Witanowski, Rodowód obrońcy Olsztyna, Miesięcznik Heraldyczny 1930, t. 9, s. 81 84; H. Kotarski, Karliński Kasper, Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 12 (1966 1967), s. 48 49. W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 1996, s. 201; Wielka historia Polski, t. 4: S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy (1506 1648), Kraków 2000, s. 262.

Nowe spojrzenie na biografię Kaspra Karlińskiego... 23 podczas oblężenia w 1587 r. Wydarzenie to zostało zmitologizowane i przedstawiano je w sposób daleki od rzetelności historycznej 7. Z kolei o pochodzeniu Kaspra oraz o pozostałych etapach jego życia wiemy bardzo mało, zaś te informacje, które weszły do obiegu naukowego i popularnego, tylko w niewielkim stopniu mają związek z rzeczywistością. Warto zatem uporządkować informacje, jakie posiadamy na temat Kaspra Karlińskiego i spróbować przedstawić jego biografię w oparciu o źródła pisane. Podsumujmy zatem, co dotychczasowa literatura podaje na temat Kaspra. Wiadomości o nim i jego przodkach opierają się na wątłej podstawie źródłowej. Tylko w niewielkim stopniu wykorzystywano źródła rękopiśmienne, a nawet nie zostały spożytkowane wszystkie materiały wydane drukiem. Pomijano zwłaszcza, istotny dla poznania rodziny Karlińskich, herbarz Szymona Okolskiego. W użyciu były głównie późniejsze herbarze 8. W opracowaniach Michała Witanowskiego i Henryka Kotarskiego, które prezentują stan dotychczasowej wiedzy na temat Kaspra Karlińskiego, zawarto następujące informacje 9 : wywodził się z drobnej szlachty małopolskiej, której gniazdem rodzinnym była wieś Karlin w powiecie lelowskim. jego ojcem był Abraham Karliński, poświadczony w 1527 r. Kasper był szkolony za młodu w rzemiośle wojennym i zaprawiony w wojnach na wschodzie. w 1563 r. był burgrabią zamku Olsztyn. w 1563 r. ulokował swoich 20 grzywien na karczmie w Turowie, na której w 1570 r. zabezpieczył dożywotnie utrzymanie swej żonie Zofii Żeromskiej. od ok. 1580 r. wspólnie z żoną posiadał wójtostwo w Dźbowie w powiecie lelowskim. w grudniu 1587 r. Kasper dowodził załogą zamku Olsztyn podczas ataku wojsk arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Kilkudniowy szturm zamku nie dał rezultatu. Oddział Stanisława Stadnickiego ujął ukrytego w lesie sześcioletniego syna Karlińskiego Zygmunta wraz z piastunką. Uprowadzone 7 8 9 Zmitologizowaną wersję obrony Olsztyna w 1587 r., nie popartą źródłami, utrwalił Henryk Kotarski w biogramie Kaspra Karlińskiego (PSB, t. 12, s. 49), a powtórzył niedawno Janusz Byliński w biogramie Stanisława Stadnickiego (tamże, t. 41 [2002], s. 426). Typologicznie herbarze zwłaszcza najstarsze z nich: Szymona Okolskiego i Kaspra Niesieckiego są przede wszystkim źródłami historycznymi, jednak można je jednocześnie traktować jako opracowania: S. Okolski, Orbis Polonus, t. 1 3, Kraków 1641 1645 (dalej: Okolski), tu: t. 2, s. 365; Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, wyd. J.N. Bobrowicz, t. 1 10, Lipsk 1839 1846 (dalej: Niesiecki), tu. t. 5, s. 36. A. Boniecki, Herbarz polski, t. 1 16, Warszawa 1901 1913 (dalej: Boniecki), tu: t. 9, s. 254; Rodzina. Herbarz szlachty polskiej opracowany przez Seweryna hrabiego Uruskiego, przy współudziale A. Kosińskiego, wykończony i uzupełniony przez A. Włodarskiego, t. 1 15, Warszawa 1904 1931 (dalej: Uruski), tu: t. 6, s. 204 205. M. Witanowski, Rodowód obrońcy Olsztyna, s. 82 83; H. Kotarski, Karliński Kasper, s. 48 49.

