7 Tadeusz Filipiak STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt Tadeusz Filipiak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie PRODUKCJA I PRZETWÓRSTWO PRODUKTÓW ROLNYCH W ASPEKCIE BEZPIECZEÑSTWA YWNOŒCI PRODUCTION AND PROCESSING OF AGRICULTURAL PRODUCT IN THE ASPECT OF FOOD SAFETY S³owa kluczowe: przetwórstwo produktów rolnych, produkty regionalne, systemy jakoœci w produkcji ywnoœci, sprzeda bezpoœrednia Key words: processing of agricultural products, regional products, quality systems in ford production, direct sale rules Synopsis. Przedstawiono prawne mo liwoœci produkcji i przetwórstwa produktów rolnych w gospodarstwach rolnych, obowi¹zuj¹ce zasady rejestrowania i tworzenia produktów regionalnych, a tak e obowi¹zuj¹cych systemów bezpieczeñstwa w produkowaniu ywnoœci. Wstêp Rolnictwo pomimo malej¹cego udzia³u w PKB jest ci¹gle wa nym dzia³em gospodarki narodowej. O wadze rolnictwa œwiadczy wielkoœæ pomocy jaka jest skierowana na ten sektor gospodarki przez UE. Bud et UE na lata -7 wynosi³ mld euro, z tego wydatki na rolnictwo stanowi³y ponad %. W Polsce w wyniku zmian gospodarki systemowej, a nastêpnie wejœcia Polski w struktury UE nast¹pi³y radykalne zmiany warunków gospodarowania. Wynikaj¹ one z dzia³ania podstawowych praw ekonomicznych oraz wzrastaj¹cej roli odbiorców produktów, w tym konsumentów, w kszta³towaniu rynku. Dzisiejszy konsument zwraca uwagê nie tylko na cenê, ale równie na jakoœæ i bezpieczeñstwo ywnoœciowe nabywanych produktów. W warunkach wolnego rynku rolnego polscy rolnicy musz¹ sprostaæ konkurencji europejskiej, œwiatowej, a tak e w³asnej, wystêpuj¹cej na rynku wewnêtrznym. Rolnicy zajmuj¹cy siê produkcj¹ towarow¹ maj¹ ograniczone mo liwoœci sprzeda y swoich produktów. Zwiêksza siê w spo yciu udzia³ ywnoœci przetworzonej oraz udzia³ sieci handlowych w sprzeda y produktów spo ywczych. W zwi¹zku z tym z jednej strony szansê rozwoju i mo liwoœci sprzeda y bêd¹ mieli producenci rolni, którzy bêd¹ w stanie dostarczyæ du e, jednolite partie towarów, przez ca³y sezon. Z drugiej strony szanse rozwoju bêd¹ mieæ równie ci producenci, którzy bêd¹ produkowaæ ywnoœæ nawet w niewielkiej skali, ale o wysokiej jakoœci (produkty regionalne i tradycyjne). Ale w obecnych warunkach wielkoœæ partii towaru, sta³oœæ dostaw i jakoœæ produktów to nie wszystko. Jedn¹ z najwa niejszych kwestii interesuj¹cych odbiorców jest bezpieczeñstwo ywnoœci dla zdrowia konsumentów. W opracowaniu przedstawiono systemy zapewnienia bezpieczeñstwa zdrowotnego ywnoœci (Dobra praktyka produkcyjna i higieniczna, HACCP, EUROPGAP), ochronê, identyfikacjê i wyró nianie wysokojakoœciowych produktów rolnych i spo ywczych (produkty regionalne) oraz zasady sprzeda y bezpoœredniej produktów rolniczych. Systemy zapewnienia bezpieczeñstwa zdrowotnego ywnoœci W warunkach krajowych bezpoœredni nadzór nad ywnoœci¹ sprawuj¹: Pañstwowa Inspekcja Sanitarna podlegaj¹ca Ministerstwu Zdrowia (dla ywnoœci pochodzenia roœlinnego) oraz Pañstwowa Inspekcja Weterynaryjna podlegaj¹ca Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi (dla ywnoœci pochodzenia zwierzêcego). Podstawowym aktem prawnym jest wielokrotnie nowelizowana ustawa z dnia maja r. o warunkach zdrowotnych ywnoœci i ywienia (Dz. U. Nr, poz. ), która w art. okreœla cel: ka dy producent musi spe³niaæ warunki produkcji gwarantuj¹ce jakoœæ zdrowotn¹ produkowanej ywnoœci i zapewniæ higienê produkcji. Ustawa ta okreœla miêdzy innymi: wymagania w zakresie jakoœci zdrowotnej ywnoœci oraz dozwolonych substancji dodatkowych, warunki produkcji i obrotu artyku³ami oraz zasady higieny w procesie produkcji, zasady przeprowadzania urzêdowej kontroli ywnoœci.
