536 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 536-541 Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat. Cz. 8. Badania kobiet z województwa śląskiego Physical and mental components of life quality among women aged between 45 and 60 years in Polish national research. Part 8. Women from the silesia region Urszula Marcinkowska, Janusz Kasperczyk, Jadwiga Jośko Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Badaniami objęto 153 kobiety w wieku 45-60 lat, mieszkanki województwa śląskiego. W badaniach użyto standardowy kwestionariusz SF 36. Badane deklarują nieco lepszy stan zdrowia w aspekcie fizycznym w porównaniu do zdrowia w wymiarze psychicznym. Najlepiej swą kondycję zdrowotną postrzegają kobiety w przedziale wiekowym 55-60 lat. Mieszkanki wsi oceniały swe zdrowie fizyczne lepiej niż mieszkanki miast, jednocześnie deklarując gorszy stan zdrowia w wymiarze psychicznym. Kobiety stosujące terapię hormonalną wykazywały się niższymi parametrami jakości życia w sferze zdrowia fizycznego niż kobiety nie stosujące takiej terapii. Słowa kluczowe: jakość życia, kobiety 45-60-letnie, zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne, region zurbanizowany The study comprised 153 women aged 45-60 living in the Silesia region and surrounding villages. A standardized SF 36 questionnaire was used in the examination. The examined women declare their better physical than mental health status. Women aged 55-60 years gave their health status the highest assessment. The inhabitants of rural environment assessed their physical health status higher than the women living in urban environment, simultaneously assessing their mental health status lower than the women living in the cities. Women using hormone replacement therapy revealed a lower level of life quality in the physical aspect than women not using that therapy. Key words: quality of life, women aged 45-60 years, physical health, mental health, urbanized region Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 536-541 www.phie.pl Nadesłano: 24.10.2009 Zakwalifikowano do druku: 01.12.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Urszula Marcinkowska Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, ŚUM ul. Jordana 19, 41-808 Zabrze-Rokitnica, tel. 32 272 28 47 Wprowadzenie Jakość życia jest pojęciem wieloznacznym [1] i powinna być oceniana w ujęciu holistycznym [2], czyli uwzględniającym fizyczny, psychiczny i społeczny wymiar funkcjonowania jednostki. Dotychczas badania nad jakością życia koncentrowały się wokół pojęć szczęścia i satysfakcji, natomiast najczęściej analizowanymi aspektami były: satysfakcja z pracy, życie traktowane jako całość oraz satysfakcja w małżeństwie [3]. Rzadko poruszano problematykę jakości życia w odniesieniu do zdrowia, mimo, iż zdrowie jest niewątpliwie jedną z podstawowych wartości w naszym życiu. Sporadycznie również analizy omawianego zagadnienia dotyczą osób zdrowych, skupiając się przede wszystkim na ocenie jakości życia po dokonanych interwencjach medycznych. Tak pojmowane pojęcie jakości życia stanowi przedmiot niniejszego opracowania, w którym analizie poddana została jakość życia kobiet w wieku 45-60 lat, mieszkających