24 Karol NABIAŁEK dziecko zostało wykorzystane jako zabezpieczenie atakujących oddziałów. Kasper sam odpalił działo, zabijając własnego syna. po walce z 1587 r. Kasper ciężko zachorował i już nigdy nie wrócił do zdrowia, choć żył jeszcze kilka lat. z Zofią Żeromską miał 12 (Witanowski) lub 8 (Kotarski) synów. Z imienia znanych jest, prócz Zygmunta, dwóch: Walenty i Marcin, którzy służyli w wojsku za Zygmunta III i Władysława IV. 2. Pochodzenie Kaspra Karlińskiego i jego krąg rodzinny Pisząc o pochodzeniu Kaspra Karlińskiego, nieodparcie przychodzi mi na myśl żmudzka szlachta laudańska z Sienkiewiczowskiego Potopu: Butrymowie z Wołmotowicz, czy Domaszkiewiczowie, którzy ziemie w Drożejkach i Morgach uprawiali. Wreszcie jak ulał do opisu kręgu rodzinnego Karlińskich pasuje opis słynącego szeroko w Litwie Dobrzyńskiego Zaścianka z Pana Tadeusza: Zwykli byli Dobrzyńscy żyć o łatwym chlebie. Teraz zmuszeni sami pracować na siebie Jako zaciężne chłopstwo! 10 Skąd takie skojarzenia? Otóż Kasper Karliński pochodził z położonego w województwie krakowskim i powiecie lelowskim Karlina (w parafii Kromołów), wsi znajdującej się w posiadaniu kilku linii ubogiej, rozrodzonej szlachty herbu Ostoja. Ściślej, wywodził się ze szlachty zagrodowej (zwanej później zaściankową), czyli takiej, która nie posiadała kmieci, lecz sama uprawiała swoją rolę, bo taka właśnie szlachta była osiadła w Karlinie 11. Karlińscy posiadali 10 A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga VI: Zaścianek, wersy 386 388. 11 Na zakwalifikowanie dziedziców z Karlina do szlachty zagrodowej pozwalają rejestry podatkowe; w rejestrze łanowego z 1530 r. wśród szlachetnych, którzy kmieci nie mają (Exactio nobilium kmetonum non habentium) wymieniono m.in. nobiles de Charlin (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Skarbu Koronnego (dalej: ASK), dz. II, sygn. 7, k. 58, 63v); w rejestrze poborowym z 1543 r. zaznaczono to jeszcze wyraźniej: Karlin nobilium, de laneis per se cultis gr[ossos] 6 (AGAD, ASK, dz. I, sygn. 1, k. 877v). Z zapisek tych wynika jednoznacznie, że dziedzice Karlina sami uprawiali swoje pola. O tym, że również rodzeństwo Kaspra osobiście pracowało na roli, świadczy ciekawa wzmianka z księgi ziemskiej lelowskiej: w 1577 r. Agnieszka, siostra Kaspra, pozwała Walentego Kradeczkę z Karlina o to, że ją zranił i znieważył; według jej zeznania całe zajście miało miejsce na polu, na którym ona przebywała (Archiwum Państwowe w Krakowie [dalej cyt: APKr], Acta Terrestia Cracoviensia [Księgi Ziemskie Krakowski dalej cyt. TC], sygn. 330, s. 560 561). Zob. także: K. Potkański, Zagrodowa szlachta i włodycze rycerstwo w województwie krakowskim w XV i XVI w., [w:] tegoż, Lechici, Polanie Polska. Wybór pism, oprac. G. Labuda, Warszawa 1965, s. 707; J. Laberschek, Nieznane karty z przeszłości zamku Olsztyn i starostwa olsztyńskiego (wiek XIII XV),

