Charakter prawny spółki cywilnej na tle prawa polskiego i niemieckiego

Charakter prawny spółki cywilnej na tle prawa polskiego i niemieckiego

Charakter prawny spółki cywilnej na tle prawa polskiego i niemieckiego Marcin Podleś Warszawa 2008

Wydawca: Marcin Skrabka Sk³ad, ³amanie: Andrzej Gudowski Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2008 ISBN 978-83-7601-148-6 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) 535 80 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) 630 46 00 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Książkę dedykuję Rodzinie, a szczególnie mojej Babci 5

6

Spis treści Wykaz skrótów...11 Słowo wstępne...13 Rozdział I. Charakter spółki cywilnej w prawie niemieckim...15 1. Regulacja spółki cywilnej w przepisach niemieckiego kodeksu cywilnego...15 1.1. Uwagi ogólne...15 1.2. Stosunki wewnętrzne spółki...17 1.3. Stosunek do osób trzecich...20 1.4. Majątek spółki...22 1.4.1. Zagadnienie majątku wspólnego wspólników w trakcie prac legislacyjnych nad kodeksem cywilnym...22 1.4.2. Majątek wspólny w przepisach niemieckiego kodeksu cywilnego...25 1.5. Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania...27 1.6. Rozwiązanie i likwidacja spółki...27 1.7. Podsumowanie...30 2. Charakter prawny spółki cywilnej na tle jej wykorzystania do prowadzenia działalności gospodarczej...31 2.1. Uwagi ogólne...31 2.2. Pojęcie kupca i zmiana jego ujęcia na gruncie niemieckiego kodeksu handlowego...32 2.3. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej w relacji do handlowych spółek osobowych...35 2.4. Podsumowanie...39 3. Ewolucja charakteru prawnego spółki cywilnej w prawie niemieckim...39 3.1. Uwagi ogólne...39 7

Spis treści 3.2. Teorie spółki cywilnej w niemieckiej doktrynie...41 3.2.1. Teoria tradycyjna (ujęcie indywidualistyczne)...41 3.2.2. Nowoczesna teoria wspólności (ujęcie kolektywne)...43 3.3. Spółka cywilna w wybranych ustawach szczególnych...48 3.3.1. Instytucja spółki cywilnej w ustawie o przekształceniach podmiotów...48 3.3.2. Spółka cywilna w ustawie o niewypłacalności...50 3.4. Wpływ orzecznictwa na uznanie zdolności prawnej spółki cywilnej...52 3.4.1. Stanowisko judykatury do momentu uznania zdolności prawnej i sądowej spółki...52 3.4.2. Orzeczenie uznające zdolność prawną i sądową spółki...54 3.4.3. Zakres zdolności prawnej spółki...62 3.4.4. Wybrane skutki uznania zdolności prawnej spółki...65 3.5. Podsumowanie...68 Rozdział II. Charakter prawny spółki cywilnej w prawie polskim...71 1. Spółka cywilna według przepisów kodeksu zobowiązań...71 1.1. Uwagi ogólne...71 1.2. Stosunki wewnętrzne spółki...75 1.3. Stosunek do osób trzecich...79 1.4. Majątek spółki...81 1.5. Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki...86 1.6. Rozwiązanie i likwidacja spółki...89 1.7. Podsumowanie...93 2. Spółka cywilna według przepisów kodeksu cywilnego...96 2.1. Uwagi ogólne...96 2.2. Stosunki wewnętrzne spółki...99 2.3. Stosunek z osobami trzecimi...103 2.4. Majątek spółki...104 2.5. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki...106 2.6. Rozwiązanie i likwidacja spółki...106 2.7. Podsumowanie...109 3. Charakter prawny spółki cywilnej na tle jej wykorzystania do prowadzenia działalności gospodarczej...112 3.1. Uwagi ogólne...112 3.2. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej w okresie dwudziestolecia międzywojennego...112 8

