Europejski Program Badań nad Używaniem Alkoholu i Środków Odurzających przez Młodzież Szkolną Gdańsk, listopad 2015
Spis treści Spis treści... 2 Nota metodologiczna... 3 Badanie ESPAD uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych... 4 Charakterystyka badanych uczniowie... 5 Palenie papierosów... 8 Spożywanie napojów alkoholowych... 13 Środki uspakajające, substancje psychoaktywne... 33 Marihuana... 33 Substancje odurzające... 37 Dopalacze i inne substancje chemiczne... 39 Subiektywna ocena szkodliwości spożywania alkoholu i zażywania narkotyków... 41 Internet, gry komputerowe, gry hazardowe... 44 Gry hazardowe... 54 W poszukiwaniu wyjaśnień... 56 Badanie ESPAD pedagodzy szkolni, wychowawcy szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych... 58 Ocena skali zjawiska zachowań ryzykownych wśród uczniów... 59 Czynniki ryzyka i czynniki ochrony przed zachowaniami ryzykownymi... 64 Profilaktyka... 69 Podsumowanie... 78 Spis tabel i wykresów... 83
Nota metodologiczna W październiku 2015 roku przeprowadzono badanie 1500 uczniów, uczących się łącznie w 22 szkołach z Gdańska. Badaniem objęto uczniów trzecich klas szkół gimnazjalnych oraz drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Do badania wylosowano 10 gimnazjów, w których badaniem objęto 633 osoby. Badanie przeprowadzono w 12 szkołach ponadgimnazjalnych, w których badaniem objęto 867 uczniów, w tym 345 uczniów technikum i 522 uczniów liceów. W badaniu posłużono się kwestionariuszem ESPAD dla 2015 roku, co pozwoli na dokonywanie porównań zarówno z wynikami dla badania na próbie ogólnopolskiej (wyniki będą opublikowane wiosną 2016 r.), jak i z wynikami badań z lat poprzednich prowadzonych w Gdańsku oraz z wynikami międzynarodowymi. Dodatkowo badaniu poddano także pedagogów i psychologów ze szkół, w których badano uczniów 22 osoby oraz wychowawców klas, w których przeprowadzono badanie audytoryjne uczniów (61 osób). W przypadku nauczycieli, przedmiotem zainteresowania badaczy było przede wszystkim jakie zachowania ryzykowne obserwują oni u swoich uczniów, jakie czynniki wzmagają ryzyko podjęcia zachowań tego rodzaju przez uczniów oraz jakie działania profilaktyczne podejmowane są w szkole, także te angażujące rodziców i szersze otoczenie uczniów.
Badanie ESPAD uczniowie szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych
Charakterystyka badanych uczniowie Wśród uczniów podobne były proporcje dziewcząt i chłopców, z nieznaczną przewagą chłopców w obu typach szkół. Tabela 1. Płeć Jakiej jesteś płci? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Mężczyzna 50,8 51,9 Kobieta 49,2 48,1 Ogółem 100,0 100,0 Zarówno badani uczniowie, jak i ich rodzice pochodzili w większości z Polski w szkołach gimnazjalnych uczniowie urodzeni w Polsce stanowili 94,7%, a w szkołach ponadgimnazjalnych 93,6%. Są to więc społeczności w dużej mierze jednorodne etnicznie i kulturowo. Dzieci urodzone poza granicami kraju pochodzą przede wszystkim z krajów Europy Zachodniej i Europy Środkowo-Wschodniej (kraje wymieniane były pojedynczo i nie wskazują na jakiś szczególny kierunek migracji do Polski). Podobnie jest z rodzicami. Wyjątkiem jest tylko nieco liczniejsza (6 przypadków) grupa dzieci, których matki pochodzą z krajów azjatyckich. Tabela 2. Kraj urodzenia W jakim kraju urodziłeś się Ty, a w jakim Twoi rodzice: Ty Gimnazjum Twoja mama Twój tata Ty Szkoły ponadgimnazjalne Twoja mama Twój tata Polska 94,7 94,2 93,3 93,6 93,0 93,1 Europa Zachodnia 0,5 0,1 0,3 0,1 0,4 0,3 Europa Środkowa i Wschodnia 0,4 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 Ameryka Północna 0,1 0 0 0 0 0,1 Ameryka Południowa 0,1 0 0 0 0,1 0,1 Afryka 0 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 Azja 0,1 0 0,3 0,2 0,4 0,2 Nie wiem 4,1 5,3 5,7 5,7 5,8 5,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Większość uczniów mieszka z obojgiem rodziców i rodzeństwem. Jeśli mieszkają z jednym z rodziców, częściej jest to matka bywa, że związana z kolejnym partnerem (ojczymem). Co dziesiąty gimnazjalista i co ósmy uczeń szkoły ponadgimnazjalnej mieszka z dziadkami. Rzadko zdarza się, że uczniowie mieszkają z osobami spoza najbliższej rodziny krewnymi lub niespokrewnionymi.
Tabela 3. Osoby, z którymi mieszka uczeń Z kim mieszkasz? Gimnazjum* Szkoły ponadgimnazjalne* Mieszkam sam 1,0 2,2 Ojciec 68,7 70,7 Matka 93,5 90,4 Ojczym 8,1 8,1 Macocha 1,2 1,0 Rodzeństwo 59,0 58,9 Dziadek lub babcia 10,8 13,6 Inni krewni 2,2 3,2 Osoby niespokrewnione 2,0 3,6 *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi Wykształcenie rodziców badanej młodzieży dobrze odzwierciedla strukturę wykształcenia dorosłych Polaków. Zarówno w przypadku młodzieży gimnazjalnej, jak i młodzieży starszej matki legitymowały się wyższym wykształceniem niż ojcowie. Dzieci uczące się w gimnazjach wychowują się w domach, w których 57,9% matek i 47,1% ojców ma wykształcenie wyższe lub niepełne wyższe. Zaledwie co piąty gimnazjalista wychowuje się w rodzinie, w której matka ma wykształcenie niższe niż średnie, a co czwarty gdzie taki status ma ojciec. Trochę mniej korzystna jest struktura wykształcenia rodziców uczniów szkół ponadgimnazjalnych ojciec co trzeciego ucznia ma wykształcenie niższe niż średnie i matka co czwartego z badanych. Tabela 4. Wykształcenie rodziców Jakie wykształcenie mają Twój ojciec i Twoja matka? Wykształcenie ojca Gimnazjum Wykształcenie matki Szkoły ponadgimnazjalne Wykształcenie ojca Wykształcenie matki Ukończone lub niepełne podstawowe 3,2 1,8 3,6 1,4 Zasadnicze zawodowe 17,0 13,2 21,4 14,8 Niepełne średnie (bez matury) 7,7 6,5 10,5 8,7 Ukończone średnie 25,0 20,7 30,4 27,5 Niepełne wyższe 9,7 11,6 8,9 11,8 Ukończone studia wyższe 37,4 46,3 25,3 35,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Co trzeci uczeń gimnazjum (30,7%) lub szkoły ponadgimanzjalnej oceniał sytuację materialną rodziny, jako porównywalną z sytuacją innych rodzin. Wśród pozostałych uczniów przeważali ci, którzy sądzili, że sytuacja ich rodziny jest lepsza niż innych rodzin. Jedynie co dwunasty uczeń gimnazjum i co dziesiąty uczeń szkoły ponadgimnazjalnej oceniał tę sytuację jako mniej korzystną w porównaniu z innymi rodzinami.
Tabela 5. Sytuacja rodziny w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce Jak powodzi się Twojej rodzinie w porównaniu z innymi rodzinami w Polsce? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Zdecydowanie lepiej 14,5 10,4 Lepiej 17,9 16,3 Raczej lepiej 27,9 23,4 Tak samo 30,7 38,8 Raczej gorzej 5,9 7,7 Gorzej 2,2 2,3 Zdecydowanie gorzej 0,8 1,0 Ogółem 100,0 100,0 Stosunek do obowiązków szkolnych różni się w zależności od typu szkoły. Różnice dotyczą zwłaszcza wagarowania. To zdarza się nieco częściej w szkołach ponadgimnazjalnych 78% gimnazjalistów i 60% uczniów szkół ponadgimnazjalnych nie opuściło ani jednego dnia nauki z powodu wagarów. Uczniowie najczęściej wagarowali jeden lub dwa dni. Jedynie wąska grupa w przypadku gimnazjalistów 4,7%, a uczniów szkół ponadgimnazjalnych 6,6% - opuściła szkołę wagarując co najmniej 5 dni lub więcej. Niepokojące jest natomiast, że z powodów innych niż choroba i wagary, szkołę opuściło aż połowa uczniów przynajmniej na jeden dzień (a z reguły 2-4 dni w przypadku gimnazjalistów, a 1-2 dni w przypadku uczniów szkół ponadgimanzjalnych). Wykres 1. Dni nieobecności w szkole [%]
Palenie papierosów Co drugi gimnazjalista i co trzeci uczeń szkoły ponadgimnazjalnej deklaruje, że nigdy nie sięgał(a) po papierosy, a kolejne (odpowiednio) 13,8% i 11,9% uczniów miało taką styczność tylko raz lub dwa razy. Tabela 6. Palenie papierosów ile razy w życiu Ile razy w życiu (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się palić papierosy? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Nigdy nie paliłem 50,6 33,1 1-2 razy 13,8 11,9 3-5 razy 8,5 6,2 6-9 razy 4,1 4,7 10-19 razy 3,2 6,6 20-39 razy 3,4 4,8 40 razy lub więcej 16,4 32,7 Ogółem 100,0 100,0 Nie oznacza to, że problem palenia papierosów można zbagatelizować. Aż 35,6% uczniów szkół ponadgimnazjalnych i 20,3% uczniów gimnazjum paliło papierosy w ciągu ostatnich 30 dni. Niemal co dziesiąty gimnazjalista i co siódmy uczeń szkoły ponadgimnazjalnej pali stosunkowo niewiele mniej niż 1 papieros tygodniowo lub mniej niż 1 papieros dziennie. Jednak pozostali (odpowiednio 10,5% i 20,5%) pali codziennie, w tym po 1,3% w każdej z grup pali więcej niż paczkę papierosów dziennie. Wykres 2. Palenie papierosów w ciągu ostatnich 30 dni [%]
Gimnazjaliści na ogół sięgali po papierosy już po podjęciu nauki w gimnazjum (13 lat i więcej: 31,7%), chociaż część miała kontakt z papierosami już w szkole podstawowej lub na przejściu między szkołą podstawową i gimnazjum. Jednak pojedyncze osoby (3,3%) sięgnęła po papierosy w pierwszych klasach szkoły podstawowej (mając 9 lat i mniej), w tym co czwarta z nich zaczęła palić codziennie. Podobny trend obserwujemy w uczniów szkół ponadpodstawowych. Różnica liczebna między tymi grupami uczniów nie wiąże się z momentem rozpoczęcia doświadczeń z papierosami, a jedynie z wiekiem badanych uczniów. W szkołach ponadgimnazjalnych uczniowie sięgają po papierosy także, gdy mają lat 16 lub 17. Z czasem (powyżej 16 roku życia) zainteresowanie paleniem spada, ale z kolei te osoby, które sięgają po papierosy, częściej niż palą codziennie.
Wykres 3. Wiek zapalenia papierosa po raz pierwszy [%] Wykres 4. Wiek rozpoczęcia palenia papierosów codziennie [%]
Badana młodzież przyznaje jednak, że korzysta z innych form zażywania tytoniu: 51,2% uczniów gimnazjów, a 67,5% szkół ponadgimnazjalnych paliło e-papierosa (w tym 26,1% i 40,1% w ostatnich dniach poprzedzających badanie), odpowiednio 30,6% i 45,7% - zażywało snus (wilgotny wyrób tytoniowy), rzadziej sięgano tylko po fajkę wodą (zrobiło to 18,7% gimnazjalistów i 36,2% uczniów szkół ponadgimnazjalnych). Wykres 5. Używanie e-papierosa, fajki wodnej, snus gimnazjum [%] Wykres 6. Używanie e-papierosa, fajki wodnej, snus - szkoły ponadgimnazjalne [%]
Po e-papierosy uczniowie sięgają coraz wcześniej obecni gimnazjaliści najczęściej zrobili to w wieku 14 i 15 lat, a ich starsi koledzy pierwszą styczność z e-papierosami mieli w wieku 15-17 lat. To przesunięcie dotyczy też częstości palenia. Wykres 7. Wiek zapalenia e-papierosa po raz pierwszy [%] Wykres 8. Wiek rozpoczęcia palenia e-papierosów codziennie [%]
Aż 2/3 uczniów gimnazjów (63,2%) i zdecydowana większość uczniów szkół ponadgimnazjalnych przyznało, że nie mieliby trudności z kupieniem papierosów. Tylko nieliczni (odpowiednio 4,8% i 1,8%) uznało, że byłoby to dla nich niemożliwe. Tabela 7. Trudność w dostaniu/kupieniu papierosów Jak myślisz, jak trudno byłoby Ci dostać/kupić papierosy, gdybyś tego chciał/a? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Niemożliwe 4,8 1,8 Bardzo trudne 5,8 1,9 Trudne 11,6 3,2 Łatwe 29,2 31,8 Bardzo łatwe 34,0 51,5 Nie wiem 14,6 9,9 Ogółem 100,0 100,0 Spożywanie napojów alkoholowych Niewielka jest grupa uczniów, którzy nie mieli nigdy styczności z alkoholem to jest 22,5% uczniów gimnazjów i 7,6% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. W tej pierwszej grupie mniej uczniów piło alkohol w ostatnich 30 dniach, ale zrobiło to 33,7% (w tym 0,6% kilka razy w tygodniu lub częściej niż raz dziennie), a większość z tych, którzy pili alkohol, spożywali go 1 lub 2 razy w ostatnim miesiącu. Co trzeci spośród gimnazjalistów w ostatnim roku pił alkohol raz na dwa miesiące lub rzadziej, ale 11% piło alkohol co najmniej dwa razy w miesiącu. Styczność z alkoholem była częstsza wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych 92,4% piło kiedyś alkohol, 87,4% zrobiło to w ostatnim roku, a 71,1% w ostatnim miesiącu. Połowa badanych piła alkohol przynajmniej raz w tygodniu w ostatnim miesiącu, a 4,8% piło alkohol codziennie lub częściej niż raz dziennie. Co piąty z uczniów pił alkohol nie częściej niż raz w miesiącu w ostatnim roku, a co ósmy pił alkohol raz w miesiącu, pozostali pili alkohol częściej niż raz w miesiącu.