Nowe spojrzenie na biografię Kaspra Karlińskiego... 25 w rodzinnej wsi tylko działy (sors), stąd w źródłach z XVI w. byli tytułowani nie jako dziedzice Karlina, lecz jako dziedzice swoich działów (części) w Karlinie (in Karlin sortium suorum heredes). Znaczna liczba dziedziców Karlina powodowała, że przedstawiciele poszczególnych linii już od przełomu XV i XVI w. przyjmowali przydomki, które miały ich odróżniać wzajemnie 12. Tu znów na myśl przychodzi Mickiewiczowski opis Dobrzyńskiej szlachty: By rozeznać się wpośród takiej mieszaniny, Brali różne przydomki od jakiej zalety Lub wady, tak mężczyźni jako i kobiety. Mężczyznom czasem kilka dawano przydomków Na znak pogardy albo szacunku spółziomków; Czasem jeden że szlachcic inaczej w Dobrzynie, A pod innym nazwiskiem u sąsiadów słynie 13. Tak też było i u Karlińskich. Na początku XVI w. ukształtowało się już pięć 14 linii Karlińskich noszących własne przydomki: Pełkowie, Chrapkowie, Szyjowie (z nich wywodził się Kasper), Zmarscy (Zmarzcy) i Kradeczkowie. Nazwy tych linii okazały się trwałe, a kolejne generacje noszące te nazwiska spotykamy w źródłach przez cały XVI wiek. Przydomki te stały się stopniowo wręcz głównymi elementami rozróżniającymi szlachciców z Karlina w kontaktach zewnętrznych. Dość powiedzieć, że w rejestrach poborowych spotykamy dziedziców głównie z tymi nazwiskami 15. Mogło to wywoływać wrażenie jakby w Karlinie pojawiała się nowa, napływowa szlachta. Do takiego wniosku doszedł Michał Witanowski, uznając Kradeczków, czy też Szyjów za osoby spoza [w:] tegoż, Częstochowa i jej okolice w średniowieczu, Kraków 2006, s. 147; tenże, Karlin, [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. I IV (z. 2), oprac. W. Bukowski i in., Wrocław Kraków 1980 2009 (dalej: SHGKr), tu: cz. II, s. 427 430. 12 Wśród dziedziców Karlina z przydomkiem zostali odnotowani: w 1414 r. Piotr Pełczyc ( Pelczicz, czyli syn Pełki); w l. 1456 1464 Piotr Pełka ( Pelca ); w 1460 r. Piotr Zmarski ( Smarzszky w tym roku jego syn Jakub zakupił siedlisko area w Karlinie); w1464 r. Szczepan (Stephanus) Chrapek; w 1481 r. Grzegorz z Karlina, syn Grzegorza zwanego Chrapek; w 1511 r. Jan Szyja ( Schyya ); w 1523 r. Bartłomiej Zmarski ( Szmarski ); w 1533 r. Jan Kradeczka (APKr, TC 312, s. 58; TC 314, s. 140, 214; TC 316, s. 36, 314 315; TC 317, s. 242 243; TC 318, s. 272 273; Acta Castrensia Cracoviensia [Księgi Grodzkie Krakowskie dalej: CC], sygn. 13, s. 223; J. Laberschek, Karlin, SHGKr, cz. III, s. 428 429). Wszystkie te przydomki przyjęły się i były stosowane w XVI w. 13 A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga VI, wersy 408 412. 14 Okolski (t. 2, s. 365) pisze o czterech liniach Karlińskich: Karlinscij in Palat[inatu] Crac[oviensi] in districtu Lelouien[si] antiquissima Familia meritis in Rempub[lice] praeclara, in quatuor Lineas divisa. 15 W rejestrze poborowym z 1563 r. wyliczono następujące części w Karlinie, które zostały opodatkowane: Walentego Chrapka, Jana Kradeczki, Andrzeja ( Jędrzeja ) Pełki, Jana Zmarzłego, Jana Szyi ( Schyi ) i Adama Porembskiego (AGAD, ASK, dz. I, sygn. 63, s. 233 236).