Produkcja i przetwórstwo produktów rolnych w aspekcie bezpieczeñstwa ywnoœci 7 W zak³adzie produkuj¹cym lub wprowadzaj¹cym do obrotu ywnoœæ ustawa nakazuje wdro enie i stosowanie zasad systemu HACCP. Obowi¹zek ten nie dotyczy producentów na etapie produkcji pierwotnej, którzy w celu zapewnienia w³aœciwej jakoœci zdrowotnej oraz zasad higieny s¹ obowi¹zani wdro yæ i stosowaæ zasady dobrej praktyki produkcyjnej (GMP) oraz dobrej praktyki higienicznej (GHP). Dobra praktyka higieniczna (z ang. Good Hygienic Practice GHP) i dobra praktyka produkcyjna (z ang. Good Manufacturing Practice GMP) to dwa podstawowe systemy maj¹ce na celu utrzymanie odpowiedniej kontroli higieny œrodowiska pracy i procesów technologicznych jakie zachodz¹ w firmach bran y ywnoœciowej. Dobra praktyka produkcyjna (GMP) s¹ to dzia³ania, które musz¹ byæ podjête i warunki, które musz¹ byæ spe³niane, aby produkcja ywnoœci oraz materia³ów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z ywnoœci¹ odbywa³y siê w sposób zapewniaj¹cy w³aœciw¹ jakoœæ zdrowotn¹ ywnoœci, zgodn¹ z przeznaczeniem. System HACCP HACCP (ang. Hazard Analysis and Critical Control Point) analiza ryzyka i kontrola punktów Krytycznych, która ma na celu zapewnienie czystoœci higienicznej produktów spo ywczych przeznaczonych dla konsumentów. HACCP jest wykorzystywany w firmach produkuj¹cych i handluj¹cych produktami spo ywczymi. System HACCP zosta³ opracowany dla amerykañskiego programu kosmicznych lotów za³ogowych w celu zapewnienia bezpieczeñstwa mikrobiologicznego ywnoœci dla astronautów. System przygotowa³a (w latach -tych) firma Pillsbury Company wspó³pracuj¹ca z NASA i Laboratorium Badawczym armii USA w Natic. Nastêpnie firma Pillsbury zastosowa³a HACCP do w³asnych produktów ywnoœciowych wprowadzaj¹c system do przemys³u spo ywczego. HACCP chroni interesy konsumenta daj¹c mu pewnoœæ bezpieczeñstwa i wysokiej jakoœci zdrowotnej nabywanych produktów spo ywczych. Chroni równie interesy producenta, który prowadz¹c w odpowiedni i udokumentowany sposób proces produkcyjny mo e udowodniæ, e robi wszystko, aby wytworzony produkt by³ bezpieczny dla zdrowia, a ponadto umo liwia weryfikacjê procesu produkcyjnego w oparciu o przeprowadzon¹ analizê zagro eñ, pozwala na efektywn¹ gospodarkê surowcami, a tak e zmniejszenie liczby strat dziêki ograniczeniu liczby reklamacji dotycz¹cych jakoœci produktu. Efektem tak wprowadzonej polityki jest wzrost zaanga owania za³ogi w procesie produkcyjnym. System zarz¹dzania HACCP s³u y do identyfikacji i analizy zagro eñ bezpieczeñstwa zdrowotnego ywnoœci. W czasie analizy HACCP cz³onkowie HACCP analizuj¹ schematy technologiczne, diagramy przep³ywu, identyfikuj¹ wszystkie potencjalne zagro enia i analizuj¹ je. Te najbardziej istotne s¹ specjalnie nadzorowane za pomoc¹ systemów monitorowania CCP (Critical Control Point Krytyczny Punkt Kontroli etap technologiczny, na którym wystêpuje istotne zagro enie, które nale y monitorowaæ w œciœle okreœlony sposób). Cz³onkostwo Polski w Unii Europejskiej wymaga wielu dzia³añ dostosowawczych, w tym równie upowszechniania zasad GMP oraz GHP, a tak e wdra ania systemu HACCP w przetwórstwie spo ywczym (Dyrektywa Unii Europejskiej 9//EEC w sprawie higieny œrodków spo ywczych). System HACCP jest rekomendowany przez Organizacjê Narodów Zjednoczonych za poœrednictwem dwóch organów: Œwiatow¹ Organizacjê Zdrowia (WHO) oraz Organizacjê ds. ywnoœci i Rolnictwa (FAO) skupionych w Komisji Kodeksu ywnoœciowego. Wymagany jest równie ustawodawstwem Unii Europejskiej i Polski. Od roku wszystkie zak³ady produkuj¹ce