w regionie uprzemysłowionym. W celu uchwycenia pewnej odmienności sytuacji kobiet w województwie śląskim, poniżej przedstawiono krótką charakterystykę populacji źródłowej. Województwo śląskie (według danych GUS) zamieszkuje 4, 646 tys. osób, co daje 12,2% ludności kraju. Kobiety stanowią 2,406 tys. mieszkańców (51,8%). Współczynnik feminizacji dla podgrupy wiekowej 40-59 lat wynosił w 2008 r. 105,4%. Przeciętne dalsze trwanie życia wynosi dla mieszkanek województwa 78,91 roku i jest po województwie łódzkim najniższym wskaźnikiem w kraju (średnia dla Polski 79,96). Mimo, że kobiety są lepiej wykształcone, w IV kwartale 2008 r wskaźnik aktywności ekonomicznej wynosił dla wszystkich mieszkanek województwa 45,3%, a dla mężczyzn 59,6% (wg Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności). Także wskaźnik
Marcinkowska U i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet... cz. 8 537 zatrudnienia jest niższy dla kobiet i wynosi 41,8%, a 56,1% dla mężczyzn. 799 tys. kobiet w województwie pracuje, ale aż 1 mln 132 tys. to kobiety bierne zawodowo, a 84 tys. bezrobotne (61,3% wszystkich bezrobotnych w 2007r) [4]. Cele pracy Analiza sytuacji zdrowotno-społecznej kobiet w okresie późnej dorosłości Ocena jakości życia kobiet mieszkających w regionie uprzemysłowionym i silnie zurbanizowanym. Metodyka badań Badaniami objęto 153 kobiety w wieku 45-60 lat, mieszkanki centralnego i zachodniego subregionu województwa śląskiego (gminy miejskie: Chorzów, Ruda Śląska, Wodzisław Śląski, Rybnik, Tarnowskie Góry, Zabrze, gminy wiejskie: Mierzęcice, Psary). Dokładny opis zastosowanej metodyki zamieszczony jest w pracy: Emilia Kolarzyk Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat metodologia badań Wyniki badań Wykształcenie: 65 kobiet posiadało wykształcenie podstawowe lub zawodowe, 57 średnie, a 31 legitymowało się wykształceniem wyższym. Miejsce zamieszkania: 113 mieszkanek śląskich miast (73,9%) i 40 mieszkanek wsi (26,1%). Pracujące zawodowo w pełnym wymiarze godzin 74 kobiet (50,0%), 41 spośród nich łączyło pracę zawodową z opieką w stosunku do osób starszych i dzieci lub wnuków, 33 kobiety nie miały tego rodzaju obowiązków. Niepracujące zawodowo 74 (50,0%), w tym 34 to niepracujące emerytki bądź rencistki; 34 kobiety spośród 74 niepracujących zawodowo wykonywały obowiązki związane z opieką w stosunku do innych osób; 40 kobiet nie pracowało i nie świadczyło usług opiekuńczych. Stresogenność stanowiska pracy deklarowało 38 kobiet (51,4 % ogółu pracujących). Satysfakcję z pracy zawodowej miało 66 kobiet (89,2% ogółu pracujących). Dom jest miejscem odpoczynku dla 68 kobiet (91,9% ogółu pracujących). Stresogenny wpływ otaczającego środowiska stwierdziło 37 kobiet (24,2% ogółu badanych). Niepokojące objawy związane ze zdrowiem zaobserwowało u siebie 131 kobiet, przy czym najczęściej deklarowanymi objawami były: bóle głowy 90; napięcie mięśni ramion lub karku 50; kołatanie serca 48; zaburzenia nastroju, gniew bez specjalnego powodu 107, Co istotne, u wielu ankietowanych pojawia się zespół dwóch, trzech lub czterech objawów jednocześnie. Korzystanie z opieki lekarzy specjalistów : endokrynolog 13 kobiet, ginekolog 11, psychiatra 