Wykres 9. Częstość spożywania napojów alkoholowych [%]
W ostatnim miesiącu poprzedzającym badanie uczniowie gimnazjów najczęściej pili piwo (34,7%). Co dziesiąty z nich pił także wino musujące lub cydr, alko pop (gotowy drink butelkowy) lub wino. Ale aż 22,3% piło też mocniejsze alkohole (wódkę, whisky, koniak, itp.). Napoje słabsze spożywano na ogół raz w tygodniu lub rzadziej, natomiast mocniejsze napoje alkoholowe na ogół raz lub dwa razy w miesiącu. Tabela 8. Częstość spożywania napojów alkoholowych w ciągu ostatnich 30 dni - gimnazjum Teraz pomyśl o OSTATNICH 30 DNIACH. Ile razy (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się pić jakiś napój alkoholowy, tzn. piwo, wino, wódkę lub inny napój spirytusowy w czasie ostatnich 30 dni? Piwo Wino musujące/ cydr Alkopop (gotowe drinki butelkowe) Wino Wódkę (lub whisky, koniak, itp.) 0 razy 65,3 89,1 92,5 84,7 77,7 1-2 razy 19,5 8,4 4,5 11,7 13,4 3-5 razy 9,9 1,5 1,9 2,4 4,2 6-9 razy 2,6 0,5 0,3 0,3 2,9 10-19 razy 1,3 0,3 0,2 0,5 0,6 20-39 razy 0,8 0,0 0,3 0,0 0,3 40 razy lub więcej 0,6 0,2 0,2 0,3 0,8 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Podobnie jest ze spożywaniem alkoholu przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych, tzn. najczęściej piją alkohol słaby i bardzo mocny. Alkohol pije jednak znacznie więcej młodzieży ponad połowa z nich w ostatnim miesiącu piło przynajmniej raz piwo lub wódkę. Co trzeci z uczniów pił też wino musujące lub wino. Rzadziej spożywano tylko gotowe drinki butelkowe. Chociaż w porównaniu z gimnazjalistami więcej uczniów spożywało alkohol, to częstotliwość picia alkoholu była podobna na ogół alkohol spożywano nie częściej niż raz w tygodniu. Są jednak w tej grupie i tacy uczniowie, którzy pili alkohol niemal codziennie lub więcej niż raz dziennie (4,6% piło tak często piwo, 2,5% - wódkę, 0,9-1,3% - pozostałe alkohole).
Tabela 9. Częstość spożywania napojów alkoholowych w ciągu ostatnich 30 dni szkoły ponadgimnazjalne Teraz pomyśl o OSTATNICH 30 DNIACH. Ile razy (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się pić jakiś napój alkoholowy, tzn. piwo, wino, wódkę lub inny napój spirytusowy w czasie ostatnich 30 dni? Piwo Wino musujące/ cydr Alkopop (gotowe drinki butelkowe) Wino Wódkę (lub whisky, koniak, itp.) Nie piłem/am 33,5 74,5 83,5 75,8 47,2 1-2 razy 28,4 19,4 12,1 17,0 32,8 3-5 razy 19,3 3,0 1,8 4,0 11,0 6-9 razy 8,7 1,4 0,8 1,6 4,4 10-19 razy 5,6 0,4 0,8 0,4 2,1 20-39 razy 2,2 0,5 0,1 0,2 1,2 40 razy lub więcej 2,4 0,8 0,8 1,1 1,3 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Prawie połowa uczniów szkół ponadgimnazjalnych piła alkohol w ciągu tygodnia poprzedzającego badanie. Obraz młodzieży gimnazjalnej jest łagodniejszy wprawdzie co ósmy z nich pił alkohol w ciągu siedmiu dni poprzedzających badanie, a kolejnych 20% w ciągu ostatniego miesiąca, ale zdecydowana większość spośród tych, którzy spożywali alkohol mieli okazję to robić znacznie częściej w ciągu ostatniego roku. Tabela 10. Ostatni raz spożywania alkoholu Kiedy ostatni raz piłeś/piłaś alkohol? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne nigdy nie piłem/am 25,4 8,6 1-7 dni temu 14,4 43,1 8-14 dni temu 9,6 15,6 15-30 dni temu 10,7 11,6 miesiąc rok temu 27,7 16,4 dłużej niż rok temu 12,2 4,7 Ogółem 100,0 100,0 Niemal połowa spośród tych gimnazjalistów, którzy pili alkohol w ostatnim tygodniu przed badaniem piło piwo, ale co trzeci z gimnazjalistów pił mocniejsze alkohole, w tym co ósmy pił wódkę. W szkole ponadgimnazjalnej piło więcej uczniów, też dominowało picie piwa (56,1%), ale niemal co trzeci spożywał wódkę.
Tabela 11. Ostatni raz spożywania alkoholu rodzaj alkoholu Pomyśl o ostatnim razie kiedy piłeś/aś alkohol. Jakiego rodzaju alkohol piłeś/aś? Gimnazjum* Szkoły ponadgimnazjalne* nigdy nie piłem/am 26,0 7,8 Piwo 46,2 56,1 Wino musujące/cydr 6,9 6,5 Alkopop 4,7 4,1 Wino 12,4 10,0 Wódka 15,3 29,7 *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi Gimnazjaliści wypijają raczej mniej niż jedną butelkę, lub najwyżej ok. 1 litra piwa, podczas gdy uczniowie szkół ponadgimnazjalnych piją większe ilości alkoholu. W ich przypadku spożycie piwa waha się od 1 do 4 butelek. Tabela 12. Ilość wypitego alkoholu Podczas ostatniej sytuacji, kiedy piłeś(aś) jakiś napój alkoholowy, czy piłeś(aś) piwo, cydr/wino musujące lub drink (niskoprocentowe napoje alkoholowe)? Jeśli tak, to ile wypiłeś(aś)? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Piwo Cydr Drink Piwo Cydr Drink Nigdy nie piję tego napoju 39,0 69,9 75,0 13,2 53,6 55,8 Ostatnim razem nie piłem(am) tego napoju 10,0 15,3 12,6 11,3 28,8 28,3 Mniej niż jedną zwykłą butelkę lub puszkę (poniżej 0,5 litra) 1-2 typowe butelki lub puszki (powyżej 0,5 do 1 litra) 3-4 typowe butelki lub puszki (powyżej 1 litra do 2 litrów) 5 lub więcej typowych butelek lub puszek (powyżej 2 litrów) 21,4 8,2 4,3 15,6 9,6 7,9 17,3 3,7 5,2 32,0 5,3 4,3 6,9 2,5 1,7 16,3 1,5 2,4 5,4 0,4 1,2 11,7 1,1 1,3 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Około 20% badanych uczniów spożywało w ostatnich 30 dniach wino. Uczniowie spożywają na ogół niewielkie ilości tego alkoholu, ale 1,9% gimnazjalistów, a 5,1% uczniów szkół ponadgimnazjalnych przyznało, że wypili co najmniej butelkę wina.
Tabela 13. Ilość spożytego wina Podczas ostatniej sytuacji, kiedy piłeś(aś) jakiś napój alkoholowy, czy piłeś(aś) wino? Jeśli tak, to ile wypiłeś(aś)? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Nigdy nie piję tego wina 57,3 38,8 Ostatnim razem nie piłem(am) wina 15,9 31,3 Mniej niż jeden kieliszek (poniżej 100 gram) 14,3 9,7 1-2 kieliszki (powyżej 100 gram do 200 gram) 6,5 10,0 Pół butelki (ok. 370 gram) 4,1 5,2 Butelkę lub więcej (750 gram lub więcej) 1,9 5,1 Ogółem 100,0 100,0 Mniej gimnazjalistów w porównaniu z uczniami szkół ponadgimnazjalnych pije wódkę (odpowiednio 41,4% i 78,2%). Część młodzieży sięgającej po wódkę, pije okazjonalnie (to znaczy nie za każdym razem) jest to 28,6% gimnazjalistów i 52% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Niepokoi jednak, że wśród pijących wódkę gimnazjalistów aż 8,7% pije duże ilości (co najmniej 300 gramów), a wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych takie ilości pije aż 27,1% uczniów, a kolejnych 13,4% wpija co najmniej 100 gramów. Młodzież przyznaje, że na ogół pije raz w tygodniu. Tylko pojedyncze osoby (1,2 gimnazjalistów i 1,4% starszych uczniów pije codziennie). Tabela 14. Ilość spożytej wódki Podczas ostatniej sytuacji, kiedy piłeś(aś) jakiś napój alkoholowy, czy piłeś(aś) wódkę? Jeśli tak, to ile wypiłeś(aś)? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Nigdy nie piję tego wódki 58,6 21,8 Ostatnim razem nie piłem(am) wódki 12,8 26,2 Mniej niż jeden kieliszek (poniżej 50 gram) 6,3 3,4 1-2 kieliszki (powyżej 50 gram do 100 gram) 6,6 8,1 3-5 kieliszków (powyżej 100 gram do 250 gram) 7,0 13,4 6 kieliszków lub więcej (300 gram lub więcej) 8,7 27,1 Ogółem 100,0 100,0 Obrazu dopełnia informacja, że uczniom zdarza się wypijać duże ilości na raz, to jest pięć drinków pod rząd w przypadku gimnazjalistów to 25,3%, a w przypadku uczniów szkół ponadgimnazjalnych 53,6%. Częściej w ten sposób spożywają alkohol uczniowie szkół ponagimnazjalnych najczęściej zdarza im się to raz w tygodniu, natomiast gimnazjalistom raczej raz w miesiącu.
Tabela 15. Spożycie pięciu lub więcej drinków z rzędu Pomyśl o OSTATNICH 30 DNIACH. Ile razy (jeśli w ogóle) wypiłeś(aś) pięć lub więcej "drinków" z rzędu? ("Drink" oznacza tu kieliszek wina, butelkę piwa, mały kieliszek wódki lub innego napoju alkoholowego, albo szklankę niskoprocentowego koktajlu). Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Ani razu 74,7 46,4 1 raz 8,8 12,7 2 razy 5,4 13,4 3-5 razy 6,4 14,1 6-9 razy 3,3 6,5 10 lub więcej razy 1,8 7,0 Ogółem 100,0 100,0 Co trzeci gimnazjalista i co dwunasty uczeń szkoły ponadgimnazjalnej zadeklarował, że nigdy nie pije alkoholu. Wśród pozostałych odpowiednio 33% i 26,5% nie upija się. Co dziesiąty uczeń gimnazjum (11,4%) po spożyciu alkoholu był pijany w znacznym stopniu, takiego stanu doświadczyło 23,9% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Mimo to, większość uczniów gimnazjów deklaruje, że stan upojenia alkoholowego nie wpływał na ich motorykę. Z kolei ponad połowa uczniów szkół ponadgimnazjalnych miała za sobą tego typu doświadczenie, w tym 18,5% w ostatnich 30 dniach poprzedzających badanie.
Wykres 10. Stopień upojenia alkoholem według poczucia uczniów [%]
Wykres 11. Wysoki stan upojenia alkoholem [%]
To kiedy młodzież sięga po alkohol jest związane z rodzajem alkoholu najwcześniej sięgają po piwo, a najpóźniej po wódkę. Dla gimnazjalistów momentem nasilenia tego zjawiska był 13, 14 rok życia, czyli moment przejścia ze szkoły podstawowej do gimnazjum. Pierwszy raz, kiedy się upili to dla nich częściej 15 rok życia. Dla obecnych uczniów szkół ponadgimnazjalnych, ten moment był nieznacznie późniejszy uczniowie zaczynali więcej pić ok. 14-15 roku życia, a do pierwszego incydentu związanego z upiciem się dochodziło najczęściej ok. 15-16 roku życia. Obserwujemy zatem pewne przyspieszenie tego procesu w młodszym roczniku. Picie alkoholu u większości badanych gimnazjalistów nie prowadzi do podejmowania zachowań ryzykownych. W przypadku gimnazjalistów w sytuacjach upojenia alkoholowego najczęściej dochodzi do poważnych kłótni, zgubienia lub zniszczenia ubrań, doznania lekkich obrażeń (bez konieczności wizyty w szpitalu) lub bójek, także do pływania w głębokiej wodzie. Ci, którym te sytuacje się zdarzały, na ogół mieli takie wypadki nie więcej niż 1-2 razy. Trend w przypadku uczniów szkół ponadgimnazjalnych jest podobny większość z nich nie podejmuje zachowań ryzykownych, a te które im się zdarzają są podobnej natury, jak w przypadku gimnazjalistów, z wyjątkiem tego, że dochodzi też do ryzykownych zachowań seksualnych (stosunek bez zabezpieczenia). Należy jednak podkreślić, że takie sytuacje dotyczą większej grupy młodzieży. Wykres 12. Wiek pierwszego spożycia napojów alkoholowych - gimnazjum [%]
Wykres 13. Wiek pierwszego spożycia napojów alkoholowych - szkoły ponadgimnazjalne [%] Wykres 14. Wiek upicia się po raz pierwszy [%]
Tabela 16. Doświadczenia uczniów po spożyciu alkoholu - gimnazjum Ile razy podczas ostatnich 12 miesięcy miałeś następujące doświadczenia po spożyciu alkoholu? 0 razy 1-2 razy 3-5 razy 6-9 razy 10-19 razy 20-39 razy 40 razy lub więcej Przemoc fizyczna, bójka 89,7 7,2 2,0 0,0 0,2 0,0 0,9 Wypadek lub obrażenie 88,5 8,3 1,6 0,7 0,0 0,0 0,9 Zniszczyłeś lub zgubiłeś/aś ubranie albo inne rzeczy 84,8 12,3 2,2 0,0 0,4 0,2 0,0 Poważne kłótnie 82,1 12,3 2,7 1,6 0,7 0,2 0,4 Ofiara kradzieży 96,4 2,7 0,2 0,2 0,0 0,2 0,2 Problemy z policją 93,7 4,5 0,7 0,4 0,2 0,0 0,4 Trafiłeś/aś do szpitala albo na pogotowie z powodu ciężkiego zatrucia 98,2 1,6 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 Trafiłeś/aś do szpitala albo na pogotowie z powodu wypadku lub obrażenia 98,2 1,3 0,2 0,2 0,0 0,0 0,0 Stosunek seksualny bez zabezpieczenia 94,8 2,5 0,4 0,2 0,0 0,0 2,0 Byłeś/aś ofiarą niechcianego stosunku seksualnego 98,0 1,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,7 Celowo zadawałeś/aś sobie ból fizyczny 93,1 4,8 1,1 0,4 0,0 0,0 0,4 Prowadzenie motoru, samochodu albo innego pojazdu 95,5 2,9 0,4 0,2 0,2 0,4 0,2 Spowodowałeś/aś wypadek drogowy prowadząc pojazd 99,3 0,0 0,2 0,0 0,2 0,0 0,2 Pływałeś/aś w głębokiej wodzie (na basenie, w rzece, w jeziorze) 89,4 4,9 2,0 0,9 0,9 0,4 1,3