ywnoœæ musz¹ obowi¹zkowo prowadziæ system HACCP. System jakoœci EUROPGAP EUREPGAP (European Good Agriculture Practice, co w t³umaczeniu na jêzyk polski znaczy Europejska Dobra Praktyka Rolnicza) jest systemem jakoœci wprowadzonym w 997 roku przez grupê czo³owych brytyjskich i holenderskich przedstawicieli sieci supermarketów. Wprowadzenie systemu wynika³o z potrzeby harmonizacji standardów produkcyjnych na œwiecie opracowanych dla ró nych ga³êzi i jest standardem dla praktyki produkcyjnej na poziomie gospodarstwa dla nastêpuj¹cych sektorów: œwie ej produkcji owoców i warzyw, produkcji zwierzêcej, kwiaciarstwa oraz roœlin ozdobnych, pasz, kawy. Do g³ównych celów EUREPGAP zalicza siê: Encyklopedia Wikipedia.
7 Tadeusz Filipiak zapewnienie konsumentom jakoœci i bezpieczeñstwa ywnoœci, redukcjê negatywnego wp³ywu rolnictwa na œrodowisko, ochronê œrodowiska i organizmów ywych, redukcjê zu ycia chemicznych œrodków ochrony roœlin, poprawa wydajnoœci surowców naturalnych, zapewnienie odpowiedzialnego stosunku wzglêdem bezpieczeñstwa i zdrowia pracowników [Runowski 7]. Wœród cz³onków EUREPGAP-u znajduj¹ siê przedstawiciele wielu znanych w Europie sieci handlowych (m.in. Metro, Tesco, SPAR, Marks&Spencer), gastronomicznych (McDonald s Europe), dostawców warzyw i owoców grup producentów i organizacji handlowych z ca³ego œwiata (np. Fruitmasters, The Greenery, Del Monte), dostawców œrodków produkcji (np. BASF, Bayer CropScience, Syngenta, Grodan), czy placówek naukowych (Plant Research International). Podstawowe wymagania EUREPGAP to: prowadzenie dokumentacji dotycz¹cej zdrowotnoœci materia³u nasadzeniowego, dokumentowanie historii upraw, prowadzenie mapy gruntów (tak e przeprowadzanie analizy gleby), stosowanie nawozów mineralnych wy³¹cznie na podstawie analizy potrzeb ywieniowych roœlin, stosowanie integrowanych metod ochrony roœlin, stosowanie programu zarz¹dzania i utylizacji odpadów, przestrzeganie przepisów BHP, przestrzeganie zasad higieny w pozbiorczym traktowaniu produktów (przechowywanie, pakowanie, dystrybucja), przestrzeganie zasad ochrony œrodowiska oraz przeprowadzanie raz w roku wewnêtrznego audytu, tj. kontroli przyjêtych zobowi¹zañ. Ochrona, identyfikacja i wyró nianie wysokojakoœciowych produktów rolnych i spo ywczych W Unii Europejskiej od kilkunastu lat funkcjonuje system ochrony, identyfikacji i wyró niania wysokojakoœciowych produktów rolnych i spo ywczych. Prekursorem stworzenia obowi¹zuj¹cych w ca³ej wspólnocie regulacji poœwiêconych produktom regionalnym i tradycyjnym by³ sukces stworzonego w pierwszej po³owie XX wieku francuskiego systemu ochrony nazw geograficznych. Liczba zarejestrowanych we francuskim systemie produktów, podobnie jak wartoœæ ich sprzeda y, zwiêksza- ³a siê sukcesywnie przez kilkadziesi¹t lat. Producenci francuskich produktów maj¹cych potwierdzone oznaczenie geograficzne mogli liczyæ na ogromne zainteresowanie konsumentów, którzy szukali unikatowych wyrobów i sk³onni byli p³aciæ za nie odpowiednio wy sze ceny. Unia Europejska wykorzystuj¹c rozwi¹zania francuskie przyjê³a dwa rozporz¹dzenia (rozporz¹dzenie /9/EWG dotycz¹ce oznaczeñ geograficznych i nazw pochodzenia oraz rozporz¹dzenie /9/EWG dotycz¹ce œwiadectw specyficznego charakteru), które wprowadzi³y do europejskiego porz¹dku prawnego trzy instrumenty dotycz¹ce ochrony i wyró niania regionalnych i tradycyjnych specja³ów: Chroniona nazwa pochodzenia, Chronione oznaczenie geograficzne, Œwiadectwo specyficznego charakteru (Gwarantowana tradycyjna specjalnoœæ). Chroniona nazwa pochodzenia (ang. Protected Designation of Origin PDO) jako nazwa produktu rolnego