Spis treści 3.2.1. Pojęcie kupca...112 3.2.2. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej w relacji do handlowych spółek osobowych...116 3.3. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej w okresie PRL...118 3.3.1. Pojęcie jednostki gospodarki uspołecznionej...118 3.3.2. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej...121 3.4. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej po roku 1989...123 3.4.1. Pojęcie podmiotu gospodarczego (przedsiębiorcy) i ewolucja jego ujęcia...123 3.4.2. Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej...125 3.4.3. Spółka cywilna a spółki osobowe w kodeksie spółek handlowych...129 3.4.4. Spółka cywilna wobec zmian ujęcia podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą...132 3.5. Podsumowanie...135 4. Ewolucja charakteru spółki cywilnej w prawie polskim...137 4.1. Doktrynalne ujęcie charakteru prawnego spółki na podstawie przepisów kodeksu zobowiązań...137 4.2. Ewolucja spółki cywilnej pod rządami przepisów kodeksu cywilnego...140 4.2.1. Spółka cywilna jako stosunek zobowiązaniowy...140 4.2.2. Propozycja ujęcia spółki cywilnej jako osoby prawnej...140 4.2.3. Spółka cywilna jako jedność w stosunkach z osobami trzecimi na gruncie ustawy o działalności gospodarczej...142 4.2.4. Współczesne ujęcie spółki cywilnej spółka cywilna stosunkiem zobowiązaniowym...148 4.3. Podsumowanie...153 Rozdział III. Zagadnienie podmiotowości spółki cywilnej w Niemczech i w Polsce...155 1. Elementy konstrukcyjne spółki cywilnej...155 1.1. Uwagi ogólne...155 9

Spis treści 1.2. Analiza spółki cywilnej według jej elementów konstrukcyjnych...158 1.2.1. Struktura organizacyjna spółki...158 1.2.2. Odpowiedzialność za zobowiązania w ramach spółki cywilnej...170 1.2.3. Identyfikacja spółki...184 1.3. Problem wielości typów spółki cywilnej...189 1.3.1. Zewnętrzne i wewnętrzne spółki cywilne...189 1.3.2. Typy spółki cywilnej a zagadnienie jej zdolności prawnej...194 2. Podmiotowość spółki cywilnej na tle regulacji osobowości prawnej w prawie niemieckim i polskim...200 2.1. Uwagi ogólne...200 2.2. Ujęcie osoby prawnej w przepisach prawa...200 2.3. Ujęcie osoby prawnej a spółki osobowe...207 2.4. Regulacja niepełnych osób prawnych...214 2.5. Miejsce spółki cywilnej w systemie podmiotów prawa...218 2.5.1. Status spółki cywilnej na tle prawa niemieckiego...218 2.5.2. Status spółki cywilnej na tle prawa polskiego...227 3. Porównanie charakteru prawnego spółki cywilnej w prawie niemieckim i polskim...238 3.1. Model ustawowy spółki cywilnej w Polsce a prawo niemieckie...238 3.2. Ewolucja spółki cywilnej w Polsce i w Niemczech...242 3.3. Charakter prawny spółki cywilnej w Polsce i w Niemczech...244 3.4. Adekwatność argumentów leżących u podstaw uznania zdolności prawnej spółki cywilnej w Niemczech na tle polskiego prawodawstwa...249 3.5. Znaczenie i miejsce spółki cywilnej jako formy prowadzenia działalności gospodarczej w Niemczech i w Polsce...257 Zakończenie...263 Bibliografia...269 Spis ważniejszych źródeł prawa...287 10