Tabela 17. Doświadczenia uczniów po spożyciu alkoholu szkoły ponadgimnazjalne Ile razy podczas ostatnich 12 miesięcy miałeś następujące doświadczenia po spożyciu alkoholu? 0 razy 1-2 razy 3-5 razy 6-9 razy 10-19 razy 20-39 razy 40 razy lub więcej Przemoc fizyczna, bójka 86,3 10,0 1,8 0,8 0,5 0,0 0,6 Wypadek lub obrażenie 81,6 13,0 3,0 0,6 0,8 0,4 0,6 Zniszczyłeś lub zgubiłeś/aś ubranie albo inne rzeczy 78,4 16,3 3,0 0,5 1,2 0,3 0,4 Poważne kłótnie 75,2 15,3 5,1 2,1 1,3 0,1 0,9 Ofiara kradzieży 96,0 3,0 0,3 0,3 0,0 0,3 0,3 Problemy z policją 89,8 7,7 1,0 0,6 0,4 0,1 0,4 Trafiłeś/aś do szpitala albo na pogotowie z powodu ciężkiego zatrucia 98,4 0,5 0,3 0,0 0,3 0,0 0,5 Trafiłeś/aś do szpitala albo na pogotowie z powodu wypadku lub obrażenia 97,4 1,7 0,1 0,0 0,0 0,3 0,5 Stosunek seksualny bez zabezpieczenia 88,8 5,7 2,0 0,4 0,7 0,7 1,8 Byłeś/aś ofiarą niechcianego stosunku seksualnego 96,5 2,1 0,1 0,3 0,3 0,1 0,7 Celowo zadawałeś/aś sobie ból fizyczny 95,5 2,9 0,4 0,5 0,1 0,3 0,4 Prowadzenie motoru, samochodu albo innego pojazdu 93,5 4,3 1,2 0,0 0,1 0,3 0,6 Spowodowałeś/aś wypadek drogowy prowadząc pojazd 99,0 0,4 0,1 0,1 0,0 0,1 0,3 Pływałeś/aś w głębokiej wodzie (na basenie, w rzece, w jeziorze) 83,1 10,3 3,6 1,6 0,6 0,1 0,6
Tabela 18. Problemy występujące z powodu spożywania alkoholu przez kogoś z otoczenia Czy doświadczyłeś problemów podczas ostatnich 12 miesięcy, które wystąpiły, ponieważ ktoś inny spożywał alkohol? Czy ktoś, kto był pod wpływem alkoholu zaczepiał Cię na imprezie albo w innych prywatnych okolicznościach? Czy ktoś, kto był pod wpływem alkoholu zaczepiał Cię na ulicy albo w innych publicznych miejscach? Czy ktoś, kto był pod wpływem alkoholu zranił Cię fizycznie? Czy ktoś, kto był pod wpływem alkoholu zniszczył Ci ubranie lub inne rzeczy osobiste? Czy ktoś, kto był pod wpływem alkoholu był odpowiedzialny za spowodowanie wypadku drogowego, w którym uczestniczyłeś? Czy byłeś pasażerem pojazdu kierowanego przez osobę pod wpływem alkoholu? Czy ktoś, kto był pod wpływem alkoholu wystraszył Cię, kiedy spotkałeś go/ją na ulicy? Nie Tak, obca mi osoba Gimnazjum* Tak, przyjaciel/z najomy *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi Tak, ktoś mi bliski Nie Szkoły ponadgimnazjalne* Tak, obca mi osoba Tak, przyjaciel/z najomy Tak, ktoś mi bliski 65,9 24,4 11,0 2,9 46,5 39,0 18,6 5,2 43,6 54,6 2,8 1,3 36,3 61,0 5,2 1,6 95,9 1,3 1,8 1,0 93,0 4,0 1,7 1,5 96,6 1,1 1,6 0,7 92,1 3,2 3,3 1,4 98,2 1,1 0,5 0,2 97,3 1,3 0,9 0,7 94,6 0,8 2,1 3,1 89,9 2,4 4,6 3,9 68,6 28,5 2,9 1,6 73,0 22,5 3,3 2,0
Badana młodzież ma za sobą nieprzyjemne doświadczenia związane ze spożywaniem alkoholu przez innych, są to przede wszystkim sytuacje, gdy byli zaczepiani lub przestraszeni zarówno w miejscach publicznych, jak i w okolicznościach prywatnych. Sprawcami tych sytuacji były na ogół osoby obce. Sprawcami sytuacji ryzykownych, które były udziałem badanych (jazda samochodem kierowanym przez osobę odurzona alkoholem, bycie zranionym przez osobę pijaną lub zniszczenie ubrania i rzeczy przez pijaną osobę) rzadziej były osoby im znajome, a w przypadku jeżdżenia samochodem z pijanym kierowcą tymi kierowcami były osoby im bliskie. Uczniowie uważają, że nie mieliby trudności w kupieniu alkoholu, chociaż zauważamy dwie tendencje im mocniejszy alkohol tym większa trudność w jego zakupie (chociaż wódkę z łatwością może kupić 41,8% gimnazjalistów i 69,7% uczniów szkół ponadgimnazjalnych) oraz im starsza młodzież, tym mniejsze są trudności z kupieniem alkoholu. Wykres 15. Trudność w dostaniu/kupieniu wybranych napojów alkoholowych - gimnazjum [%] Wykres 16.Trudność w dostaniu/kupieniu wybranych napojów alkoholowych - szkoły ponadgimnazjalne [%]
W ocenie tych deklaracji należy uwzględnić rzeczywiste doświadczenia młodzieży z tego typu zakupami większość gimnazjalistów nie kupowała alkoholu do własnego spożycia, pozostali mieli takie doświadczenie w ostatnim miesiącu raz na dwa tygodnie lub raz w tygodniu. Alkohol (głównie piwo) częściej kupują uczniowie starsi. Tabela 19. Zakup alkoholu na własny użytek Ile razy w ciągu ostatnich 30 dni kupiłeś/aś w sklepie alkohol dla własnego spożycia? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Piwo Wino Wódkę Piwo Wino Wódkę 0 razy 81,5 97,1 91,3 53,9 92,0 74,8 1-2 razy 10,1 1,2 5,1 22,7 5,4 16,2 3-5 razy 4,8 0,9 1,0 11,2 1,4 5,3 6-9 razy 1,5 0,2 0,7 7,3 0,6 1,9 10-19 razy 0,5 0,2 0,9 2,1 0,1 0,8 20 lub więcej razy 1,5 0,5 1,0 2,7 0,5 1,0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Gimnazjaliści na ogół piją alkohol w domu własnym lub kogoś. Nieco rzadziej zdarza im się pić alkohol w miejscu publicznym lub jakiejś przestrzeni wspólnej (na ulicy, w parku, na plaży). Stosunkowo rzadko piją alkohol w barze, dyskotece lub restauracji. W tym ostatnim przypadku, najczęściej piją piwo (zdarzyło im się to 1-2 razy w ostatnim miesiącu). Inaczej jest ze starszymi uczniami oni wprawdzie także piją alkohol w czyimś domu lub (dwukrotnie rzadziej) u siebie w domu. Co czwarty z nich pił alkohol w przestrzeni publicznej. Znacznie częściej niż młodsi uczniowie mają jednak okazję do picia alkoholu w barach lub dyskotekach tu piją nie tylko piwo (33,5%), ale także wódkę (23,4%), najczęściej dwa lub 4 razy w miesiącu. Wykres 17. Miejsca, w których uczniowie spożywali alkohol [%] *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi
Gimnazjaliści sięgają po alkohol przede wszystkim po to, żeby lepiej się poczuć w sytuacjach towarzyskich, które dzięki alkoholowi wydają się im bardziej interesujące i zabawne. Ale sięgają po alkohol także dlatego, ze dzięki temu lepiej się czują oraz dlatego, że sprawia im przyjemność zarówno samo picie alkoholu ( to jest fajne ), jak i uczucie po jego wypiciu. Podobne motywacje mają starsi uczniowie sięgają po alkohol przede wszystkim, żeby lepiej czuć się na imprezach, a same te wydarzenia odbierać jako ciekawsze i bardziej zabawne.
Tabela 20. Powody sięgania po alkohol przez uczniów gimnazjum Jak często w ciągu ostatnich 12 miesięcy sięgnąłeś po alkohol, bo alkohol Nigdy Rzadko Czasami Często Zawsze Średnia Pomaga Ci się dobrze bawić na imprezie 67,4 9,7 10,0 8,6 4,3 1,73 Pomaga Ci się odprężyć, gdy jesteś przygnębiony/a lub zdenerwowany/a 75,6 6,4 8,8 5,7 3,5 1,55 Poprawia Ci humor, gdy jesteś w złym nastroju 73,2 7,3 9,3 6,6 3,6 1,60 Lubię to uczucie po alkoholu 75,0 6,9 8,0 6,2 3,8 1,57 Mnie odurza 86,9 6,6 2,8 2,4 1,4 1,25 Sprawia, że spotkania towarzyskie są bardziej zabawne 66,6 7,5 9,7 11,3 5,0 1,81 Pozwala dopasować się do grupy, którą lubisz 82,0 7,6 5,5 2,9 1,9 1,35 Sprawia, że imprezy i uroczystości są ciekawsze 70,8 6,6 11,1 7,8 3,6 1,67 Pomaga mi zapomnieć o problemach 79,4 5,2 6,6 5,1 3,7 1,48 To jest fajne 74,7 9,1 7,7 4,7 3,8 1,54 Chcesz być lubiany 89,7 4,7 2,4 1,6 1,6 1,21 Nie chcesz być odrzucony przez innych 90,4 5,4 1,9 0,9 1,4 1,18
Tabela 21. Powody sięgania po alkohol przez uczniów szkoły ponadgimnazjalne Jak często w ciągu ostatnich 12 miesięcy sięgnąłeś po alkohol, bo alkohol Nigdy Rzadko Czasami Często Zawsze Średnia Pomaga Ci się dobrze bawić na imprezie 33,9 13,9 21,8 19,5 10,9 2,59 Pomaga Ci się odprężyć, gdy jesteś przygnębiony/a lub zdenerwowany/a 51,2 16,2 18,6 8,9 5,0 2,00 Poprawia Ci humor, gdy jesteś w złym nastroju 49,5 15,7 19,8 9,8 5,2 2,05 Lubię to uczucie po alkoholu 47,4 17,8 17,2 10,7 6,8 2,12 Mnie odurza 65,3 16,5 11,7 3,4 3,2 1,63 Sprawia, że spotkania towarzyskie są bardziej zabawne 35,0 9,8 21,6 22,9 10,7 2,65 Pozwala dopasować się do grupy, którą lubisz 63,9 15,3 10,4 6,6 3,9 1,71 Sprawia, że imprezy i uroczystości są ciekawsze 42,7 11,0 21,0 15,8 9,6 2,39 Pomaga mi zapomnieć o problemach 60,9 13,9 12,8 7,5 4,9 1,82 To jest fajne 54,9 13,5 14,3 9,2 8,1 2,02 Chcesz być lubiany 86,4 7,7 2,9 1,8 1,3 1,24 Nie chcesz być odrzucony przez innych 86,2 7,7 3,3 1,4 1,4 1,24
Alkohol bywa łączony z napojami energetycznymi częściej w wypadku starszych uczniów niż młodszych. Im starsi uczniowie, tym częściej piją takie mieszanki. Tabela 22. Liczba okazji do wypicia jednocześnie napojów energetycznych i alkoholu Jak dużo miałeś okazji by pić jednocześnie napoje energetyczne i alkohol? W życiu Gimnazjum W ostatnich 12 miesiącach W ostatnich 30 dniach W życiu Szkoły ponadgimnazjalne W ostatnich 12 miesiącach W ostatnich 30 dniach 0 razy 75,0 80,2 89,5 60,8 71,1 85,9 1-2 razy 7,4 6,8 4,2 15,2 14,1 5,6 3-5 razy 5,4 5,2 2,4 7,4 4,3 1,6 6-9 razy 4,0 2,7 0,9 4,8 3,1 2,7 10-19 razy 3,9 1,8 0,9 3,4 2,3 0,9 20-39 razy 0,4 0,4 0,2 1,3 1,3 1,0 40 razy lub więcej 3,9 2,9 2,0 7,1 3,8 2,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Ponad połowa uczniów (65% gimnazjalistów i 56,8% uczniów szkół ponadgimnazjalnych) ma w swoim otoczeniu osoby, które nadmiernie spożywają alkohol. Co piąty z uczniów gimnazjów i co czwarty z uczniów szkół ponadgimnazjalnych ocenia, że prowadzi to do problemów w ich życiu. Wykres 18. Spożywanie alkoholu przez osoby z bliskiego otoczenia ucznia i wynikające z tego problemy [%]
Środki uspakajające, substancje psychoaktywne Marihuana Badani uczniowie sami deklarują, że gdyby zażywali marihuanę lub haszysz, przyznaliby się do tego w badaniu tylko 12,4% gimnazjalistów, a 7% uczniów szkół średnich zadeklarowało, że nie przyznaliby się w kwestionariuszu do tego. Oznacza to, że można zawierzyć analizowanym dalej deklaracjom. Wynika z nich że 17% gimnazjalistów i 30,3% uczniów szkół ponadgimnazjalnych miało okazję w ciągu ostatnich 12 miesięcy palić marihuanę. Wykres 19. Palenie marihuany w ciągu ostatnich 12 miesięcy [%] Podobny obraz uzyskujemy, gdy pytamy o to ile razy używano marihuany. W przypadku gimnazjalistów są to raczej pojedyncze sytuacje (1-2 razy w życiu), dla wielu zdarzyły się one w bieżącym roku szkolnym. W szkołach ponadgimnazalnych skala zjawiska jest nieco większa prawie połowa miała za sobą przynajmniej jednorazowe doświadczenie z paleniem marihuany, na ogół były to doświadczenia jednorazowe (15%), ale uwagę zwraca grupa około 1,8% uczniów tych szkół i 1,2% gimnazjalistów, którzy zażywają marihuanę bądź haszysz niemal codziennie lub częściej. Następuje też nieznaczne przesunięcie w czasie sięgania po marihuanę w przypadku gimnazjalistów pierwszy kontakt nastąpił ok. 14-15 roku życia, w przypadku szkół średnich 15-16 roku życia.
Wykres 20. Zażywanie marihuany lub haszyszu [%]
Młodzież dość licznie deklaruje, że miała możliwość spróbowania marihuany, ale z niej nie skorzystała odmówiło 35,2% gimnazjalistów i 58,2% uczniów szkół średnich. W większości przypadków były to sytuacje jednorazowe (1-2 razy mieli taką okazję, w której odmówili), ale uczniowie szkół średnich byli w tych sytuacjach wielokrotnie (dotyczy to 37% uczniów tych szkół). Marihuana jest trudniej dostępna dla młodzieży niż papierosy lub alkohol, jednak 39,8% gimnazjalistów i 55,4% nie miałaby trudności w jej zdobyciu. Wykres 21. Trudność w zdobyciu marihuany lub haszyszu [%] Uczniom zdarza się od czasu do czasu palić marihuanę przed południem (19,2% gimnazjalistów i 36,2% uczniów szkół średnich), podobnie rzadko zdarza im się palić marihuanę w samotności. Według ich deklaracji nie mają raczej problemów z pamięcią pod wpływem zażywania marihuany, nie odczuwali też dotkliwych problemów w związku z tym. Jednak dość często zetknęli się z tym, że przyjaciele lub rodzice nalegali na ograniczenie lub zaprzestanie zażywania marihuany. To doświadczenia gimnazjalistów częściej niż uczniów szkół ponadgimnazjalnych.