lub spo ywczego mo e zostaæ zarejestrowana w nastêpuj¹cych przypadkach: Rysunek. Znaki graficzne dotycz¹ce ochrony i wyró niania regionalnych i tradycyjnych specja³ów ród³o: dane MRiRW. nazwa produktu powinna wykorzystywaæ nazwê regionu (np. Miel de La Alcarria hiszpañski miód z prowincji Alcarria), wytwarzanie surowców, produkcja wyrobu i jego przygotowywanie do sprzeda y, czyli ca³y proces technologiczny, powinien odbywaæ siê na obszarze, do którego odnosi siê nazwa, jakoœæ produktu lub jego cechy charakterystyczne powinny byæ g³ównie lub te wy³¹cznie zwi¹zane z otoczeniem geograficznym, czyli jakoœæ produktu powinna byæ efektem jego pochodzenia. Chronione oznaczenie geograficzne (ang. Protected Geographical lndication PGI) jako nazwa produktu rolnego lub spo ywczego mo e zostaæ zarejestrowana w nastêpuj¹cych przypadkach: nazwa produktu powinna wykorzystywaæ nazwê regionu (np. Jambon d Ardenne szynka z Ardeny), jakoœæ produktów mo e byæ wynikiem zarówno czynników naturalnych, jak i ludzkich klimatu, roœlinnoœci, ukszta³towania terenu, wyj¹tkowoœci gleby lub te lokalnych umiejêtnoœci, metod i tradycji wytwarzania (tzw. lokalnego know-how),
Produkcja i przetwórstwo produktów rolnych w aspekcie bezpieczeñstwa ywnoœci 7 wymagane jest, aby co najmniej jeden (a nie wszystkie) z etapów ca³ego procesu produkcyjnego, odbywa³ siê na obszarze, do którego nawi¹zuje nazwa. Œwiadectwo specyficznego charakteru (gwarantowana tradycyjna specjalnoœæ) (ang. Traditional Speciality Guaranteed TSG) mo e zostaæ wydane produktowi rolnemu w nastêpuj¹cych przypadkach: produkt musi posiadaæ specyficzny charakter oznacza to, e produkt posiada cechê lub zespó³ cech, które odró niaj¹ go od innych produktów, nazwa takiego produktu musi byæ sama w sobie specyficzna (np. hiszpañskie ciastka Panellets ) lub wyra aæ specyficzny charakter produktu rolnego lub œrodka spo ywczego (np. belgijskie piwo Lambic ), produkt posiada tradycyjny charakter, czyli wyprodukowany jest przy u yciu tradycyjnych surowców lub charakteryzuje siê tradycyjnym sk³adem lub sposobem produkcji lub przetwórstwa. Procedura rejestracji przebiega dwuetapowo, gdzie pierwszy etap dotyczy szczebla krajowego, drugi na szczeblu unijnym, prowadzony jest przez Komisjê Europejsk¹. Na podstawie ustawy z dnia 7 grudnia r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeñ produktów rolnych i œrodków spo ywczych oraz o produktach tradycyjnych wnioski o rejestracjê nazwy pochodzenia, oznaczenia geograficznego i nazwy specyficznego charakteru sk³ada siê do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Po zaakceptowaniu wniosku na tym etapie rejestracji, streszczenie specyfikacji publikowane jest na stronie internetowej ministerstwa i jednoczeœnie w Dzienniku Urzêdowym Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W specyfikacji (jest czêœci¹ wniosku) zamieszcza siê informacje na temat produktu: nazwy, sk³adu, procesu produkcji i zwi¹zku wyrobu z regionem lub obszarem, gdzie jest wytwarzany. Po publikacji wniosku, ka dy podmiot mo e zg³osiæ ewentualne zastrze enia co do nazwy, procedury lub innych opublikowanych elementów specyfikacji. Wszelkie zastrze enia do wniosku przekazywane s¹ Radzie do Spraw Tradycyjnych i Regionalnych Nazw Produktów Rolnych i Œrodków Spo ywczych. Minister mo e zwróciæ siê do wnioskodawcy o uzupe³nienie informacji zawartych w specyfikacji. W szczególnych przypadkach (np.: brak dowodów na zwi¹zek produktu z regionem) minister ma prawo odmówiæ przekazania wniosku do Komisji Europejskiej. Wniosek nie budz¹cy zastrze eñ przekazywany jest do kolejnego etapu procedury rejestracji do