Wykaz skrótów ABGB AcP AktG BB BGB BGBl. I, II BGH BGHR BGHZ BT-Drs. DB DGVZ DStR GbR GmbHR GRUR HGB JA JuS JW JZ KG KN KPP Das Allgemeines Bürgerliche Gesetzbuch Archiv für civilistische Praxis Gesetz über Aktiengesellschaften und Kommanditgesellschaften auf Aktien (Aktiengesetz) Betriebs-Berater Bürgerliches Gesetzbuch Bundesgesetzblatt, część I i II Bundesgerichtshof BGH-Report Entscheidungen des Bundesgerichtshofes in Zivilsachen Bundestags-Drucksache Der Betrieb Deutsche Gerichsvollzieherzeitung Deutsches Steuerrecht Gesellschaft bürgerlichen Rechts GmbH-Rundschau Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht Handelgesetzbuch Juristische Arbeitsblätter Juristische Schulung Juristische Wochenschrift Juristenzeitung Kommanditgesellschaft Kodeks Napoleona Kwartalnik Prawa Prywatnego 11

Wykaz skrótów MDR Mon.Praw. NJW NP NZG NZM OHG OLGZ ONSA OSN OSP PartGG PiP PPH PPiA RGBl. RGZ RIW RPEiS SP VersR WM ZIP ZGR ZHR ZPO Monatschrift für deutsches Recht Monitor Prawniczy Neue Juristische Wochenschrift Nowe Prawo Neue Zeitschrift für das Gesellschaftsrecht Neue Zeitschrift für Miet- und Wohnungsrecht Offene Handelsgesellschaft Entscheidungen der Oberlandesgerichte in Zivilsachen einschließlich der freiwilligen Gerichtsbarkeit Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądów Polskich Partnerschaftsgesellschaftsgesetz Państwo i Prawo Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Prawa i Administracji Reichsgesetzblatt Entscheidungen des Reichsgerichts in Zivilsachen Recht der Internationalen Wirtschaft Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Versicherungsrecht Wertpapiermitteilungen Zeitschrift für Wirtschaftsrecht und Insolvenzpraxis Zeitschrift für Unternehmens- und Gesellschaftsrecht Zeitschrift für das gesamte Handels- und Wirtschaftsrecht Zivilprozessordnung 12

Słowo wstępne Charakter prawny spółki cywilnej stanowi jedno z bardziej spornych zagadnień w doktrynie z zakresu prawa spółek. Spółka cywilna jest z punktu widzenia systemu prawa klasyfikowana pośród umów nazwanych, lecz jednocześnie stanowi pierwowzór konstrukcyjny dla handlowych spółek osobowych, będąc wciąż powszechnie obecną w obrocie gospodarczym. Jej znaczący udział w obrocie gospodarczym w Polsce kosztem handlowych spółek osobowych ukazywany jest już w kategoriach istotnego problemu dla całej gospodarki. Rozpowszechnienie wykorzystywania tej instytucji uważa się bowiem za niepożądane, przede wszystkim ze względu na stwarzane przez nią zagrożenie dla innych uczestników obrotu, które ma w dużym stopniu swoje źródło właśnie w niejasnym określeniu charakteru prawnego tej spółki, wynikającym z jej ukształtowania. Trudności rodzi udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy podmiotem praw i obowiązków powstałych w związku ze stosunkiem spółki są wyłącznie poszczególni wspólnicy bądź też wspólnicy w ich zbiorowości, występujący na zewnątrz jako jedność, czy też wreszcie sama spółka jako zrzeszenie osób mające zdolność prawną. Zagadnienie to można próbować rozwikłać poprzez analizę istoty wspólności do niepodzielnej ręki jako elementu ciążącego w kierunku wyodrębnienia spółki cywilnej od osób jej wspólników. Ponieważ jednak spółka cywilna nie może zostać sprowadzona wyłącznie do stosunku łączącego określone składniki majątkowe, konieczne jest rozpatrywanie jej charakteru prawnego w szerszym kontekście elementów konstrukcyjnych: struktury organizacyjnej, nazwy i wyodrębnionego majątku. Z uwagi na fakt, iż kształt spółki cywilnej przejęty został przez polskiego ustawodawcę z prawa niemieckiego, normatywnym tłem dla prowadzonych rozważań uczyniono obok prawa polskiego właśnie prawo niemieckie. Co więcej, punkt wyjścia dla ewolucji instytucji spółki cywilnej 13