Tabela 23. Sytuacje związane z paleniem marihuany gimnazjum Czy następujące sytuacje zdarzyły Ci się w ciągu ostatnich 12 miesięcy: Nigdy Rzadko Od czasu do czasu Stosunkowo często Bardzo często Ogółem Czy paliłeś marihuanę przed południem? 76,0 9,6 9,6 1,2 3,6 100,0 Czy paliłeś marihuanę kiedy byłeś sam? 81,2 11,5 3,0 1,2 3,0 100,0 Czy miałeś problemy z pamięcią po tym jak paliłeś marihuanę? 85,5 8,5 1,8 0,6 3,6 100,0 Czy Twoim przyjaciele albo rodzice mówili Ci, żebyś ograniczył lub przestał palić marihuanę? Czy próbowałeś ograniczyć lub przestać palić marihuanę, ale bez sukcesu? Czy miałeś problemy z powodu tego, że paliłeś marihuanę? (bójki, wypadek, problemy w szkole itp.) 87,3 3,0 1,2 3,0 5,4 100,0 90,3 3,0 1,2 1,8 3,6 100,0 89,0 4,9 1,8 0,6 3,7 100,0 Tabela 24. Sytuacje związane z paleniem marihuany szkoły ponadgimnazjalne Czy następujące sytuacje zdarzyły Ci się w ciągu ostatnich 12 miesięcy: Nigdy Rzadko Od czasu do czasu Stosunkowo często Bardzo często Ogółem Czy paliłeś marihuanę przed południem? 56,6 24,5 11,7 2,8 4,5 100,0 Czy paliłeś marihuanę kiedy byłeś sam? 76,7 14,6 4,2 2,1 2,4 100,0 Czy miałeś problemy z pamięcią po tym jak paliłeś marihuanę? 74,7 14,2 5,6 2,1 3,5 100,0 Czy Twoim przyjaciele albo rodzice mówili Ci, żebyś ograniczył lub przestał palić marihuanę? Czy próbowałeś ograniczyć lub przestać palić marihuanę, ale bez sukcesu? Czy miałeś problemy z powodu tego, że paliłeś marihuanę? (bójki, wypadek, problemy w szkole itp.) 83,4 6,9 4,1 3,1 2,4 100,0 87,9 4,2 3,8 0,3 3,8 100,0 92,1 2,8 1,4 2,8 1,0 100,0
Substancje odurzające Pytanie o zażywanie narkotyków jest niezwykle drażliwe. Należy liczyć się z tym, że młodzież udziela odpowiedzi mało prawdziwych, zawyżonych świadczyć może o tym np. wskazanie na zażywanie nieistniejącego środka relevin. Relatywnie niewielka grupa uczniów gimnazjów miała styczność z narkotykami: liczba ta waha się od 1-3% uczniów. W przypadku tej grupy była to na ogół styczność jednorazowa. Częściej uczniowie biorą natomiast leki przeciwbólowe (48,5%), uspokajające i nasenne (14,5%), co dwunasty uczeń deklarował, że łączy leki z alkoholem. Zaczynają eksperymentować z narkotykami najczęściej w wieku 14-15 lat. Deklarują, że sytuacje, w których mieli okazję sięgnąć po narkotyki są rzadkie, na ogół takich sytuacji było 1-2. Wykres 22. Używanie środków odurzających - gimnazjum [%]
Zdobycie narkotyków jest zdecydowanie trudniejsze niż wcześniej omawianych substancji (papierosy, alkohol, marihuana). Najłatwiej jest im zdobyć środki uspokajające (których zażywają najwięcej). Narkotyki są dostępne (to znaczy łatwe do zdobycia) dla 11-17% uczniów gimnazjów, najtrudniejszy do zdobycia jest crack, najłatwiej jest im zdobyć kokainę i amfetaminę. Tabela 25. Trudność w zdobyciu narkotyków - gimnazjum Jak myślisz, jak trudno byłoby Ci zdobyć następujące narkotyki, gdybyś tylko chciał? Niemożliwe Bardzo trudne Trudne Łatwe Bardzo łatwe Nie wiem Amfetaminę 24,3 17,9 14,0 14,3 3,9 25,6 Metamfetaminę 26,0 18,3 14,9 10,3 3,7 26,8 Środki uspokajające/usypiające 13,5 6,3 13,2 26,3 19,8 20,8 Ekstasy 23,5 15,3 15,8 11,9 4,5 28,9 Kokainę 25,0 17,3 14,4 13,1 5,0 25,3 Crack 26,7 16,7 14,3 7,6 4,3 30,3 Inne narkotyki 20,1 13,5 11,5 14,4 7,5 33,1 Obraz dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych jest zbliżony. W tej grupie liczba osób, które deklarują kontakt z narkotykami to 1-4% - najczęściej sięgano po środki halucynogenne i grzyby halucynogenne. W większości przypadków były to kontakty jednorazowe. Podobnie, jak u gimnazjalistów, uczniowie często sięgają po środki przeciwbólowe oraz leki uspokajające i nasenne, zdarza im się (16,8%) łączyć alkohol z lekami. Eksperyment z tymi substancjami zaczynają ok. 15-16 roku życia (a więc później niż młodszy z badanych roczników). Deklarują, że sytuacje, w których mieli okazję sięgnąć po narkotyki są rzadkie, na ogół takich sytuacji było 1-2, ale w odniesieniu do amfetaminy lub met amfetaminy takich okazji było więcej 3-5 razy w ostatnim roku i 6-9 w życiu. Wykres 23. Używanie środków odurzających - szkoły ponadgimnazjalne [%]
W przypadku uczniów starszych obserwujemy podobne tendencje jak u uczniów młodszych jeśli chodzi o dostęp do narkotyków. Najłatwiej jest im zdobyć środki uspokajające (których zażywają najwięcej). Narkotyki są dostępne (to znaczy łatwe do zdobycia) dla 11-20% uczniów szkół ponadgimnazjalnych, najtrudniejszy do zdobycia jest crack, najłatwiej jest im zdobyć kokainę i amfetaminę, ale też ekstazy (trochę trudniej dostępną dla uczniów młodszych). Tabela 26. Trudność w zdobyciu narkotyków szkoły ponadgimnazjalne Jak myślisz, jak trudno byłoby Ci zdobyć następujące narkotyki, gdybyś tylko chciał? Niemożliwe Bardzo trudne Trudne Łatwe Bardzo łatwe Nie wiem Amfetaminę 15,2 14,0 15,6 15,0 8,4 31,8 Metamfetaminę 15,8 16,6 16,2 11,3 7,1 33,1 Środki uspokajające/usypiające 8,8 7,5 12,1 25,8 22,4 23,5 Ekstasy 14,2 13,7 18,2 13,3 6,5 34,0 Kokainę 15,2 16,3 18,4 10,9 6,4 32,7 Crack 17,4 15,3 16,6 7,0 5,9 37,7 Inne narkotyki 13,1 11,3 10,9 13,8 10,3 40,5 Dopalacze i inne substancje chemiczne Tylko nieliczni uczniowie deklarują, że zażywali dopalaczy 3,3% gimnazjalistów i 6,5% starszych uczniów. Należy jednak tę grupę powiększyć o tych, którzy pytani o dopalacze nie byli pewni odpowiedzi (nie wiedzieli, czy to, co zażyli było dopalaczem). Tak ujęty problem wskazuje na inną skalę zjawiska, bowiem dotyczy ono 9,7% gimnazjalistów i 14,2% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Wykres 24. Używanie dopalaczy [%]
Zażywane dopalacze miały na ogół postać ziół do palenia. Starsi uczniowie (2,8%) zażywali dopalacze także w innych postaciach: proszku lub kryształków. Tabela 27. Forma zażytego dopalacza Jaka była forma dopalacza, którego zażyłeś/aś w ostatnich 12 miesiącach? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Nie używałem takich substancji w ciągu ostatnich 12 miesięcy Mieszanka ziołowa dopalenia, która daje efekty podobne, jak po spożyciu narkotyków Proszki, kryształki, które dają efekty podobne, jak po spożyciu narkotyków 92,9 91,6 4,6 4,9 0,9 2,8 Płyny o działaniu podobnym do narkotyków 0,7 0,3 Inne 1,4 1,3 *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi Relatywnie niewielka grupa uczniów eksperymentowała z substancjami wziewnymi częściej dotyczy to gimnazjalistów niż uczniów starszych (odpowiednio: 12,6% i 10,8%). W obu grupach na ogół były to doświadczenia jednorazowe, tylko w pojedynczych przypadkach uczniowie wdychali substancje chemiczne częściej. Odnotowujemy pojedyncze przypadki uczniów, którzy takie substancje wdychają codziennie (0,7% gimnazjalistów i 0,6% uczniów starszych). Tabela 28. Wdychanie substancji chemicznych Ile razy (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się wdychać substancje chemiczne (klej, aerozole, itp.) po to, żeby być odurzonym? W życiu Gimnazjum W ostatnich 12 miesiącach W ciągu ostatnich 30 dni W życiu Szkoły ponadgimnazjalne W ostatnich 12 miesiącach W ciągu ostatnich 30 dni 0 razy 87,4 94,5 96,6 89,2 95,7 97,6 1-2 razy 7,4 2,2 1,7 6,2 2,1 0,6 3-5 razy 1,4 0,8 0,5 1,6 0,5 0,4 6-9 razy 0,8 0,8 0,0 0,8 0,6 0,5 10-19 razy 1,1 0,5 0,5 1,2 0,1 0,4 20-39 razy 0,2 0,7 0,0 0,2 0,5 0,0 40 razy lub więcej 1,6 0,5 0,7 0,7 0,5 0,6 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Subiektywna ocena szkodliwości spożywania alkoholu i zażywania narkotyków Uczniowie gimnazjów mieli problem z oceną szkodliwości swoich zachowań zwłaszcza w odniesieniu do zażywania narkotyków (w szczególności twardych) oraz substancji chemicznych i dopalaczy. Trudności tej oceny sprzyjała jednorazowość doświadczeń (łatwiej było ocenić szkodliwość, gdy brano pod uwagę przypadek regularnego zażywania tych środków). Za najmniej ryzykowne gimnazjaliści uważają nieregularne palenie papierosów, picie niewielkich ilości alkoholu (nawet codzienne) oraz okazjonalne zażywanie marihuany lub haszyszu. W przypadku papierosów i alkoholu na podwyższenie przekonania o ryzykowności wpływa ilość i częstość korzystania z nich jeśli ktoś częściej i więcej pije lub pali, jego zachowanie staje się w oczach młodzieży ryzykowne. W przypadku narkotyków uznawanych generalnie za bardziej szkodliwe niż alkohol lub papierosy na przekonanie o szkodliwości wpływa regularność ich zażywania. Innymi słowy, młodzież kieruje się tym, czy sięganie po dowolną z wymienionych substancji wskazuje na uzależnienie, chociaż definicja tego zjawiska jest subiektywna i raczej nastawiona na przyzwolenie (jak w przypadku alkoholu, gdzie młodzież przyjmuje, że nawet codzienne picie 1 drinka nie wskazuje na uzależnienie). Podobny obraz uzyskujemy z wypowiedzi młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych oni także ryzyko to uzależniają od częstości i regularności przyjmowania danej substancji.
Wykres 25. Ocena ryzyka szkodliwości zachowań - gimnazjum [%]
Wykres 26. Ocena ryzyka szkodliwości zachowań - szkoły ponadgimnazjalne [%]
Internet, gry komputerowe, gry hazardowe Badana młodzież, niezależnie od typu szkoły, korzysta powszechnie z Internetu. Nie ma w zasadzie różnicy w częstości korzystania z Internetu w ciągu tygodnia tak samo często młodzież sięga po to medium w tygodniu, jak i w weekendy. Jedynie wśród gimnazjalistów poziom korzystania z Internetu jest nieco niższy w drugiej części tygodnia roboczego. Tabela 29. Korzystanie z Internetu W jakie dni w ostatnim tygodniu korzystałeś z Internetu (na komputerze, tablecie, smartfonie albo innym urządzeniu)? Weź pod uwagę wszystkie swoje czynności wymagające korzystania z Internetu. Gimnazjum* Szkoły ponadgimnazjalne* W żaden 0,8 2,1 W poniedziałek 86,8 88,2 We wtorek 84,9 89,0 W środę 79,3 86,8 W czwartek 79,0 84,4 W piątek 78,7 85,0 W sobotę 81,9 84.0 W niedzielę 80,3 84,7 *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi Uczniowie korzystają więc z Internetu codziennie, ale w weekend przeznaczają na to więcej czasu ponad połowa spędza w nim więcej niż 4 godziny dziennie, podczas gdy w tygodniu jest to najczęściej 2-3 godziny. Nie ma różnic pod tym względem ze względu na wiek uczniów. Wykres 27. Liczba godzin korzystania z Internetu [%]
Badana młodzież, bez względu na wiek, najczęściej korzysta z Internetu do komunikacji za pomocą mediów społecznościowych (większość robi to codziennie), ewentualnie do szukania informacji. Do takich celów informacyjnych Internet wykorzystywany jest częściej przez starszych uczniów. Rzadziej Internet jest wykorzystywany jako źródło zasobów do ściągnięcia (plików muzycznych lub filmów) lub do grania w gry on-line. W gry on-line gra 48,4% gimnazjalistów i 44,1% uczniów szkół średnich. Co siódmy uczeń gra codziennie. Komunikacja za pomocą mediów zajmuje bardzo dużo czasu w ciągu dnia co trzeci z uczniów zadeklarował, że spędza w ciągu powszedniego dnia nawet 6 godzin i więcej w ten sposób. Ze względu na ilość czasu, jakim w ogóle dysponuje młodzież szkolna, można uznać, że jest to forma aktywności stale towarzysząca innym czynnościom. Mniej czasu (do 2-3 godz.) przeznaczają na czytanie lub szukanie informacji i inne wymienione formy aktywności. Portale społecznościowe poza tym, że są stałym elementem codzienności badanych uczniów pochłaniają dużo czasu, czego świadomość mają zarówno sami uczniowie, jak i ich rodzice. Około 40% gimnazjalistów ma świadomość, że spędzają na nich zbyt dużo czasu, świadomość ta jest wzmacniana przez ich rodziców (41,2% gimnazjalistów jest napominana w tym względzie przez rodziców). Rzadziej przyznają natomiast, że rezygnacja z udziału w portalu społecznościowym to dla nich problem 29,2% uczniów gimnazjów czuje się smutnych, gdy nie mogą korzystać z portali. Trochę inaczej jest w przypadku uczniów szkół średnich. Wprawdzie oni także spędzają dużo czasu na komunikowaniu się z innymi z pomocą portali społecznościowych, czego mają świadomość (połowa z nich sądzi, że pochłania im to za dużo czasu), ale tylko co piąty z nich czuje się źle, gdy jest pozbawiony takiej możliwości, rzadziej też ich rodzice podzielają przekonanie o nadmiernej ilości czasu poświęcanej na tę formę komunikacji. Nieco inaczej jest z grami komputerowymi. Tu występuje pełna zbieżność między samoocenami a komunikatami, jakie młodzież otrzymuje od rodziców. Za dużo czasu spędza co piaty badany (w odczuciu własnym i rodziców). Bardziej uzależnieni od grania są uczniowie młodsi, aż 18,9% z nich czuje się źle, gdy nie mogą grać, w porównaniu z 13% uczniów szkół ponadgimnazjalnych.