Komisji Europejskiej. Przes³any do Komisji wniosek jest gruntownie analizowany i oceniany. Komisja ma prawo zwróciæ siê do w³adz pañstwa cz³onkowskiego z proœb¹ o uzupe³nienie lub doprecyzowanie informacji w nim zawartych. Po przeprowadzeniu oceny podejmowana jest decyzja o kontynuowaniu procesu rejestracji lub o odrzuceniu wniosku. Gdy rejestracja jest kontynuowana, streszczenie specyfikacji publikowane jest w Dzienniku Urzêdowym Wspólnot Europejskich. Publikacja ta rozpoczyna procedurê uzgadniania wniosku na poziomie ca³ej Unii Europejskiej. Producenci z innych pañstw cz³onkowskich mog¹ zg³osiæ zastrze enia do rejestracji, sprzeciw mo e tak e pochodziæ od pañstw spoza UE, a nale ¹cych do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO). Sprzeciwu na poziomie unijnym nie mog¹ jednak zg³aszaæ podmioty z tego pañstwa, z którego przes³any zosta³ dany wniosek. Po ostatecznym rozstrzygniêciu wszystkich sporów, nazwa produktu jest rejestrowana i umieszczana w Rejestrze Chronionych Nazw Pochodzenia i Chronionych Oznaczeñ Geograficznych lub te w Rejestrze Œwiadectw Specyficznego Charakteru [Runowski 7]. W chwili obecnej s¹ zarejestrowane trzy produkty tradycyjne z Polski, czyli s¹ wpisane przez Komisjê Europejsk¹ do Rejestru Chronionych Nazw Pochodzenia i Chronionych Oznaczeñ Geograficznych lub do Rejestru Gwarantowanych Tradycyjnych Specjalnoœci. Jako pierwszy polski produkt regionalny zarejestrowano rozporz¹dzeniem Komisji (WE) nr /7 z dnia czerwca 7 roku bryndzê podhalañsk¹ (Chroniona nazwa pochodzenia). W roku zarejestrowano pozosta³e dwa produkty: oscypek (Chroniona nazwa pochodzenia) rozporz¹dzeniem Komisji (WE) nr 7/ z dnia lutego oraz Miód wrzosowy z Borów Dolnoœl¹skich (Chronione oznaczenie geograficzne) rozporz¹dzeniem Komisji (WE) nr / z dnia maja. Wszystkich wniosków o rejestracjê produktów regionalnych przes³anych do Unii Europejskiej od roku do maja roku jest. Na szczeblu krajowym zarejestrowanych jest wg stanu na dzieñ maja roku produktów regionalnych (tab. ). Najwiêksza liczba rejestracji produktów regionalnych by³a w roku () oraz w 7 roku (77). Na uwagê zas³uguje du a liczba rejestracji w ci¹gu miesiêcy roku (). Najwiêcej produktów regionalnych w analizowanych latach zarejestrowano w województwach: œl¹skim (), pomorskim (7) oraz podkarpackim (). Udzia³ tych trzech województw wynosi po-
7 Tadeusz Filipiak Tabela. Rejestracja produktów regionalnych w poszcze - gólnych województwach w Polsce w latach - Województwo 7 Dolnoœl¹skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ród³o: dane MRiRW. 7 7 9 9 7 7 77 9 7 9 nad % ogó³u produktów regionalnych. Ponad zarejestrowanych produktów regionalnych jest w nastêpuj¹cych województwach: lubelskim, opolskim (po ) oraz wielkopolskim (). Najmniej produktów zarejestrowano w nastêpuj¹cych województwach: lubuskim i zachodniopomorskim (zaledwie po ), mazowieckim (), dolnoœl¹skim (), kujawsko-pomorskim () oraz œwiêtokrzyskim i warmiñsko-mazurskim (po 7). Zastanawiaj¹cy jest fakt niskiej liczby zarejestrowanych produktów w województwie ma³opolskim (). W latach - najwiêcej produktów zarejestrowano w kategorii gotowe dania i potrawy (), przy czym najwiêcej w i 7 roku odpowiednio po 7 i. Kolejnymi kategoriami produktów o najwiêkszej liczbie rejestracji by³y wyroby piekarnicze i cukiernicze (9) oraz produkty miêsne (9). Najmniej zarejestrowanych by³o produktów w kategorii inne produkty (), oleje i t³uszcze () oraz produkty rybo³ówstwa (). Zasady sprzeda y bezpoœredniej W oparciu o dwa kluczowe rozporz¹dzenia UE: Rozporz¹dzenie (WE) nr / Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 kwietnia