Słowo wstępne powinien być w obu porządkach prawnych bardzo zbliżony, skoro określana w Niemczech mianem germanizmu konstrukcja wspólności do niepodzielnej ręki zastosowana została także w Polsce jako element chroniący trwałość spółki cywilnej. Tymczasem po ponad stu latach, które upłynęły już od momentu skodyfikowania w niemieckim kodeksie cywilnym spółki według stworzonego wzorca wspólności osób opartej na niepodzielności wyodrębnionego majątku zorientowanej na realizację wspólnego celu jej rozwój w obu porównywanych prawodawstwach wydaje się od pewnego czasu przebiegać w przeciwstawnych kierunkach. W Polsce zdaje się on zmierzać w kierunku czystego stosunku zobowiązaniowego, natomiast w Niemczech w kierunku podmiotowości z apogeum w postaci uznania przez Trybunał Federalny zdolności prawnej i zdolności sądowej spółki cywilnej. Podkreślenia wymaga jednakże fakt, że do tej pory w żadnym z porównywanych porządków prawnych instytucja spółki cywilnej nie jest wolna od kontrowersji doktrynalnych i praktycznych, które przede wszystkim oscylują wokół problemu charakteru prawnego tej spółki. Niniejsza praca, opisując charakter prawny spółki cywilnej, diagnozuje przyczyny wątpliwości i trudności wywoływanych przez spółkę cywilną i podaje sposoby ich rozwiązania. *** Podstawą książki Charakter prawny spółki cywilnej na tle prawa polskiego i niemieckiego jest rozprawa doktorska obroniona w czerwcu 2006 r. w Instytucie Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Autor chce w tym miejscu wyrazić wdzięczność Wszystkim, którzy przyczynili się do jej powstania. Szczególne podziękowania autor pragnie przekazać promotorowi - prof. dr. hab. Józefowi Frąckowiakowi, oraz recenzentom rozprawy doktorskiej: prof. dr. hab. Krzysztofowi Pietrzykowskiemu z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Rolandowi Wittmannowi z Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą oraz prof. dr. hab. Jerzemu Jacyszynowi z Uniwersytetu Wrocławskiego, a ponadto: dr. Bogusławowi Sołtysowi, dr. Maciejowi Skoremu, dr. Krzysztofowi Górniczowi, mgr Lidii Siwik z Uniwersytetu Wrocławskiego, prof. Ingo Kollerowi z Uniwersytetu w Ratyzbonie, prof. Wolfgangowi Kilianowi z Uniwersytetu w Hanowerze oraz dr. Romanowi Radwańskiemu z fundacji KAAD. 14

Rozdział I Charakter spółki cywilnej w prawie niemieckim 1. Regulacja spółki cywilnej w przepisach niemieckiego kodeksu cywilnego 1.1. Uwagi ogólne Instytucja spółki cywilnej uregulowana została w Niemczech tak jak w polskim prawodawstwie w części szczególnej księgi zobowiązań w przepisach 705 740 niemieckiego kodeksu cywilnego 1 (Bürgerliches Gesetzbuch). Licząca sobie już ponad sto lat regulacja instytucji spółki w kodeksie cywilnym niemieckim przetrwała zaś bez istotniejszych zmian do dzisiaj 2. Według 705 BGB stosunek spółki cywilnej powstaje w drodze umowy. Zgodnie z tym przepisem przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się do osiągnięcia wspólnego celu w określony w umowie sposób, zwłaszcza poprzez wniesienie wkładów. Pojęcie wspólnego celu wspólników jest w prawie niemieckim bardzo szerokie i w zasadzie podlega jedynie ograniczeniom z punktu widzenia zgodności z prawem i dobrymi obyczajami 3. 1 Ustawa z 18 sierpnia 1896 r., RGBl. 1896, 195. 2 Niemiecki kodeks cywilny wszedł w życie 1 stycznia 1900 r., jednakże przepisy o spółce nie zostały od tamtego czasu poddane poważniejszym zmianom. Jako istotną zmianę można określić jedynie wprowadzenie do 736 BGB odesłania w zakresie odpowiedzialności wspólnika po wystąpieniu ze spółki do przepisów o spółce jawnej. 3 R. Weber, Die Gesellschaft bürgerlichen Rechts- Begriff, Voraussetzungen, JuS 2000, s. 314. Należy przy tym jednakże wskazać na przesłankę negatywną powstawania spółki cywilnej w postaci omówionego niżej prowadzenia handlowej działalności gospodarczej (Handelsgewerbe) w rozumieniu niemieckiego kodeksu handlowego. Ziszczenie się bowiem tej przesłanki skutkuje w świetle 15