Tabela 30. Liczba dni korzystania z Internetu według celu gimnazjum W ile dni w ciągu ostatniego tygodnia korzystałeś/aś z Internetu w celu: 0 dni 1 dzień 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni Ogółem Komunikacji z innymi dzięki mediom społecznościowym (Facebook, Twitter, Skype, WhatsApp, Instagram, itp.) Grania w gry on-line (wojenne, strategiczne, np. Call of Duty, World of Warcraft, GTA, MMO, itp.) Graniu w gry on-line, w których można wygrać pieniądze (poker, kości, zdrapki, automaty do gier, itp.) 8,1 5,5 3,3 5,2 3,6 4,7 3,7 66,0 100,0 51,6 7,6 7,1 7,0 3,7 4,4 3,2 15,3 100,0 89,6 3,3 1,8 1,1 0,8 0,5 0,3 2,6 100,0 Czytaniu, szukaniu informacji itp. 8,3 14,3 15,5 15,6 8,8 10,9 4,4 22,1 100,0 Ściąganiu muzyki, filmów 30,8 19,7 12,4 8,5 5,1 5,5 3,8 14,2 100,0 Poszukiwaniu i kupowaniu lub sprzedawaniu różnych produktów, gier, książek (Amazon, Ebay/ Allegro, OLX) 54,2 19,3 10,9 6,0 1,8 1,6 0,3 5,8 100,0 Tabela 31. Liczba dni korzystania z Internetu według celu szkoły ponadgimnazjalne W ile dni w ciągu ostatniego tygodnia korzystałeś/aś z Internetu w celu: 0 dni 1 dzień 2 dni 3 dni 4 dni 5 dni 6 dni 7 dni Ogółem Komunikacji z innymi dzięki mediom społecznościowym (Facebook, Twitter, Skype, WhatsApp, Instagram, itp.) Grania w gry on-line (wojenne, strategiczne, np. Call of Duty, World of Warcraft, GTA, MMO, itp.) Graniu w gry on-line, w których można wygrać pieniądze (poker, kości, zdrapki, automaty do gier, itp.) 5,0 3,1 3,2 2,1 1,7 3,3 4,4 77,3 100,0 55,9 5,7 5,8 5,8 5,7 4,4 2,0 14,7 100,0 91,0 2,4 1,5 1,8 0,5 0,6 0,2 2,0 100,0 Czytaniu, szukaniu informacji itp. 5,0 7,1 12,7 15,1 11,1 12,1 5,9 30,9 100,0 Ściąganiu muzyki, filmów 28,3 20,2 11,1 10,6 8,2 5,1 2,3 14,1 100,0 Poszukiwaniu i kupowaniu lub sprzedawaniu różnych produktów, gier, książek (Amazon, Ebay/ Allegro, OLX) 51,9 18,3 9,2 7,6 4,4 2,3 1,2 5,1 100,0
Tabela 32. Liczba godzin spędzanych w Internecie ciągu typowego tygodnia według celu gimnazjum Ile godzin w ciągu typowego dnia (w ostatnich 30 dniach) spędziłeś w Internecie w celu: Ani razu Pół godziny i krócej Ok. 1 godz. Ok. 2-3 godz. Ok. 4-5 godz. 6 godz. i dłużej Ogółem Komunikacji z innymi dzięki mediom społecznościowym (Facebook, Twitter, Skype, WhatsApp, Instagram, itp.) Grania w gry on-line (wojenne, strategiczne, np. Call of Duty, World of Warcraft, GTA, MMO, itp.) Graniu w gry on-line, w których można wygrać pieniądze (poker, kości, zdrapki, automaty do gier, itp.) 7,5 11,1 16,6 22,7 13,4 28,7 100,0 48,5 6,0 9,8 15,8 7,2 12,7 100,0 88,8 3,7 1,8 1,8 0,8 3,1 100,0 Czytaniu, szukaniu informacji itp. 8,3 22,2 31,2 20,7 6,7 10,9 100,0 Ściąganiu muzyki, filmów 27,9 29,2 20,0 11,0 4,6 7,2 100,0 Poszukiwaniu i kupowaniu lub sprzedawani różnych produktów, gier, książek (Amazon, Ebay/ Allegro, OLX) 52,3 23,5 12,1 7,0 2,0 3,3 100,0 Tabela 33. Liczba godzin spędzanych w Internecie ciągu typowego tygodnia według celu szkoły ponadgimnazjalne Ile godzin w ciągu typowego dnia (w ostatnich 30 dniach) spędziłeś w Internecie w celu: Ani razu Pół godziny i krócej Ok. 1 godz. Ok. 2-3 godz. Ok. 4-5 godz. 6 godz. i dłużej Ogółem Komunikacji z innymi dzięki mediom społecznościowym (Facebook, Twitter, Skype, WhatsApp, Instagram, itp.) Grania w gry on-line (wojenne, strategiczne, np. Call of Duty, World of Warcraft, GTA, MMO, itp.) Graniu w gry on-line, w których można wygrać pieniądze (poker, kości, zdrapki, automaty do gier, itp.) 4,9 9,8 13,6 22,4 12,5 37,0 100,0 53,0 5,4 8,4 13,1 5,6 14,5 100,0 88,9 3,3 3,0 2,4 0,4 2,0 100,0 Czytaniu, szukaniu informacji itp. 7,0 16,8 29,0 22,9 8,8 15,5 100,0 Ściąganiu muzyki, filmów 27,2 27,5 20,8 10,9 4,5 9,1 100,0 Poszukiwaniu i kupowaniu lub sprzedawani różnych produktów, gier, książek (Amazon, Ebay/ Allegro, OLX) 48,6 22,2 14,9 8,0 1,7 4,7 100,0
Tabela 34. Korzystanie z Internetu gimnazjum Przeczytaj poniższe twierdzenia dotyczące korzystania z Internetu. Jak często odnoszę się one do Ciebie? Nigdy Rzadko Czasami Często Bardzo często Średnia* Jak często orientujesz się, że trudno Ci przestać korzystać z Internetu kiedy jesteś on-line? 37,1 26,1 20,8 9,9 6,2 2,22 Jak często w dalszym ciągu korzystasz z Internetu, mimo że chciałabyś przestać? 53,5 19,4 14,1 8,0 4,9 1,91 Jak często Twoi rodzicie, znajomi mówią Ci, żebyś mniej korzystał z Internetu? 39,9 25,0 17,5 11,5 6,2 2,19 Jak często wolisz spędzać czas w Internecie zamiast spotykać się z innymi ludźmi (rodziną, znajomymi, przyjaciółmi) 51,0 25,0 15,0 6,1 3,0 1,85 Jak często za krótko spałeś/aś, ponieważ korzystałeś z Internetu? 38,0 29,2 16,9 9,6 6,2 2,17 Jak często myślisz o Internecie, kiedy nie masz dostępu do sieci? 42,3 31,5 13,8 8,2 4,1 2,00 Jak często niecierpliwisz się wyczekując na możliwość skorzystania z sieci? 46,0 27,5 15,4 7,3 3,8 1,95 Jak często myślisz, że powinieneś rzadziej korzystać z Internetu? 39,7 24,9 21,4 8,0 6,0 2,16 Jak często bezskutecznie starałeś się spędzić mniej czasu na korzystaniu z Internetu? 56,6 21,5 13,6 4,5 3,8 1,77 Jak często spieszysz się ze swoimi zadaniami (np. nauką), żeby móc jak najszybciej wejść do Internetu? Jak często zaniedbujesz swoje codziennie obowiązki (praca, szkoła, życie rodzinne), ponieważ wolisz spędzać czas korzystając z Internetu 47,0 26,6 15,7 7,7 3,0 1,93 49,2 26,6 15,7 4,8 3,7 1,87 Jak często zaglądasz do Internetu, kiedy źle się czujesz? 31,5 20,1 22,6 15,8 10,0 2,53 Jak często korzystasz z Internetu, żeby uciec od zmartwień lub poczuć ulgę od negatywnych uczuć? Jak często czujesz się niespokojny, sfrustrowany lub zirytowany kiedy nie możesz skorzystać z Internetu? *Średnia została wyliczona na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza nigdy a 5 bardzo często 40,8 21,5 18,0 13,1 6,6 2,23 60,4 20,1 11,4 4,6 3,4 1,70
Tabela 35. Korzystanie z Internetu szkoły ponadgimnazjalne Przeczytaj poniższe twierdzenia dotyczące korzystania z Internetu. Jak często odnoszę się one do Ciebie? Nigdy Rzadko Czasami Często Bardzo często Średnia* Jak często orientujesz się, że trudno Ci przestać korzystać z Internetu kiedy jesteś on-line? 39,1 22,3 23,2 9,1 6,3 2,21 Jak często w dalszym ciągu korzystasz z Internetu, mimo że chciałabyś przestać? 52,6 23,3 11,7 7,9 4,5 1,88 Jak często Twoi rodzicie, znajomi mówią Ci, żebyś mniej korzystał z Internetu? 47,7 23,6 17,7 6,6 4,5 1,97 Jak często wolisz spędzać czas w Internecie zamiast spotykać się z innymi ludźmi (rodziną, znajomymi, przyjaciółmi) 54,5 27,0 10,6 4,0 4,0 1,76 Jak często za krótko spałeś/aś, ponieważ korzystałeś z Internetu? 40,8 27,1 17,8 8,3 5,9 2,11 Jak często myślisz o Internecie, kiedy nie masz dostępu do sieci? 47,6 28,7 17,0 3,9 2,7 1,85 Jak często niecierpliwisz się wyczekując na możliwość skorzystania z sieci? 49,4 28,1 14,4 4,7 3,5 1,85 Jak często myślisz, że powinieneś rzadziej korzystać z Internetu? 42,3 25,4 22,3 6,8 3,3 2,03 Jak często bezskutecznie starałeś się spędzić mniej czasu na korzystaniu z Internetu? 59,0 23,3 11,1 3,8 2,9 1,68 Jak często spieszysz się ze swoimi zadaniami (np. nauką), żeby móc jak najszybciej wejść do Internetu? Jak często zaniedbujesz swoje codziennie obowiązki (praca, szkoła, życie rodzinne), ponieważ wolisz spędzać czas korzystając z Internetu 52,9 24,0 14,9 4,5 3,6 1,82 50,6 26,4 13,6 5,7 3,6 1,85 Jak często zaglądasz do Internetu, kiedy źle się czujesz? 30,5 20,8 25,1 15,7 7,9 2,50 Jak często korzystasz z Internetu, żeby uciec od zmartwień lub poczuć ulgę od negatywnych uczuć? Jak często czujesz się niespokojny, sfrustrowany lub zirytowany kiedy nie możesz skorzystać z Internetu? *Średnia została wyliczona na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza nigdy a 5 bardzo często 46,8 20,0 18,2 8,8 6,2 2,08 57,7 23,5 12,2 3,6 3,0 1,71
Tabela 36. Gry komputerowe gimnazjum Przeczytaj poniższe twierdzenia dotyczące gier komputerowych. Twierdzenia te odnoszą się tylko i wyłącznie do gier on-line. Jak często te twierdzenia odnoszą się do Ciebie? Nigdy Rzadko Czasami Często Zawsze Średnia* Jeśli nie grasz, jak często myślisz o graniu albo o tym jakby to było grać w tej chwili? 62,6 19,3 10,4 5,2 2,5 1,66 Jak często grasz dłużej niż pierwotnie planowałeś? 57,1 15,8 15,3 8,1 3,8 1,86 Jak często czujesz się przygnębiony lub poirytowany kiedy nie grasz, a uczucia te znikają, gdy włączasz grę? 75,0 14,0 6,3 2,7 2,0 1,43 Jak często czujesz, że powinieneś ograniczyć czas, jaki spędzasz na graniu w gry on-line? 70,8 13,0 10,6 4,0 1,6 1,53 Jak często ludzie wokół Ciebie narzekają, że spędzasz za dużo czasu na graniu? 70,4 15,6 8,3 3,3 2,4 1,52 Jak często przegapiłeś spotkanie z przyjacielem, ponieważ grałeś w gry? 84,4 9,4 3,6 1,4 1,3 1,26 Jak często marzysz w ciągu dnia o graniu? 72,7 14,6 7,6 2,9 2,2 1,47 Jak często tracisz poczucie czasu, kiedy grasz w gry? 56,7 14,7 13,4 10,3 4,9 1,92 Jak często stajesz się niespokojny lub drażliwy kiedy nie możesz grać w gry przez kilka dni? 76,7 12,3 6,1 2,3 2,5 1,42 Jak często starasz się bezskutecznie ograniczyć czas jaki poświęcasz na granie w gry? 75,8 14,6 6,5 1,6 1,4 1,38 Jak często sprzeczasz się z rodzicami z powodu Twojego grania? 70,5 16,2 8,1 3,1 2,2 1,50 Jak często zaniedbujesz inne aktywności ponieważ wolisz grać? 69,9 17,3 8,1 2,5 2,2 1,50 *Średnia została wyliczona na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza nigdy a 5 zawsze