8, ortopeda 7, internista 6, kardiolog 6, neurolog 5, pozostałe specjalności 14 kobiet. Niektóre kobiety znajdowały się pod opieką kilku specjalistów. Leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym zażywanie deklarowało jedynie 30 kobiet, szesnastu z nich tego typu leki przepisane zostały przez lekarza na receptę. Terapia hormonalna 25 kobiet (16,3%); wszystkie kobiety potwierdzające stosowanie terapii były mieszkankami miast. Kwestionariusz SF-36 Tabela I. W zakresie fizycznej sfery życia najniższy średni odsetek otrzymanych wskazań uzyskano we wszystkich przedziałach wiekowych w skali 3, dotyczącej braku odczuwania bólu w ciągu ostatnich 4 tygodni oraz braku ograniczeń w wykonywaniu codziennych czynności z powodu bólu. W skalach 1 i 4 nie zauważa się znaczących różnic. Rozbieżności występują w odniesieniu do skali 2, zwłaszcza w porównaniu pierwszego i drugiego przedziału wiekowego. Ogólna ocena stanu zdrowia w wymiarze zdrowia fizycznego wypadła najniżej w przypadku kobiet 50-55 lat, natomiast zdrowia psychicznego w przedziale wiekowym 45-50. W odniesieniu do stanu zdrowia psychicznego stwierdzić należy, że we wszystkich kategoriach wiekowych najniższe wartości uzyskano w skali B dotyczącej braku ograniczeń w aktywności społecznej życie towarzyskie, spotkania z rodziną. Istotne statystycznie różnice widoczne są w odniesieniu do skali C. We wszystkich kategoriach wiekowych ogólna ocena zdrowia fizycznego wypadła minimalnie lepiej niż zdrowia ujmowanego w aspekcie psychicznym. Tabela II. W obrębie badanej grupy występuje istotna różnica między liczbą kobiet mieszkających w mieście i liczbą kobiet mieszkających na wsi. Ogólne wyniki charakteryzujące sumarycznie zarówno zdrowie fizyczne, jak i psychiczne nie różnią się w istotny wśród porównywanych grup. Posługując się testem U-Manna-Whitneya istotność statystyczną wykazano w skali B- mieszkanki
538 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 536-541 Tabela I. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wiekiem Table I. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to age Zdrowie fizyczne /physical health 45-50 lat/years of age (N = 31) Zdrowie psych. /mental health Średnia/mean 25,77 6,48 4,91 20,04 57,29 15,61 5,53 4,97 20,93 46,96 SD 1,56 1,71 1,92 2,08 3,39 2,20 1,02 1,30 2,40 4,21 Mediana 26 7 5,5 20 56 16 6 6 21 47 Min 20 4 2 14 52 12 3 3 14 38 Max 28 8 8 24 64 20 7 6 24 56 Średnia standaryzowana* 78,87 62,10 32,29 58,48 61,90 58,04 44,14 65,59 63,71 58,86 50-55 lat/years of age (N = 41) Średnia 25,87 6,61 4,44 19,24 56,61 16,31 5,55 4,74 20,85 47,95 SD 1,04 1,70 1,87 2,98 3,14 1,98 1,13 1,33 2,74 4,53 Mediana 26 8 4 20 57 16 6 5 21 48 Min 22 4 2 9 51 13 2 1 13 39 Max 28 8 9 24 62 24 8 6 30 66 Średnia standaryzowana* 79,34 65,24 27,13 55,18 60,71 61,54 44,32 61,11 63,40 60,62 55-60 lat/years of age (N = 68) Średnia 25,66 7,00 4,45 19,94 56,83 15,55 5,93 5,45 21,06 48,10 SD 1,56 1,53 1,78 2,46 3,34 2,61 1,02 1,07 2,42 4,75 Mediana 26 8 4 20 57 15 6 6 21 48 Min 20 4 2 13 48 10 2 3 15 40 Max 27 8 8 25 63 24 8 6 30 67 Średnia standaryzowana * 78,28 75,00 27,18 58,08 61,10 57,73 49,12 81,86 64,24 60,89 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns ns ns ns ns 0,06 0,0028 ns ns * Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w danej skali Tabela II. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się miejscem zamieszkania Table II. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to place of residence Zdrowie fizyczne/ physical health Miasto/city (N = 113) Zdrowie psychiczne/mental health Średnia/mean 25,74 6,80 4,44 19,57 56,70 15,91 5,84 5,12 20,97 48,04 SD 1,45 1,60 1,77 2,63 3,35 2,29 1,03 1,22 2,64 4,72 Mediana 26 8 5 20 57 16 6 6 21 48 Min 20 4 2 9 48 12 2 1 13 38 Max 30 8 9 25 64 24 8 6 30 67 Średnia standaryzowana * 78,69 70,00 27,13 56,52 60,88 59,55 47,95 72,01 63,88 60,79 Wieś/village (N = 40) Średnia 25,76 6,69 4,84 20,39 57,41 15,38 5,41 5,17 20,97 46,96 SD 1,38 1,73 2,01 2,19 3,10 2,56 1,12 1,32 2,02 3,88 Mediana 26 8 5 20 57 15,5 6 6 21 46 Min 22 4 2 14 51 10 2 3 17 40 Max 28 8 8 25 63 20 7 6 25 56 Średnia standaryzowana * 78,78 67,14 31,58 59,95 62,13 56,87 42,57 72,38 63,87 58,86 p -test U Manna-Whitneya ns ns ns ns ns ns 0,02 ns ns ns wsi dostrzegały więcej ograniczeń w odniesieniu do aktywności społecznej życia towarzyskiego, spotkań z rodziną. Tabela III. Uwzględniając wykształcenie jako cechę różnicującą stwierdzić należy, że ocena ogólna stanu zdrowia w wymiarze fizycznym jest zbliżona w odniesieniu do wszystkich kategorii wykształcenia. Różnice pojawiają się przy ocenie zdrowia psychicznego, które kobiety z wyższym wykształceniem oceniają najniżej w większości skal w stosunku do przedstawicielek pozostałych grup wykształcenia.
Marcinkowska U i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet... cz. 8 539 Przy porównaniu 3 grup różniących się wykształceniem wykazano testem Kruskala-Wallisa istotność statystyczną różnic w ilości punktów w skali B. Tabela IV. Najniższe ogólne oceny stanu zdrowia psychicznego deklarowały kobiety pracujące i opiekujące się członkami rodziny, aczkolwiek różnice między tą a pozostałymi grupami nie są duże. Istotność statystyczną uzyskano jedynie w przypadku skali B, w której również najniższy wynik uzyskały kobiety pracujące i kimś opiekujące się. Tabela V. Testem U-Manna-Whitneya wykazano, że kobiety nie stosujące terapii hormonalnej miały istotnie lepsze wyniki w skalach 3 oraz A. Uzyskały one również lepszą sumaryczną ocenę zdrowia w sferze psychicznej, natomiast w odniesieniu do zdrowia fizycznego kobiety stosujące terapię hormonalną oceniały swe zdrowie nieco korzystniej. Grupa kobiet deklarujących stosowanie powyższej grupy leków ocenia najgorzej zdrowie fizyczne w skali 3, najlepiej natomiast w skali 1. Na uwagę Zdrowie fizyczne/physical health Zdrowie psychiczne/mental health 80 70 60 50 40 30 20 10 0 45-50 50-55 55-60 psych zdr. fiz. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 45-50 50-55 55-60 psych zdr. psych Ryc. 1. Podział ankietowanych ze względu na wiek + wyodrębniona grupa kobiet zażywających leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym (N=36) Fig. 1. Division of subjects according to age + a selected group of women using sedatives or anxiolytics (N=36) Tabela III. Tabela III. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wykształceniem Table III. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to education Zdrowie fizyczne/ physical health Podstawowe i zawodowe/primary and vocational (N = 65) Zdrowie psychiczne/mental health Średnia/mean 25,61 6,57 4,47 19,71 56,44 16,00 6,02 5,21 20,78 48,47 SD 1,50 1,78 1,84 3,02 3,43 2,90 1,06 1,22 3,18 6,08 Mediana 26 8 4 20 56,5 16 6 6 21 48 Min 20 4 2 9 48 10 2 3 13 38 Max 27 8 9 24 63 24 8 6 30 67 Średnia standaryzowana * 78,04 64,29 27,43 57,13 60,42 60,00 50,20 73,56 63,13 61,55 Średnie/secondary (N = 57) Średnia 25,86 6,91 4,42 19,74 56,91 15,61 5,64 5,15 21,21 47,65 SD 1,38 1,56 1,94 2,09 3,29 1,96 1,07 1,28 1,71 3,05 Mediana 26 8 4 20 57 16 6 6 21 48 Min 22 4 2 14 52 10 2 1 17 39 Max 28 8 8 25 63 20 8 6 25 54 Średnia standaryzowana * 79,30 72,64 26,87 57,27 61,25 58,08 45,54 74,21 64,85 60,08 Wyższe/tertiary (N = 31) Średnia 25,83 6,93 4,86 19,96 57,68 15,70 5,31 4,93 20,96 46,87 SD 1,42 1,48 1,60 2,44 3,05 1,94 0,93 1,22 2,25 3,50 Mediana 26 8 5 20 58 15 6 5 21 47 Min 24 4 2 14 52 12 2 3 17 41 Max 30 8 7 25 63 20 6 6 25 56 Średnia standaryzowana * 79,14 73,33 31,80 58,17 62,60 58,52 41,38 64,37 63,85 58,70 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns ns ns ns 0,0009 ns ns ns * Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w danej skali
540 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 536-541 Tabela IV. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się aktywnością zawodową i zaangażowaniem w opiekę w stosunku do innych osób Table IV. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to occupational activity and taking care of other people Zdrowie fizyczne /physical health Praca zawodowa + opieka/job and care (N = 41) Zdrowie psychiczne /mental health Średnia/mean 25,82 6,65 4,55 19,59 56,80 15,59 5,32 4,90 21,17 46,97 SD 1,25 1,63 1,96 2,06 3,22 1,71 1,08 1,43 1,96 3,60 Mediana 26 7,5 5 19 56 16 6 6 21 47 Min 22 4 2 14 51 12 2 1 17 39 Max 28 8 8 24 63 20 7 6 25 54 Średnia standaryzowana 79,08 66,25 28,33 56,64 61,05 57,97 41,46 66,67 64,67 58,88 Praca zawodowa bez opieki/job and no care (N = 33) Średnia 25,81 7,09 4,64 19,71 57,23 15,97 5,53 5,21 21,34 48,06 SD 1,19 1,57 1,80 2,27 2,96 1,71 1,11 1,11 1,84 3,05 Mediana 26 8 5 20 57 16 6 6 21 48 Min 23 4 2 14 53 13 3 3 17 42 Max 28 8 8 24 64 20 8 6 25 56 Średnia standaryzowana 79,03 77,27 29,29 57,12 61,81 59,84 44,14 73,74 65,37 60,83 Nie pracuje + opiekuje się/no job and care (N = 34) Średnia 25,72 6,45 4,78 19,78 57,13 15,81 6,03 5,44 21,11 48,58 SD 1,79 1,68 1,79 3,31 3,12 3,15 0,78 0,97 2,99 6,15 Mediana 26 7 5 20 57 16 6 6 20 47 Min 20 4 2 9 52 10 4 3 17 42 Max 30 8 8 25 63 24 7 6 30 67 Średnia standaryzowana 78,62 61,21 30,90 57,41 61,63 59,07 50,39 81,48 64,43 61,76 Nie pracuje + nie opiekuje się/no job and no care (N = 37) Średnia 25,71 6,86 4,27 19,94 56,52 15,88 6,03 5,08 20,20 47,87 SD 1,47 1,66 1,78 2,70 3,89 2,46 1,01 1,28 3,04 5,08 Mediana 26 8 4 20,5 57 16 6 6 20 48 Min 20 4 2 15 48 12 2 3 13 38 Max 28 8 9 25 63 23 8 6 27 62 Średnia standaryzowana* 78,53 71,43 25,28 58,07 60,56 58,41 50,34 69,37 60,80 60,49 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns ns ns ns 0,001 ns ns ns dla 8 osób brak danych Tabela V. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 ze względu na stosowanie hormonalnej terapii zastępczej Table V. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to hormone replacement therapy use Zdrowie fizyczne /physical health Terapia hormonalna/hormone replacement therapy (N =25) Zdrowie psychiczne /mental health Średnia/mean 25,68 6,33 5,24 19,74 57,29 14,81 5,54 5,13 20,70 46,11 SD 1,78 1,66 1,92 1,66 3,18 2,01 1,01 1,14 2,13 3,36 Mediana 26 7 6 20 57 14 6 6 20,5 45,5 Min 22 4 2 16 53 12 2 3 17 40 Max 30 8 8 22 63 19 7 6 25 53 Średnia standaryzowana 78,41 58,33 36,00 57,24 61,92 54,05 44,32 71,01 62,80 57,34 Brak terapii/no therapy (N = 117) Średnia 25,76 6,88 4,35 19,72 56,75 15,95 5,81 5,14 21,09 48,06 SD 1,37 1,60 1,82 2,68 3,33 2,39 1,01 1,26 2,45 4,71 Mediana 26 8 4 20 57 16 6 6 21 48 Min 20 4 2 9 48 10 2 1 14 38 Max 28 8 9 25 64 24 8 6 30 67 Średnia standaryzowana 78,78 72,10 26,12 57,19 60,97 59,77 47,67 72,46 64,36 60,82 p -test U Manna-Wh ns ns 0,02 ns ns 0,02 ns ns ns 0,04
Marcinkowska U i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet... cz. 8 541 zasługuje odbiegające od średniej postrzeganie zdrowia psychicznego w skali C u najstarszych kobiet, co koresponduje z wynikiem uzyskanym w tabeli 1. Wnioski 1. Mieszkanki województwa śląskiego deklarują nieco lepszy stan zdrowia w aspekcie fizycznym w porównaniu do zdrowia w wymiarze psychicznym. Najlepiej swą kondycję zdrowotną postrzegają, co istotne, kobiety najstarsze, będące w przedziale wiekowym 55-60 lat. 2. Zdecydowana większość kobiet nie stosuje terapii hormonalnej (ankietowane mieszkanki wsi nie stosowały jej w ogóle), ale jednocześnie ocenia lepiej stan swego zdrowia fizycznego niż kobiety stosujące terapię. 3. W odniesieniu do podziału na kobiety pracujące/ niepracujące oraz opiekujące się/nie opiekujące się wykazano, iż ankietowane, które pracują zawodowo i jednocześnie kimś opiekują się wskazują, iż ich zdrowie jest gorsze zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. 4. Mieszkanki wsi oceniały swe zdrowie fizyczne lepiej niż mieszkanki miast, jednocześnie deklarując gorszy stan zdrowia w wymiarze psychicznym. Istotny wydaje się fakt, iż mieszkanki wsi zdecydowanie częściej odczuwały ograniczenia w pełnieniu ról społecznych częściej ograniczały swe życie towarzyskie, rzadziej spotykały się z rodziną, przyjaciółmi. Poziom satysfakcji z aktywności społeczno-towarzyskiej zmieniał się także w zależności od poziomu wykształcenia kobiety z wyższym wykształceniem najczęściej ograniczały swe życie towarzyskie. 5. Uzyskane rezultaty zdają się potwierdzać tezę o pełnieniu przez kobiety mieszkające w miastach licznych obowiązków społecznych: domowych i zawodowych, które często nakładają się na siebie, powodując konflikty ról i obniżając poziom satysfakcji z życia. Piśmiennictwo / References 1. Farquhar M. Definitions of quality life: a taxonomy. J Advanc Nurs 1995, 22: 502-508. 2. Borys T. Jakość życia jako kategoria badawcza i cel nadrzędny. [w:] Jak żyć? Wachowiak A (red). Humaniora, Poznań 2001: 17-39. 3. Ostasiewcz W (red). Aspects of quality of life. UE, Wrocław 2000: 13. 4. Urząd Statystyczny: Kobiety w województwie śląskim, broszura. Katowice 2008.