r. ustanawiaj¹cego szczególne przepisy dotycz¹ce higieny w odniesieniu do ywnoœci pochodzenia zwierzêcego oraz Rozporz¹dzenie (WE) nr / Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 kwietnia r. w sprawie higieny œrodków spo ywczych (Dz. Urz. UE L 9 z..) opublikowano polskie przepisy dotycz¹ce mo liwoœci sprzeda y bezpoœredniej (w tym marginalnej i lokalnej). Zasady oraz warunki sprzeda y bezpoœredniej, a tak e przetwórstwo produktów rolnych, w tym produktów pochodzenia zwierzêcego na poziomie gospodarstwa okreœlone zosta³o dwoma rozporz¹dzeniami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Rozporz¹dzeniem Ministra Zdrowia. Rozporz¹dzenia MRiRW, pierwsze z dnia 9 grudnia roku w sprawie wymagañ weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzêcego przeznaczonych do sprzeda y bezpoœredniej (Dz. U. z dnia stycznia 7 roku) oraz drugie rozporz¹dzenie z dnia grudnia roku w sprawie szczegó³owych warunków uznania dzia³alnoœci marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz. U. z dnia stycznia 7 r.) s¹ podstawowymi dokumentami reguluj¹cymi zasady sprzeda y bezpoœredniej, dotycz¹cymi produkcji zwierzêcej. Z kolei Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia czerwca 7 r. (Dz. U. nr, poz.77) w sprawie dostaw bezpoœrednich œrodków spo ywczych dotyczy g³ównie produktów rolniczych pochodzenia roœlinnego. Zgodnie z rozporz¹dzeniem za dzia³alnoœæ marginaln¹, lokaln¹ i ograniczon¹ uznaje siê, je eli: zak³ad prowadzi: 7 7 7 Tabela. Liczba zarejestrowanych produktów regionalnych wg kategorii produktu Kategorie produktów 7 Produkty mleczne Produkty miêsne Produkty rybo³ówstwa Warzywa i owoce Wyroby piekarnicze i cukiernicze Oleje i t³uszcze Miody Gotowe dania i potrawy Napoje Inne produkty ród³o: dane MRiRW. 7 77 7 9 9
Produkcja i przetwórstwo produktów rolnych w aspekcie bezpieczeñstwa ywnoœci 77 rozbiór i sprzeda œwie ego miêsa zwierz¹t gospodarskich, ³ownych oraz dzikich, produkcjê i sprzeda miêsa mielonego, produktów miêsnych, w tym gotowych posi³ków (potraw) wyprodukowanych z miêsa, produkcjê i sprzeda produktów rybo³ówstwa, filetów rybnych, a tak e wêdzonych i grillowanych, produkcjê i sprzeda produktów mlecznych, mleka surowego lub surowej œmietany, przeznaczonych do sprzeda y bezpoœredniej; wielkoœæ produkcji nie przekracza dla: rozbioru miêsa wo³owego, wieprzowego, baraniego, koziego, koñskiego lub produkowanych z tego miêsa surowych wyrobów miêsnych lub miêsa mielonego, tony tygodniowo, rozbioru miêsa drobiowego lub zajêczaków oraz miêsa mielonego, tony tygodniowo, produktów miêsnych, tony tygodniowo, rozbioru miêsa zwierz¹t dzikich utrzymywanych przez cz³owieka, tony miesiêcznie, rozbioru miêsa pozyskanego ze zwierz¹t ³ownych, odstrzelonych zgodnie z przepisami prawa ³owieckiego, w ramach rocznego planu ³owieckiego, w iloœci nieprzekraczaj¹cej % liczby zwierz¹t ³ownych zaplanowanych do odstrza³u w obwodzie ³owieckim, produktów rybo³ówstwa, tony tygodniowo, produktów mlecznych tony tygodniowo. W gospodarstwie, b¹dÿ zak³adzie sprzeda produktów pochodzenia zwierzêcego nastêpuje konsumentowi koñcowemu, a dostawy tych produktów do innych zak³adów prowadz¹cych handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta koñcowego nie przekraczaj¹ wagowo % ogólnej wielkoœci produkcji. W zak³adzie system jest realizowany co najmniej przez stosowanie wytycznych dobrej praktyki. Miejsca produkcji lub miejsca sprzeda y produktów pochodzenia zwierzêcego oraz zak³ady prowadz¹ce handel detaliczny, do których nastêpuje dostawa, znajduj¹ siê na obszarze jednego województwa lub na obszarze s¹siaduj¹cych z nim województw. Podmioty