Tabela 37. Gry komputerowe szkoły ponadgimnazjalne Przeczytaj poniższe twierdzenia dotyczące gier komputerowych. Twierdzenia te odnoszą się tylko i wyłącznie do gier on-line. Jak często te twierdzenia odnoszą się do Ciebie? Nigdy Rzadko Czasami Często Zawsze Średnia* Jeśli nie grasz, jak często myślisz o graniu albo o tym jakby to było grać w tej chwili? 65,8 16,8 11,3 3,5 2,5 1,60 Jak często grasz dłużej niż pierwotnie planowałeś? 60,8 14,9 13,6 7,1 3,7 1,78 Jak często czujesz się przygnębiony lub poirytowany kiedy nie grasz, a uczucia te znikają, gdy włączasz grę? 76,2 11,0 8,0 2,8 2,0 1,43 Jak często czujesz, że powinieneś ograniczyć czas, jaki spędzasz na graniu w gry on-line? 73,8 13,6 8,0 2,6 2,0 1,45 Jak często ludzie wokół Ciebie narzekają, że spędzasz za dużo czasu na graniu? 74,1 12,8 7,8 3,5 1,7 1,46 Jak często przegapiłeś spotkanie z przyjacielem, ponieważ grałeś w gry? 84,6 9,4 3,9 0,5 1,4 1,25 Jak często marzysz w ciągu dnia o graniu? 74,0 15,2 6,9 2,1 1,8 1,43 Jak często tracisz poczucie czasu, kiedy grasz w gry? 59,9 14,3 11,6 9,2 5,0 1,85 Jak często stajesz się niespokojny lub drażliwy kiedy nie możesz grać w gry przez kilka dni? 80,2 10,9 6,1 1,5 1,3 1,33 Jak często starasz się bezskutecznie ograniczyć czas jaki poświęcasz na granie w gry? 79,2 12,5 4,0 2,9 1,4 1,35 Jak często sprzeczasz się z rodzicami z powodu Twojego grania? 75,3 13,7 7,0 2,6 1,4 1,41 Jak często zaniedbujesz inne aktywności ponieważ wolisz grać? 74,9 14,2 6,6 2,8 1,6 1,42 *Średnia została wyliczona na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza nigdy a 5 zawsze
Wykres 28. Opinie dotyczące mediów/portali społecznościowych [%] Wykres 29. Opinie dotyczące mediów/portali społecznościowych - średnie
Wykres 30. Opinie dotyczące gier komputerowych [%] Wykres 31. Opinie dotyczące gier komputerowych - średnie
Gry hazardowe Co piąty uczeń zarówno gimnazjum, jak i szkoły ponadgimnazjalnej w ostatnim roku grał w grę hazardową. Co trzecia z grających osób robi to raz w miesiącu lub rzadziej. Z nieco większą częstotliwością grają uczniowie szkół ponadgimnazjalnych niż gimnazjów, ale różnica nie jest znacząca. Wykres 32. Granie w gry, w których można wygrać pieniądze [%] Młodzież w Internecie najczęściej gra w loterie i zakłady sportowe. Starsi uczniowie w Internecie grają też (ale dość rzadko) na automatach do gier. Uczniowie przenoszą do Internetu takie same zwyczaje, jakie mają poza nim. Zarówno w Internecie, jak i poza nim grają w podobne gry z podobną częstotliwością. Poświęcają na te gry stosunkowo niewiele czasu w większości mniej niż pół godziny. Aż 13,8% uczniów gimnazjów i 10,1% uczniów starszych miało potrzebę stawiania w grze coraz więcej. Nie mają jednak na ogół problemów (z wyjątkiem odpowiednio 4,2% i 4,7%) mówienia innym ile postawili w grze to osoby, które na granie poświęcają więcej niż 2 godziny dziennie. Tabela 38. Czas poświęcany na gry hazardowe Ile czasu w ciągu ostatnich 12 miesięcy przeznaczyłeś grając w gry hazardowe w typowy dzień? Nie grałem w gry hazardowe w ciągu ostatnich 12 miesięcy Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne 85,4 83,7 Mniej niż 30 minut 7,3 8,9 Między 30 minut a 1 godzinę 2,5 1,8 1-2 godzin 2,7 2,8 2-3 godzin 0,5 1,0 Więcej niż 3 godziny 1,6 1,8 Ogółem 100,0 100,0
Tabela 39. Gry hazardowe, w które uczniowie grali w Internecie Jeśli w ciągu ostatnich 12 miesięcy grałeś w gry hazardowe, w które z nich grałeś w Internecie? Automaty do gier Karty (poker, brydż) albo kości Gimnazjum Loterie (bingo, keno, zdrapki) Zakłady sportowe Automaty do gier Szkoły ponadgimnazjalne Karty (poker, brydż) albo kości Loterie (bingo, keno, zdrapki) Ani razu 95,9 94,0 90,4 89,0 92,8 92,2 89,4 89,6 1 raz w miesiącu lub rzadziej 1,8 3,3 5,1 4,9 4,7 4,2 6,7 3,6 2-4 razy w miesiącu 1,3 0,7 1,8 2,5 1,2 2,1 2,3 3,6 2-3 razy w tygodniu 0,3 1,2 0,8 1,3 0,5 0,4 0,8 1,1 4-5 razy w tygodniu 0,2 0,2 0,7 0,7 0,2 0,4 0,2 1,0 6 i więcej razy w tygodniu 0,5 0,7 1,2 1,6 0,5 0,7 0,5 1,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Tabela 40. Gry hazardowe, w które uczniowie grali, lecz nie w Internecie Jeśli w ciągu ostatnich 12 miesięcy grałeś w gry hazardowe, w które z nich NIE grałeś w Internecie? Automaty do gier Karty (poker, brydż) albo kości Gimnazjum Loterie (bingo, keno, zdrapki) Zakłady sportowe Automaty do gier Szkoły ponadgimnazjalne Karty (poker, brydż) albo kości Loterie (bingo, keno, zdrapki) Ani razu 95,6 93,3 91,6 95,6 92,5 92,1 90,0 93,4 1 raz w miesiącu lub rzadziej 2,5 3,5 5,0 1,8 4,8 4,7 6,4 2,8 2-4 razy w miesiącu 0,8 1,8 1,8 0,7 1,8 2,0 2,3 1,8 2-3 razy w tygodniu 0,3 0,8 0,7 0,5 0,6 0,4 0,7 0,4 4-5 razy w tygodniu 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,4 0,2 0,7 6 i więcej razy w tygodniu 0,7 0,3 0,8 1,3 0,2 0,5 0,4 0,9 Ogółem 100,0 100,0 100, 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Zakłady sportowe Zakłady sportowe
W poszukiwaniu wyjaśnień Uczniowie na ogół otoczeni są ciepłem i troską, odczuwają wsparcie emocjonalne ze strony rodziców i przyjaciół. Połowa z uczniów nie ma problemów z pożyczeniem lub dostaniem pieniędzy na swoje wydatki od rodziców. Rodzice też na ogół wiedzą, gdzie i z kim spędzają wieczory (taką wiedzę ma mieć 85,7% rodziców uczniów gimnazjów i 86,2% rodziców uczniów starszych). Inaczej jest jeśli chodzi o ustalenie pewnych norm działania ponad połowa gimnazjalistów deklaruje, że rodzice rzadko lub bardzo rzadko wyznaczają konkretne zasady dotyczące ich zachowań w domu, a jeszcze rzadziej do ich zachowań poza domem. Te ustalenia odnoszą się w tym samym stopniu do uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Tabela 41. Relacje z rodziną i przyjaciółmi Jak bardzo te stwierdzenia odnoszą się do Ciebie? Prawie zawsze Często Czasami Rzadko Prawie nigdy g pg g pg g pg g pg g pg Moi rodzice ustalili konkretne zasady dotyczące tego, co wolno mi robić w domu Moi rodzice ustalili konkretne zasady dotyczące tego, co mogę robić poza domem Moi rodzice wiedzą, z kim spędzam wieczory Moi rodzice wiedzą, dokąd wychodzę wieczorem Mama/tata otaczają mnie ciepłem i troską Mama/tata wspierają mnie emocjonalne Mogę z łatwością pożyczyć pieniądze od mamy/taty Mogę z łatwością dostać pieniądze w prezencie od mamy/ taty Mogę liczyć na ciepło i troskę od mojego przyjaciela Mogę liczyć na wsparcie emocjonalne od mojego przyjaciela 14,1 13,8 18,1 17,5 24,8 25,4 21,6 22,2 21,3 21,1 8,9 8,7 19,1 13,9 17,9 24,4 23,6 25,5 30,5 27,5 50,8 55,1 22,9 21,0 11,2 13,2 7,5 5,1 7,5 5,6 54,9 55,6 22,6 23,4 10,8 10,5 5,1 4,8 6,6 4,8 54,1 50,9 22,3 24,7 12,4 13,6 6,0 5,6 5,2 5,2 47,1 43,7 22,4 21,8 10,9 15,6 12,1 11,8 7,5 7,1 36,5 42,8 24,4 24,0 23,2 20,9 8,0 7,8 7,9 4,5 35,0 36,9 25,5 24,2 20,9 22,5 11,3 11,8 7,3 4,7 45,7 50,4 24,4 24,5 14,9 14,7 7,0 4,7 8,0 5,6 47,4 52,4 23,1 23,5 15,2 13,8 7,2 4,6 7,0 5,8 Uczniowie swoje relacje z rodzicami i przyjaciółmi dobrze zwłaszcza z matkami. Wśród uczniów gimnazjów 78,7%, a wśród uczniów starszych 76,6% ocenia je dobrze. Nieco niżej oceniane są relacje z ojcem, a nieznacznie wyżej z przyjaciółmi. Co 20 gimnazjalista ma jednak niedobre relacje z matką i co siódmy z ojcem, w szkole średniej to odpowiednio 7,6% i 14,2%.
Wykres 33. Relacje z rodzicami i przyjaciółmi [%] Nie ma wprawdzie wyraźnego związku między tą charakterystyką relacji z rodzicami, a sięganiem po alkohol lub substancje psychoaktywne. Uczniowie wskazują jednak na ogół, że przyzwolenie ze strony matki na upicie się przez nich, zażywanie marihuany lub ekstazy byłoby niewielkie (mniejsze zwłaszcza wobec używania narkotyków), zwłaszcza wobec młodszej młodzieży. Poziom przyzwolenia ojców na te same sytuacje gimnazjaliści oceniają jako wyższy, a uczniowie starsi jako niższy. Taka ocena reakcji rodziców i jednoczesne wskazywana wcześniej więź emocjonalna z nimi może wskazywać, że (mimo braku statystycznej zależności) ich postawy oddziałują na zachowania młodzieży.
Badanie ESPAD pedagodzy szkolni, wychowawcy szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych
Ocena skali zjawiska zachowań ryzykownych wśród uczniów Wychowawcy i psychologowie lub pedagodzy szkolni z gimnazjów oceniają, że najrzadziej występują u ich podopiecznych zachowania przestępcze (dotyczy to pojedynczych osób), ryzykowne zachowania seksualne (też dotyczą pojedynczych osób lub skala problemu jest bardzo mała) oraz zachowań ryzykownych odnoszących się do ról domowych (ucieczka z domu). Większym problemem (to znaczy dotyczącym większej liczby uczniów) ma być: picie alkoholu i palenie papierosów (zjawiska dotyczą dużej części młodzieży) oraz zachowania związane z rolą ucznia (wagary, ściąganie na sprawdzianach). Te ostatnie zdaniem 10,7% nauczycieli dotyczą wszystkich lub prawie wszystkich uczniów. Zachowania agresywne oraz branie narkotyków lub dopalaczy obserwowane jest u mniej niż połowy uczniów, a przeważa opinia, że to problem pojedynczych osób. Obraz uczniów szkół średnich jest tylko nieznacznie różny. Podobnie jak w gimnazjach, według nauczycieli najmniej powszechne są zachowania przestępcze oraz związane z rolami domowymi. Również podobnie jak w gimnazjum najbardziej powszechne są picie alkoholu i palenie papierosów, a także negatywne zachowania związane z rolą uczniów. Inna jest jednak skala tych zjawisk. Według 12,5% nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych problem używania alkoholu lub papierosów dotyczy niemal wszystkich uczniów, a zdaniem 18,9% nauczycieli tak powszechne są też negatywne zachowania szkolne. Różnicę obserwujemy w związku z zachowaniami seksualnymi młodzieży w gimnazjach problem traktowany był jako marginalny, w szkołach średnich ryzykowne zachowania seksualne są udziałem nawet połowy uczniów. Zachowania wskazywane jako problemowe to jednocześnie te, które ujawniają się częściej niż pozostałe.