Rozdział I. Charakter spółki cywilnej w prawie niemieckim Charakterystyczny dla umowy spółki jest brak typowej dla prawa obligacyjnego przeciwstawności interesów stron 4. Wspólnicy zobowiązują się bowiem wzajemnie do realizacji wspólnego celu, który w zakresie przedmiotowym wyznaczonym wspólnym celem czyni ich interesy tożsamymi 5. Wyróżnienie wzajemnego zobowiązania się wspólników do realizacji wspólnego celu zostało uczynione elementem przedmiotowo istotnym umowy spółki cywilnej. Posłużenie się przez ustawodawcę przymiotnikiem wzajemne może świadczyć zaś o tym, że w stosunku wewnętrznym spółki ustawodawca nie przewidział istnienia odrębnego od wspólników podmiotu, względem którego wspólnicy mogliby się zobowiązać. W uzasadnieniu do kodeksu cywilnego wskazano, iż każdy ze wspólników zobowiązuje się względem każdego z pozostałych wspólników, a obowiązek wniesienia wkładów miał istnieć nie względem wyodrębnionej w jakiś sposób od poszczególnych wspólników spółki, ale względem poszczególnych wspólników 6. W kodeksie cywilnym brak nawet wzmianki o innym od osób wspólników podmiocie, mogącym być adresatem oświadczeń wspólników zawartych w umowie spółki i któremu mogłoby przykładowo przysługiwać roszczenie o wniesienie przez wspólnika określonego w umowie spółki wkładu. Godzi się przy tym dodać, iż z przywołanego zwrotu wzajemne zobowiązanie orzecznictwo oraz doktryna niemiecka wywodzą również wnioski odnośnie do charakteru umowy spółki z kodeksu cywilnego, powszechnie uznając ją za umowę wzajemną 7. Równocześ- 105 ust. 1 kodeksu handlowego (Handelsgesetzbuch, ustawa z 10 maja 1897 r., RGBl. 1897, 219) zmianą formy spółki cywilnej ex lege w spółkę jawną, przy czym wpis do rejestru handlowego ma w takiej sytuacji wyłącznie charakter deklaratoryjny; por. rozdział I pkt 2.3. 4 Przeciwstawność interesów na przykładzie umowy sprzedaży jest rozumiana jako wola jednej strony do zbycia danego prawa majątkowego, podczas gdy druga strona wykazuje chęć dokonania jego kupna. Podany przykład służyć ma rozwinięciu pojęcia przeciwstawność interesów, które jest o tyle sprawą konwencji, że równie dobrze można w umowie sprzedaży, chociażby w pozycjach stron, doszukać się zbieżności interesów. W końcu istotą umowy jest konsens. W każdym razie nie może być sytuacji, w której obie strony umowy sprzedaży chcą zbyć dane prawo majątkowe lub je nabyć, podczas gdy właśnie z tak dosłownym rozumieniem pojęcia braku przeciwstawności interesów mamy do czynienia w przypadku umowy spółki. 5 Wspólny cel nie oznacza jednak, że w każdym przypadku wspólnicy muszą być zgodni w zakresie sposobu jego osiągnięcia. 6 Por. B. Mugdan, Die gesamten Materialien zum Bürgerlichen Gesetzbuch, t. 2, Recht der Schuldverhältnisse, Berlin 1899, s. 332. 7 Por. A. Bergmann (w:) M. Herberger, M. Martinek, H. Rüßmann, S. Weth (red.), Juris Praxiskommentar BGB, Saarbrücken 2004, komentarz do 705 BGB, nb 10; H. Thomas (w:) P. Bassenge, W. Edenhofer, A. Heldrich, H. Sprau, U. Diederichsen, H. Heinrichs, H. Putzo, T. Heinz, Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, München 1998, s. 813; orzeczenie Trybunału Federalnego z 28 listopada 1955 r., II ZR 16/54. 16