zamierzaj¹ce prowadziæ dzia³alnoœæ marginaln¹, lokaln¹ i ograniczon¹ powiadamiaj¹ powiatowego lekarza weterynarii w³aœciwego ze wzglêdu na miejsce planowanej produkcji o zakresie i wielkoœci produkcji oraz rodzaju produktów pochodzenia zwierzêcego, które maj¹ byæ produkowane w zak³adzie, co najmniej na dni przed dniem rozpoczêcia prowadzenia tej dzia³alnoœci. Drugie rozporz¹dzenie MRiRW dotycz¹ce sprzeda y bezpoœredniej produktów pochodzenia zwierzêcego okreœla: wymagania weterynaryjne, jakie powinny byæ spe³nione przy produkcji i przez produkty pochodzenia zwierzêcego przeznaczone do sprzeda y bezpoœredniej, wielkoœæ, zakres i obszar produkcji produktów, wymagania weterynaryjne dla miejsca prowadzenia sprzeda y bezpoœredniej. Sprzeda bezpoœrednia produktów pochodzenia zwierzêcego mo e byæ prowadzona na obszarze województwa, na obszarze którego jest prowadzona produkcja lub na obszarze s¹siaduj¹cych z nim województw. Je eli podmiot prowadz¹cy dzia³alnoœæ w zakresie produkcji produktów pochodzenia zwierzêcego przeznaczonych do sprzeda y bezpoœredniej zamierza prowadziæ sprzeda tych produktów na obszarze powiatu innego ni powiat, na obszarze którego jest prowadzona produkcja, informuje o tym fakcie powiatowego lekarza weterynarii w³aœciwego ze wzglêdu na miejsce prowadzenia sprzeda y, w terminie 7 dni przed dniem rozpoczêcia tej sprzeda y. Wed³ug Rozporz¹dzenia Ministra Zdrowia z dnia czerwca 7 r. (Dz. U. nr, poz.77) w sprawie dostaw bezpoœrednich œrodków spo ywczych, mog¹ one obejmowaæ produkty produkcji pierwotnej pochodzenia roœlinnego, takie jak: zbo a, owoce, warzywa, zio³a, grzyby uprawne, pochodz¹ce wy³¹cznie z w³asnych upraw lub hodowli producentów produkcji pierwotnej, nie stanowi¹cych dzia³ów specjalnych produkcji rolnej oraz pozosta³e surowce pochodz¹ce z dokonywanych osobiœcie zbiorów zió³ i runa leœnego. Dzia³alnoœæ w ramach dostaw bezpoœrednich mo e byæ prowadzona na terenie województwa, w którym prowadzona jest produkcja pierwotna lub na terenie województw przyleg³ych. Je eli dzia³alnoœæ w ramach dostaw bezpoœrednich jest prowadzona na terenie kilku powiatów, pañstwowy powiatowy inspektor sanitarny w³aœciwy dla miejsca prowadzenia produkcji pierwotnej powiadamia pañstwowych powiatowych inspektorów sanitarnych w³aœciwych ze wzglêdu na prowadzenie dostaw bezpoœrednich o wpisie do rejestru dzia³alnoœci w zakresie dostaw bezpoœrednich. W rozumieniu przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.
7 Tadeusz Filipiak Wnioski W ostatnich latach wzros³y wymagania odbiorców produktów rolnych, w tym konsumentów. Konsumenci ¹daj¹ towarów o wysokiej jakoœci, a tak e bezpiecznych. W przypadku produkcji ywnoœci, jakoœæ i bezpieczeñstwo s¹ ze sob¹ œciœle powi¹zane. Zak³ady przetwórcze, sieci handlowe, ale równie rolnicy ponosz¹ odpowiedzialnoœæ za bezpieczeñstwo sprzedawanej ywnoœci. W przesz³oœci wyst¹pi- ³y takie zjawiska, jak chocia by choroba szalonych krów czy afera dioksynowa, które zachwia³y zaufaniem klientów. Zagadnienia jakoœci i bezpieczeñstwa ywnoœci s¹ zatem uznawane dziœ za najwa niejsze, równie z powodu rosn¹cej œwiadomoœci ludzi i wystêpuj¹cych potrzeb. Przez gwarantowanie bezpieczeñstwa produktu przez producenta buduje siê zaufanie klientów do produktów spo ywczych. Rolnicy najczêœciej stanowi¹ pierwsze, najwa niejsze ogniwo w ³añcuchu produkcji ywnoœci ( z farmy do sto³u ), choæ czasem ta œwiadomoœæ nie jest oczywista, b¹dÿ czêsto lekcewa ona. Gospodarstwa rolne, szczególnie towarowe musz¹ sprostaæ silnej konkurencji zewnêtrznej oraz wewnêtrznej. Odbiorcy ¹daj¹ ju nie tylko du ych partii towarów, dostarczanych