26 Karol NABIAŁEK rodziny Karlińskich! 16 Nie ulega wątpliwości, że większość działów w Karlinie pozostało w rękach szlachty herbu Ostoja. Ponieważ Karlińscy mieli liczne potomstwo, w ciągu tego stulecia zaczynają się tworzyć linie boczne, noszące podobne przydomki z odmiankami. Jak bardzo liczna była szlachta z Karlina w XVI w., dobrze ilustrują poniższe przykłady. W 1568 r. Józef Giebułtowski dziedzic Siamoszyc i Przyłubska pozwał do sądu ziemskiego dziedziców Karlina w celu weryfikacji granic między Siamoszycami a Karlinem; byli to: Andrzej Zmarzki (lub Zmarzli ), Melchior Karliński, Marcin, Adam, Heronim, Sebastian Porembscy, Andrzej Karliński, Walenty Chrapek, Jan, Stanisław, Andrzej Szyjowie, czyli Palscy ( Szyiowie sive Pchalsczi ), Walenty, Mikołaj, Piotr, Jerzy Kradeczkowie ( Kradeczczy ), Marcjan i Kasper Szyjowie ( Szyowie ) oraz Jan Zmarzki lub Zmarzły ( Zmarzli ) 17. Piętnaście lat później w 1583 r. zostali pozwani do sądu ziemskiego następujący dziedzice Karlina: bracia Andrzej i Baltazar Karlińscy zwani Zmarzli ( Zmarzle ), Agnieszka Zagajowska (z domu Karlińska, siostra Kaspra) z mężem Sebastianem Zagajowskim, bracia Walenty, Jerzy, Mikołaj Karlińscy zwani Kradeczkowie, bracia Jan i Andrzej Karlińscy, Jakub, Andrzej, Krzysztof i Sebastian Karlińscy zwani Chrapkowie, Feliks i Seweryn Zmarzlikowie z opiekunami i Jan Zmarzlik z opiekunem 18. Dotychczas nikt bliżej nie zajmował się szlachtą siedzącą w Karlinie 19, stąd odtworzenie genealogii i powiązań rodzinnych Kaspra Karlińskiego nastręcza sporo problemów. Mnogość szlachty, powtarzające się imiona przedstawicieli różnych linii to wszystko stanowi dużą przeszkodę przy rekonstrukcji biografii Kaspra. Szczególnie trudno ustalić podstawowe fakty dotyczące jego przodków, gdyż do pierwszej połowy XVI w. Karlińscy najczęściej byli notowani w źródłach bez przydomków (a i później też się to zdarzało). Dlatego wiele z postawionych pytań znajduje jedynie hipotetyczną odpowiedź. Na wstępie należy wyraźnie zaznaczyć, że stopień wiarygodności informacji źródłowych dotyczących rodziny Kaspra jest różny. O ile dokumenty królewskie, zapiski sądowe stanowią przekazy raczej pewne, to w odniesieniu do reje- 16 M. Witanowski, Rodowód obrońcy Olsztyna, s. 83: Tymczasem gniazdowy Karlin wychodzi stopniowo z posiadania rodziny. Już w r. 1581 r. dziedziczą w nim (może po kądzieli) Trzcieńscy, Sykowie [tak, zamiast: Szyjkowie ( Sijka ) K.N.], Kradeccy i in. Cząstki już tylko, wynoszące po łanie lub półłanku, posiadają odwieczni dziedzice: Andrzej i Melchior Karlińscy. 17 APKr, TC 328, s. 181. 18 APKr, TC 332, s. 792, 809 810, 916. 19 Jedynie dla okresu średniowiecza (do około 1530 r.) Jacek Laberschek zestawił informacje na temat dziedziców Karlina (Karlin, SHGKr, cz. II, s. 427 430). Próba pokazania kręgu rodzinnego Karlińskich od średniowiecza do XIX w. w kontekście Kaspra Karlińskiego podjęta przez M. Witanowskiego (Rodowód obrońcy Olsztyna, s. 81 84) okazała się niezbyt udana, a to głównie z powodu wątłej podstawy źródłowej.