Tabela 42. Liczba uczniów, których dotyczą obserwowane zachowania - gimnazjum Które z poniższych zachowań obserwuje Pani/Pan u uczniów w badanej klasie? Jak dużej liczby uczniów one dotyczą? Związane z substancjami psychoaktywnymi (picie alkoholu, palenie papierosów) Związane z substancjami psychoaktywnymi (branie narkotyków lub dopalaczy) Agresywne (udział w bójkach, udział w grupie dokuczającej innym) Seksualne (wczesna inicjacja, uprawianie seksu bez prezerwatywy, itp.) Pojedynczych osób Kilku osób Prawie połowa klasy Połowa klasy Ponad połowy klasy Zdecydowanej większości Ogółem 43,5 34,8 13,0 8,7 0,0 0,0 100,0 76,4 11,8 11,8 0,0 0,0 0,0 100,0 58,3 29,2 12,5 0,0 0,0 0,0 100,0 92,3 7,7 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 Związane z rolami domowymi: ucieczka z domu 81,8 18,2 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 Związane z rolą ucznia: wagary, ściąganie na sprawdzianie Zachowania przestępcze lub udział w grupie przestępczej: kradzieże, wandalizm, jazda samochodem pod wpływem alkoholu 32,1 17,9 25,0 14,3 3,6 7,1 100,0 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0
Tabela 43. Liczba uczniów, których dotyczą obserwowane zachowania - szkoły ponadgimnazjalne Które z poniższych zachowań obserwuje Pani/Pan u uczniów w badanej klasie? Jak dużej liczby uczniów one dotyczą? Związane z substancjami psychoaktywnymi (picie alkoholu, palenie papierosów) Związane z substancjami psychoaktywnymi (branie narkotyków lub dopalaczy) Agresywne (udział w bójkach, udział w grupie dokuczającej innym) Seksualne (wczesna inicjacja, uprawianie seksu bez prezerwatywy, itp.) Pojedynczych osób Kilku osób Prawie połowa klasy Połowa klasy Ponad połowy klasy Zdecydowanej większości Ogółem 18,8 25,0 28,1 15,6 9,4 3,1 100,0 61,1 33,3 5,6 0,0 0,0 0,0 100,0 65,0 30,0 5,0 0,0 0,0 0,0 100,0 53,3 33,3 6,7 0,0 6,7 0,0 100,0 Związane z rolami domowymi: ucieczka z domu 90,9 9,1 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 Związane z rolą ucznia: wagary, ściąganie na sprawdzianie Zachowania przestępcze lub udział w grupie przestępczej: kradzieże, wandalizm, jazda samochodem pod wpływem alkoholu 29,7 13,5 21,7 16,2 2,7 16,2 100,0 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0
Tabela 44. Zachowania obserwowane wśród uczniów oraz częstość ich występowania - gimnazjum Które z poniższych zachowań obserwuje Pani/Pan u uczniów w badanej klasie? Jak często się one ujawniają? Związane z substancjami psychoaktywnymi (picie alkoholu, palenie papierosów) Związane z substancjami psychoaktywnymi (branie narkotyków lub dopalaczy) Agresywne (udział w bójkach, udział w grupie dokuczającej innym) Seksualne (wczesna inicjacja, uprawianie seksu bez prezerwatywy, itp.) Bardzo rzadkie Rzadkie Raczej rzadkie Raczej częste Częste Bardzo częste Ogółem Średnia 45,5 36,5 4,5 4,5 4,5 4,5 100,0 2,00 80,0 13,3 6,7 0,0 0,0 0,0 100,0 1,27 80,0 10,0 10,0 0,0 0,0 0,0 100,0 1,30 75,0 16,7 8,3 0,0 0,0 0,0 100,0 1,33 Związane z rolami domowymi: ucieczka z domu 88,9 11,1 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 1,11 Związane z rolą ucznia: wagary, ściąganie na sprawdzianie Zachowania przestępcze lub udział w grupie przestępczej: kradzieże, wandalizm, jazda samochodem pod wpływem alkoholu 38,7 19,4 16,1 9,7 12,9 3,2 100,0 2,48 90,0 10,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 1,10
Tabela 45. Zachowania obserwowane wśród uczniów oraz częstość ich występowania - szkoły ponadgimnazjalne Które z poniższych zachowań obserwuje Pani/Pan u uczniów w badanej klasie? Jak często się one ujawniają? Związane z substancjami psychoaktywnymi (picie alkoholu, palenie papierosów) Związane z substancjami psychoaktywnymi (branie narkotyków lub dopalaczy) Agresywne (udział w bójkach, udział w grupie dokuczającej innym) Seksualne (wczesna inicjacja, uprawianie seksu bez prezerwatywy, itp.) Bardzo rzadkie Rzadkie Raczej rzadkie Raczej częste Częste Bardzo częste Ogółem Średnia 15,4 34,6 15,4 15,4 7,7 11,5 100,0 3,00 38,4 46,2 7,7 7,7 0,0 0,0 100,0 1,85 75,0 12,4 6,3 6,3 0,0 0,0 100,0 1,44 38,4 46,2 7,7 0,0 7,7 0,0 100,0 1,92 Związane z rolami domowymi: ucieczka z domu 80,0 20,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 1,20 Związane z rolą ucznia: wagary, ściąganie na sprawdzianie Zachowania przestępcze lub udział w grupie przestępczej: kradzieże, wandalizm, jazda samochodem pod wpływem alkoholu 27,2 21,2 15,2 9,1 9,1 18,2 100,0 3,06 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100,0 1,00
Czynniki ryzyka i czynniki ochrony przed zachowaniami ryzykownymi Według nauczycieli gimnazjów najważniejszymi czynnikami, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych są wpływ rówieśników (powszechność zachowań, akceptacja dla nich, chęć przynależności do grupy), cechy rodziny (nieprawidłowe wzorce dla dziecka) i przyzwolenie rodziców lub nieprawidłowa realizacja ról (brak granic, nadmierna kontrola lub niekonsekwencja na co wskazywała też badana młodzież). W mniejszym stopniu miałyby się do tego przyczyniać także dostępność substancji psychoaktywnych, brak możliwości konstruktywnego wykorzystania czasu, problemy szkolne i cechy indywidualne. Najmniejszy wpływ na podejmowanie zachowań ryzykownych miałyby mieć w opinii nauczycieli takie cechy jak: doświadczanie przemocy psychicznej lub fizycznej w szkole oraz przepisy szkolne. Nieco inną hierarchię czynników sprzyjających zachowaniom ryzykownym tworzą nauczyciele ze szkół ponadgimnazjalnych. Według nich najważniejsze znaczenie ma dostępność substancji psychoaktywnych (przypomnijmy, młodzież zwracała uwagę, że nie ma w zasadzie trudności z kupieniem alkoholu, papierosów, a także wybranych narkotyków) oraz wpływ rówieśników. Mniejsze znaczenie miałyby mieć cechy rodziny, przyzwolenie rodziców, cechy indywidualne lub brak możliwości zagospodarowania czasu i problemy szkolne. Najmniejsze znaczenie miałyby mieć: doświadczanie przemocy oraz niski status społeczno-ekonomiczny rodziców. Z kolei, tym, co miałoby chronić uczniów przed zachowaniami ryzykownymi są przede wszystkim pozytywna presja rówieśników, trwałe relacje z innymi uczniami i ze szkołą, w której jest pozytywny klimat oraz jasne zasady w szkole. Ważne mogą być też troska i wsparcie ze strony nauczycieli, dobre relacje z osobami dorosłymi i poczucie bezpieczeństwa w szkole. Nieco mniejszą rolę nauczyciele widzą tylko w ofercie zajęć pozalekcyjnych oraz w stwarzaniu okazji do angażowaniu się w życie szkoły. Podobnie widzą to także nauczyciele szkół ponadgimnazjalnych, wskazując na to, że pozytywne i trwałe relacje z uczniami, wspierającymi nauczycielami i pozytywny klimat szkoły, w której obowiązują jasne zasady, sprzyjają poczuciu bezpieczeństwa i chronią uczniów przed zachowaniami ryzykownymi.
Tabela 46. Ważność czynników sprzyjających zachowaniom uczniów - gimnazjum W czym upatrywał(a)by Pani/Pan najważniejszych czynników, sprzyjających tego rodzaju zachowaniom u uczniów? W ogóle nie ważny Nie ważny Raczej nie ważny Dostępność substancji psychoaktywnych 10,4 0,0 17,2 17,2 41,4 13,8 100,0 4,21 Brak możliwości konstruktywnego wykorzystania czasu 6,9 10,4 6,9 31,0 31,0 13,8 100,0 4,10 Cechy rodziny: nieprawidłowe wzorce dla dziecka 3,2 0,0 12,9 16,1 32,3 35,5 100,0 4,81 Niski status społeczno-ekonomiczny rodziców (niskie dochody, niski poziom wykształcenia rodziców) Przyzwolenie rodziców lub nieprawidłowa realizacja roli (brak granic, nadmiar kontroli, niekonsekwencja) Wpływ rówieśników (powszechność zachowań, akceptacja dla nich, chęć przynależności do grupy) Problemy szkolne: trudności w nauce, konflikty z nauczycielami i uczniami Raczej ważny Ważny Bardzo ważny Ogółem Średnia 10,0 16,7 30,0 20,0 10,0 13,3 100,0 3,43 3,1 3,1 6,3 28,1 21,9 37,5 100,0 4,75 3,2 0,0 3,2 29,0 16,2 48,4 100,0 5,00 3,3 3,3 26,7 36,7 20,0 10,0 100,0 3,97 Doświadczanie przemocy psychicznej/fizycznej w szkole 17,9 28,6 25,0 7,1 21,4 0,0 100,0 2,86 Przepisy szkolne (brak przepisów dot. zachowań ryzykownych, brak konsekwencji z nieprzestrzegania przepisów) 20,8 16,7 37,5 4,2 20,8 0,0 100,0 2,88 Cechy indywidualne 3,1 9,4 31,2 18,8 25,0 12,5 100,0 3,91
Tabela 47. Ważność czynników sprzyjających zachowaniom uczniów - szkoły ponadgimnazjalne W czym upatrywał(a)by Pani/Pan najważniejszych czynników, sprzyjających tego rodzaju zachowaniom u uczniów? W ogóle nie ważny Nie ważny Raczej nie ważny Dostępność substancji psychoaktywnych 6,0 18,2 12,1 0,0 15,2 48,5 100,0 4,82 Brak możliwości konstruktywnego wykorzystania czasu 6,2 21,9 15,6 21,9 21,9 12,5 100,0 3,69 Cechy rodziny: nieprawidłowe wzorce dla dziecka 3,1 9,4 15,6 25,0 25,0 21,9 100,0 4,25 Niski status społeczno-ekonomiczny rodziców (niskie dochody, niski poziom wykształcenia rodziców) Przyzwolenie rodziców lub nieprawidłowa realizacja roli (brak granic, nadmiar kontroli, niekonsekwencja) Wpływ rówieśników (powszechność zachowań, akceptacja dla nich, chęć przynależności do grupy) Problemy szkolne: trudności w nauce, konflikty z nauczycielami i uczniami Raczej ważny Ważny Bardzo ważny Ogółem Średnia 16,1 29,0 22,6 16,1 9,7 6,5 100,0 2,94 2,9 11,4 20,0 17,1 28,6 20,0 100,0 4,17 2,9 2,9 5,7 14,3 31,4 42,8 100,0 4,97 2,9 14,7 29,5 17,6 26,5 8,8 100,0 3,76 Doświadczanie przemocy psychicznej/fizycznej w szkole 11,5 34,7 19,2 11,5 15,4 7,7 100,0 3,08 Przepisy szkolne (brak przepisów dot. zachowań ryzykownych, brak konsekwencji z nieprzestrzegania przepisów) 3,3 23,3 36,7 20,0 10,0 6,7 100,0 3,30 Cechy indywidualne 5,6 11,1 13,9 30,6 30,6 8,2 100,0 3,94
Tabela 48. Czynniki chroniące uczniów przed zachowaniami ryzykownymi - gimnazjum A jakie cechy grupy rówieśniczej oraz środowiska szkolnego chronią uczniów przed zachowaniami ryzykownymi? Zdecydowan ie nie Nie Raczej nie Raczej tak Tak Zdecydowan ie tak Ogółem Średnia Pozytywna presja rówieśnicza 0,0 0,0 6,3 9,4 28,1 56,2 100,0 5,34 Trwałe przyjaźnie uczniów 0,0 0,0 0,0 23,5 35,3 41,2 100,0 5,18 Oferta zajęć pozalekcyjnych w szkole 6,2 21,9 21,9 0,0 34,4 15,6 100,0 4,31 Poczucie bezpieczeństwa w szkole 0,0 3,2 6,5 22,6 35,4 32,3 100,0 4,87 Troska i wsparcie ze strony nauczycieli i pracowników obsługi Pozytywny klimat szkoły (uczeń doświadcza uwagi, zrozumienia, akceptacji) Więzi z nauczycielami, dobre relacje z osobami dorosłymi 0,0 0,0 6,1 27,3 33,3 33,3 100,0 4,94 0,0 0,0 2,9 20,7 38,2 38,2 100,0 5,12 0,0 0,0 6,1 24,2 48,5 21,2 100,0 4,85 Pozytywne motywowanie do rozwoju 0,0 6,1 6,1 24,2 27,2 36,4 100,0 4,82 Więź ze szkołą, okazje do angażowania się w życie szkoły 0,0 6,1 21,3 24,2 24,2 24,2 100,0 4,39 Nagradzanie za działania prospołeczne 0,0 6,1 15,2 24,2 24,2 30,3 100,0 4,58 Jasne zasady w szkole 0,0 5,9 5,9 14,7 26,4 47,1 100,0 5,03
Tabela 49. Czynniki chroniące uczniów przed zachowaniami ryzykownymi - szkoły ponadgimnazjalne A jakie cechy grupy rówieśniczej oraz środowiska szkolnego chronią uczniów przed zachowaniami ryzykownymi? Zdecydowan ie nie Nie Raczej nie Raczej tak Tak Zdecydowan ie tak Ogółem Średnia Pozytywna presja rówieśnicza 0,0 0,0 7,9 21,1 18,4 52,6 100,0 5,16 Trwałe przyjaźnie uczniów 0,0 0,0 8,1 18,9 37,8 35,2 100,0 5,00 Oferta zajęć pozalekcyjnych w szkole 2,8 11,1 13,8 30,6 16,7 25,0 100,0 4,22 Poczucie bezpieczeństwa w szkole 2,6 2,6 10,5 13,2 39,5 31,6 100,0 4,79 Troska i wsparcie ze strony nauczycieli i pracowników obsługi Pozytywny klimat szkoły (uczeń doświadcza uwagi, zrozumienia, akceptacji) Więzi z nauczycielami, dobre relacje z osobami dorosłymi 2,6 2,6 15,4 20,5 25,6 33,3 100,0 4,64 0,0 5,1 5,1 15,4 43,6 30,8 100,0 4,90 0,0 2,6 7,9 26,3 31,6 31,6 100,0 4,82 Pozytywne motywowanie do rozwoju 2,7 2,7 10,5 18,4 36,8 28,9 100,0 4,71 Więź ze szkołą, okazje do angażowania się w życie szkoły 2,6 2,6 23,7 23,7 28,9 18,5 100,0 4,29 Nagradzanie za działania prospołeczne 0,0 2,8 13,9 25,0 36,1 22,2 100,0 4,61 Jasne zasady w szkole 2,8 0,0 11,1 22,2 33,3 30,6 100,0 4,75
Profilaktyka W obu typach szkół najczęściej prowadzona jest profilaktyka uniwersalna, służąca promowaniu zdrowia i kształtowaniu umiejętności psychospołecznych. Nieco rzadziej stosuje się profilaktykę wskazującą (dla osób, u których rozpoznano pierwsze objawy zaburzeń lub osób szczególnie zagrożonych), najrzadziej natomiast profilaktykę selektywną (zapobieganie, ograniczanie podejmowania zachowań ryzykownych). Profilaktyka wskazująca prowadzona jest w sposób ciągły (stale), profilaktyka uniwersalna prowadzona jest stale lub często (2-4 razy w semestrze). Profilaktyka selektywna na ogół stosowana jest raz na semestr w szkołach gimnazjalnych, a w szkołach średnich nawet rzadziej (raz dwa razy w roku). Działania profilaktyczne przyjmują na ogół formę pogadanek lub warsztatów. W szkołach gimnazjalnych sięga się częściej także po ciekawsze formy: spektakl teatralny, pokaz kinowy (41,2% - w szkołach średnich 30,8%). Z kolei w szkołach ponadgimazjalnych nieco częściej niż w gimnazjach włącza się inne formy działań, np. spotkania z terapeutą, zajęcia teatralne z elementami socjoterapii, zajęcia pozalekcyjne, prace wolontariackie. Niestandardowe formy profilaktyki są też obecne w gimnazjach (35,3%), w tym są to autorskie programy profilaktyczne, socjoterapie, spotkania z autorytetami, kontakt z osobami uzależnionymi (np. wyjście do Monaru). Wykres 34. Formy stosowanych działań profilaktycznych [%] W szkołach gimnazjalnych profilaktyką zajmuje się zwykle wychowawca, rzadziej pedagog lub psycholog szkolny lub zewnętrzna instytucja. Natomiast w szkołach ponadgimnazjalnych za profilaktykę odpowiada niemal równie często wychowawca, co pedagog lub psycholog szkolny. Co trzeci z nauczycieli podkreślał też, że za profilaktykę odpowiadają wszyscy nauczyciele, bo treści promujące zdrowie i trening umiejętności psychospołecznych wplatane są w treści przedmiotowe.
Wykres 35. Osoba zajmująca się działaniami profilaktycznymi w szkole [%] Wykres 36. Formy profilaktyki podejmowane w szkole - gimnazjum [%] Wykres 37. Formy profilaktyki podejmowane w szkole - gimnazjum (średnie)
Wykres 38. Formy profilaktyki podejmowane w szkole - szkoły ponadgimnazjalne [%] Wykres 39. Formy profilaktyki podejmowane w szkole - gimnazjum (średnie) Zdaniem ponad połowy nauczycieli gimnazjów oraz zdecydowanej większości nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych prowadzone w szkole działania profilaktyczne mają charakter długofalowy i cechuje je dość duża skuteczność.