przez ca³y rok, ale równie potwierdzonych odpowiednimi certyfikatami dotycz¹cych jakoœci i bezpieczeñstwa. W zwi¹zku z tym coraz wiêksz¹ rolê bêd¹ odgrywaæ systemy certyfikacji produkcji rolniczej, zw³aszcza na poziomie gospodarstwa. W najbli szej przysz³oœci, z jednej strony, sukces odnios¹ te gospodarstwa rolne, które bêd¹ w stanie wyprodukowaæ du e partie towarów, o najwy szej jakoœci oraz potwierdzone odpowiednimi certyfikatami. Z drugiej strony z uwagi na rozwój obszarów wiejskich, utrzymywanie bioró norodnoœci oraz produkcjê i przetwórstwo produktów o wysokiej jakoœci wzrastaæ bêdzie rola ywnoœci ekologicznej, tradycyjnej i regionalnej. Zarejestrowanych jest ju produktów regionalnych, z tego na szczeblu Unii Europejskiej. Najwiêcej produktów regionalnych w analizowanych latach zarejestrowano w województwach: œl¹skim (), pomorskim (7) oraz podkarpackim (). Udzia³ tych trzech województw wynosi ponad % ogó³u produktów regionalnych. Najmniej produktów zarejestrowano w nastêpuj¹cych województwach: lubuskim i zachodniopomorskim (zaledwie po ) oraz mazowieckim (). W latach - najwiêcej produktów zarejestrowano w kategorii: gotowe dania i potrawy () wyroby piekarnicze i cukiernicze (9) oraz produkty miêsne (9). Najmniej zarejestrowanych by³o produktów w kategorii inne produkty (), oleje i t³uszcze () oraz produkty rybo³ówstwa (). Stworzone zosta³y warunki dla rozwoju produkcji i sprzeda y bezpoœredniej oraz produkcji marginalnej, lokalnej i ograniczonej, gdzie producenci o ma³ej skali, ale o wysokiej jakoœci produktów tradycyjnych bêd¹ mogli sprzedawaæ bezpoœrednio na rynku. Literatura Encyklopedia Wikipedia [www.wilkipedia.pl]. Runowski H. (red.) 7: Przetwórstwo produktów rolnych i zasady sprzeda y bezpoœredniej. Wydawnictwo WODR w Minikowie. Ustawa z dnia maja r. o warunkach zdrowotnych ywnoœci i ywienia (Dz. U. Nr, poz. ). Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia czerwca 7 r. w sprawie dostaw bezpoœrednich œrodków spo ywczych (Dz.U. z dn. 7 czerwca 7 r.). Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 9 grudnia r. w sprawie wymagañ weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzêcego przeznaczonych do sprzeda y bezpoœredniej (Dz. U. z dnia stycznia 7 r.). Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia grudnia r. w sprawie szczegó³owych warunków uznania dzia³alnoœci marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz. U. z dnia stycznia 7 r.). Summary The paper aims to present the legal aspects of production and processing of agricultural products at a farm. It describes also the being in force legal obligations in producing and registering of regional products as well as characterizes the food safety systems. The paper agues that the expectations of final receivers regarding the quality of agricultural products significantly increased in last years. With regard to food the issues of quality and safety are very comprehensive. Thus the food safety aspects are going to be implemented into several certification systems that could be applied to agricultural farms. The importance will be paid on one hand to safety systems ensuring safety of industrial agricultural production and on other hand on systems guaranteeing high quality of products such organic, traditional or regional. As aa.. in Poland there were registered regional products, incl. on the EU level. Moreover there are developer conditions to increase direct sale of local products. Adres do korespondencji: dr in. Tadeusz Filipiak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw ul. Nowoursynowska, -77 Warszawa e-mail: tadeusz_filipiak@sggw.pl