Regulacja spółki cywilnej w przepisach niemieckiego kodeksu cywilnego nie jednak stosowanie w odniesieniu do spółki cywilnej przepisów 320 i następnych BGB o zobowiązaniach wzajemnych jest znacznie ograniczane, a w stosunku do spółek składających się z większej liczby niż dwóch wspólników wręcz wyłączane 8. Odwołanie się do elementów przedmiotowo istotnych umowy spółki cywilnej daje zatem pewne wskazówki dotyczące charakteru prawnego tej spółki w kierunku braku podmiotowości. Równocześnie ujawniają się jednak odmienności między umową spółki jako umową nazwaną a innymi umowami uregulowanymi w księdze zobowiązań. Dlatego pełniejszy obraz charakteru prawnego spółki cywilnej może wyłonić się dopiero w rezultacie przybliżenia stosunków wewnętrznych spółki, stosunków zewnętrznych, szczególnie potraktowanego na potrzeby prowadzonych wywodów majątku spółki oraz zagadnienia ustania spółki. 1.2. Stosunki wewnętrzne spółki Podstawowym uprawnieniem wspólnika z umowy spółki jest prawo do współdecydowania o działalności spółki, które należy uznać za ściśle związane ze statusem wspólnika jako strony umowy spółki. To prawo do prowadzenia spraw spółki przysługuje zgodnie z wyrażonym w 709 BGB modelem ustawowym tylko wszystkim wspólnikom łącznie. Równocześnie 709 ust. 1 BGB stanowi jednoznacznie, iż do dokonania każdej czynności konieczna jest zgoda wszystkich wspólników. Ta tzw. zasada jednomyślności (Prinzip der Einstimmigkeit) odnosi się zatem nawet do prowadzenia spraw mieszczących się w zakresie zwykłego zarządu. Przywołane uregulowanie prowadzenia spraw spółki z niemieckiego kodeksu cywilnego ma jednak charakter dyspozytywny i już sam ustawodawca, wydając poszczególne przepisy, uwzględniał prawdopodobieństwo przyjęcia w konkretnej umowie spółki zasady podejmowania decyzji większością. Ustawodawca niemiecki zawarł bowiem w 709 ust. 2 BGB regułę interpretacyjną, zgodnie z którą w razie wątpliwości powinno się obliczać większość w sprawach spółki na podstawie liczby wspólników. 8 Por. A. Bergmann (w:) M. Herberger, M. Martinek, H. Rüßmann, S. Weth (red.), Juris..., op. cit., komentarz do 705 BGB; K.S. Scholz, Verselbstständigung bürgerlicher Gesellschaften in Deutschland und Frankreich, Frankfurt a.m. Berlin Brno Bruxelles New York Oxford Wien 2001, s. 86; orzeczenie Sądu Krajowego w Monachium z 28 lipca 2000 r., 23U 4359/99; T. Raiser, Gesamthand und juristische Person im Licht des neuen Umwandlungsrechts, AcP 194 (1994), s. 496. 17