Wykres 40. Długofalowy charakter prowadzonych w szkole działań profilaktycznych [%] Wykres 41. Zadowolenie ze skuteczności prowadzonych w szkole działań profilaktycznych [%] Nauczyciele gimnazjów są bardziej optymistyczni w ocenach skuteczności podejmowanych działań. Swoje oceny uzasadniają przed wszystkim tym, że obserwują pozytywne zmiany w zachowaniach uczniów, ich zdaniem wzrasta świadomość uczniów, co skutkuje zaprzestaniem części zachowań ryzykownych (np. spada liczba palaczy). Skuteczność ma być zasługą charakteru prowadzonych działań ich długofalowością, w odróżnieniu od akcyjności. Podobne obserwacje mają nauczyciele szkół ponadgimnazjalnych.
Zdecydowana większość nauczycieli zgadza się, że aby profilaktyka była skuteczna ważne jest włączanie do tych działań środowiska rodzinnego uczniów. W większości przyjmują oni, że obecnie ta współpraca z rodzinami uczniów jest odpowiednia. Tylko pojedynczy nauczyciele oceniali ją krytycznie częściej w szkołach ponadgimanzjalnych niż w gimnazjach (odpowiednio 7,9% - 2,9%). Wykres 42. Ważność włączania środowiska rodzinnego uczniów w działania profilaktyczne [%] Wykres 43. Włączanie środowiska rodzinnego uczniów w działania profilaktyczne przez szkołę [%] Współpraca z rodzicami dotyczy w szczególności problemów picia alkoholu i palenia papierosów, brania narkotyków i dopalaczy, zachowań agresywnych, zachowań przestępczych i związanych z rolą ucznia. Najrzadziej zarówno w gimnazjach, jak i w szkołach ponadgimnazjalnych dotyczy to ryzykownych zachowań seksualnych.
Tabela 50. Włączanie rodziców/opiekunów w sprawy problemowych zachowań młodzieży - gimnazjum W odniesieniu do których zachowań problemowych młodzieży włączani są rodzice/opiekunowie? Bardzo rzadko Rzadko Picie alkoholu, palenie papierosów 0,0 3,4 0,0 6,9 37,9 51,8 100,0 5,34 Branie narkotyków lub dopalaczy 0,0 3,8 0,0 7,7 15,4 73,1 100,0 5,54 Agresywne (udział w bójkach, dokuczanie innym) 0,0 3,2 6,5 12,9 35,5 41,9 100,0 5,06 Zachowania seksualne (wczesna inicjacja, uprawianie seksu bez prezerwatywy, itp.) Raczej rzadko Raczej często Często Bardzo często Ogółem Średnia 9,1 22,7 13,6 18,3 13,6 22,7 100,0 3,73 Związane z rolami domowymi: ucieczka z domu 9,1 9,1 0,0 4,5 13,6 63,7 100,0 4,95 Związane z rolą ucznia: wagary, ściąganie 3,1 6,3 6,3 12,5 28,1 43,8 100,0 4,88 Zachowania przestępcze kradzieże, wandalizm, itp. 8,7 4,3 4,3 8,7 13,1 60,9 100,0 4,96 Tabela 51. Włączanie rodziców/opiekunów w sprawy problemowych zachowań młodzieży - szkoły ponadgimnazjalne W odniesieniu do których zachowań problemowych młodzieży włączani są rodzice/opiekunowie? Bardzo rzadko Rzadko Picie alkoholu, palenie papierosów 8,8 2,9 11,8 14,7 23,5 38,3 100,0 4,56 Branie narkotyków lub dopalaczy 11,6 3,8 3,8 3,8 23,2 53,8 100,0 4,85 Agresywne (udział w bójkach, dokuczanie innym) 8,7 8,7 8,7 13,0 17,4 43,5 100,0 4,52 Zachowania seksualne (wczesna inicjacja, uprawianie seksu bez prezerwatywy, itp.) Raczej rzadko Raczej często Często Bardzo często Ogółem Średnia 40,0 10,0 15,0 5,0 20,0 10,0 100,0 2,85 Związane z rolami domowymi: ucieczka z domu 9,1 4,6 13,6 9,1 13,6 50,0 100,0 4,64 Związane z rolą ucznia: wagary, ściąganie 0,0 5,7 5,7 20,0 22,9 45,7 100,0 4,97 Zachowania przestępcze kradzieże, wandalizm, itp. 15,0 10,0 0,0 0,0 20,0 55,0 100,0 4,65
Nauczyciele oceniają współpracę z rodzinami uczniów na ogół dobrze, tylko pojedynczy nauczyciele wyrażali oceny negatywne częściej w szkołach ponadgimnazjalnych (5,4%) niż w gimnazjach (2,9%). Mimo tej deklaracji, nauczyciele widzą też pewne obszary trudności we współpracy z rodzicami. Najczęściej przeszkodą do współpracy jest niewielka chęć do angażowania się rodziców w działania, brak ich konsekwencji (nie dotrzymują zobowiązań podjętych w szkole), niska świadomość rodziców związana z zachowaniami problemowymi dzieci lub ich niechęć do współpracy ze szkołą. Tylko pojedynczy nauczyciele wskazywali, że problemy mogą leżeć też pod stronie szkoły. Tabela 52. Ocena współpracy wychowawców/pedagogów szkolnych ze środowiskiem rodzinnym Jak, ogólnie ocenia Pani/Pan współpracę ze środowiskiem rodzinnym? Gimnazjum Szkoły ponadgimnazjalne Bardzo dobrze 5,9 21,6 Dobrze 44,1 32,4 Raczej dobrze 47,1 40,6 Raczej źle 2,9 5,4 Źle 0,0 0,0 Bardzo źle 0,0 0,0 Ogółem 100,0 100,0 Tabela 53. Trudności współpracy ze środowiskiem rodzinnym Jeśli dostrzega Pani/Pan jakieś trudności współpracy, jakie? Brak możliwości organizacyjnych w szkole nie podejmujemy działań, które pozwoliłyby bardziej angażować rodziców Brak możliwości organizacyjnych w szkole nie ma komu organizować takich działań Gimnazjum* Szkoły ponadgim nazjalne* 6,3 6,7 9,4 6,7 Niechęć rodziców do współpracy ze szkołą (w ogóle) 34,4 36,7 Niechęć rodziców do współpracy w ochronie przed zachowaniami problemowymi Niska świadomość rodziców/opiekunów związana z zachowaniami problemowymi dzieci 31,3 40,0 53,1 53,3 Niewielka chęć do angażowania się rodziców w działania 62,5 70,0 Brak konsekwencji u rodziców (podejmują w szkole zobowiązanie, którego nie dotrzymują w domu) Brak zrozumienia/wsparcia dla pozaszkolnej aktywności dzieci 68,8 73,3 9,4 6,7 Inne 6,3 13,3 Ogółem - - *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi
Jak wskazywano wcześniej nauczyciele jako bariery do skutecznej profilaktyki nie postrzegają roli szkoły. Może to być efekt mało krytycznej oceny własnej wiedzy i praktycznej umiejętności pracy z uczniami. W obu tych wymiarach, niezależnie od typu szkoły, przeważają oceny pozytywne. Wykres 44. Ocena przygotowania do prowadzenia działań profilaktycznych [%] Tylko co dwunasty nauczyciel gimnazjum i co dziesiąty nauczyciel szkoły ponadgimnazjalnej oceniał, że jego wiedza na temat zachowań ryzykownych jest mała, ale co trzeci z nauczycieli miał problem z dokonaniem takiej oceny, co może być wskazaniem na odczuwanie pewnych braków. Braki te dotyczą zwłaszcza wiedzy na temat substancji psychoaktywnych, metod pracy profilaktycznej oraz wiedzy na temat diagnozowania potrzeb i trudności uczniów. Tabela 54. Braki wiedzy utrudniające skuteczne prowadzenie działań profilaktycznych Jakiej wiedzy w Pani/Pan odczuciu Pani/Pan brakuje, by skutecznie prowadzić działania profilaktyczne z uczniami? Gimnazjum* Szkoły ponadgimnazj alne* Wiedza na temat substancji psychoaktywnych 53,1 45,2 Wiedza na temat czynników wzmagających ryzyko zachowań problemowych Wiedza na temat sposobów diagnozowania potrzeb i trudności uczniów 12,5 16,1 28,1 35,5 Wiedza o metodach pracy profilaktycznej 43,8 35,5 Wiedza psychologiczna (np. dot. faz rozwojowych i tego, jakie metody i formy pracy mogą być skuteczne) 31,3 22,6 Inny zakres wiedzy 15,6 12,9 Ogółem - - *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi
Mimo oceny własnych umiejętności pracy z uczniami jako dobrych, nauczyciele wskazywali jednak na takie umiejętności, których im brakuje, aby skutecznie pracować z uczniami są to zwłaszcza umiejętności zaplanowania systemowych i długofalowych działań profilaktycznych, doboru atrakcyjnych narzędzi pracy z uczniami oraz trafnego diagnozowania potrzeb i trudności uczniów. Tabela 55. Braki umiejętności utrudniające skuteczne prowadzenie działań profilaktycznych Jakich umiejętności Pani/Pan brakuje, by skutecznie prowadzić działania profilaktyczne z uczniami? Umiejętności zaplanowania systemowych i długofalowych działań profilaktycznych Umiejętności trafnego diagnozowania potrzeb i trudności uczniów Umiejętności oceny skuteczności podejmowanych działań profilaktycznych Umiejętności doboru atrakcyjnych narzędzi pracy z uczniami Gimnazjum* Szkoły ponadgimnazj alne* 41,7 34,5 29,2 31,0 16,7 34,5 33,3 27,6 Umiejętności pracy metodami aktywnymi 16,7 20,7 Umiejętności przełamania schematu kontaktu z uczniami Umiejętności interpersonalne: porozumiewanie się z uczniami i ich rodzicami, stawiania granic, bycia konsekwentnym 16,7 13,8 4,2 6,9 Inne braki 0,0 6,9 Ogółem - - *Procent nie sumuje się do 100, ponieważ można było udzielić więcej niż 1 odpowiedzi
Podsumowanie Obraz używania alkoholu i środków odurzających przez gdańską młodzież szkolną, która objęta została badaniem, jest zróżnicowany. Co drugi gimnazjalista i co trzeci uczeń szkoły ponadgimnazjalnej deklaruje, że nigdy nie sięgał po papierosy, a kolejne (odpowiednio) 13,8% i 11,9% uczniów miało taką styczność tylko raz lub dwa razy. Mimo to 10,5% gimnazjalistów i 20,5% ponadgimnazjalistów pali codziennie, w tym po 1,3% w każdej z grup pali więcej niż paczkę papierosów dziennie. Aż 35,6% uczniów szkół ponadgimnazjalnych i 20,3% uczniów gimnazjum paliło papierosy w ciągu ostatnich 30 dni. W porównaniu z pomiarem przeprowadzonym w 2011 roku dla Miasta Gdańsk, jest to spadek odsetka uczniów palących papierosy 30 dni przed badaniem o 16,4% wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych i 7,7 % wśród gimnazjalistów. Wykres 45. Palenie papierosów w ciągu ostatnich 30 dni [%] Najliczniejsza grupa badanych gimnazjalistów deklarowała, że sięgała po papierosy już po podjęciu nauki w gimnazjum (13 lat i więcej: 31,7%), chociaż część miała kontakt z papierosami już w szkole podstawowej lub na przejściu między szkołą podstawową i gimnazjum. Podobny trend można zaobserwować wśród uczniów starszych. Można zauważyć, że wraz z kształtowaniem się dojrzałości emocjonalnej i społecznej zainteresowanie paleniem spada (powyżej 16 roku życia), ale z kolei osoby, które sięgają po papierosy w tym wieku i później częściej zaczynają już palić regularnie - codziennie Popularnym substytutem dla tradycyjnego papierosa jest wśród badanych uczniów e-papieros, 51,2% uczniów gimnazjów i 67,5% szkół ponadgimnazjalnych paliło e-papierosa (w tym 26,1% i 40,1% w ostatnich dniach poprzedzających badanie). Być może wykreowana moda na palenie e-papierosów oraz powszechna opinia o mniejszej ich szkodliwości powoduje, że po e-papierosy uczniowie sięgają coraz wcześniej obecni gimnazjaliści najczęściej zrobili to w wieku 14 i 15 lat, a ich starsi koledzy pierwszą styczność z e-papierosami mieli w wieku 15-17 lat. To przesunięcie dotyczy też częstości palenia.
Zdecydowana większość badanych uczniów przyznaje również, że nie miałaby żadnej trudności z kupieniem papierosów. Podobna opinia dotyczy zakupu alkoholu, chociaż im mocniejszy alkohol tym większa trudność w jego zakupie. Mimo to, wciąż duża grupa gimnazjalistów 41,8% i uczniów szkół ponadgimnazjalnych 69,7% może z łatwością kupić wódkę. Dostępność kupienia alkoholu wzrasta z wiekiem. Warto też dodać, że większość gimnazjalistów nie kupowała alkoholu do własnego spożycia, pozostali mieli takie doświadczenie w ostatnim miesiącu raz na dwa tygodnie lub raz w tygodniu. Alkohol (głównie piwo) częściej kupują uczniowie starsi. Nie zmienia to jednak faktu, że niewielka jest grupa uczniów, którzy nigdy nie pili alkoholu to jest 25,4% uczniów gimnazjów i 8,6% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. W stosunku do pomiaru z 2011 roku coraz mniej uczniów deklaruje abstynencję alkoholową. Cztery lata temu było to bowiem 42% gimnazjalistów i 10% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Wykres 46. Abstynencja alkoholowa uczniów [%] Styczność z alkoholem była częstsza wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych 92,4% piło kiedyś alkohol, 87,4% zrobiło to w ostatnim roku, a 71,1% w ostatnim miesiącu. Połowa z nich piła alkohol przynajmniej raz w tygodniu w ostatnim miesiącu, a 4,8% piło alkohol codziennie lub częściej niż raz dziennie. Zarówno uczniowie gimnazjum jak i szkół ponadgimnazjalnych najczęściej piją alkohol słaby oraz bardzo mocny (piwo oraz wódkę). Wraz z wiekiem, osób pijących przybywa natomiast częstotliwość picia jest podobna w obu badanych grupach na ogół alkohol spożywano nie częściej niż raz w tygodniu. Wraz z wiekiem rośnie również intensywność picia. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych spożywają od 1 do 4 butelek piwa podczas, gdy gimnazjaliści wypijają raczej mniej niż jedną butelkę, lub najwyżej ok. 1 litra piwa. Straci uczniowie częściej niż gimnazjaliści piją również mocniejsze alkohole, głównie wódkę. Dla gimnazjalistów momentem nasilenia sięgnięcia po alkohol był 13, 14 rok życia, czyli moment przejścia ze szkoły podstawowej do gimnazjum. Pierwszy raz, kiedy się upili to dla nich częściej 15 rok życia. Dla obecnych uczniów szkół ponadgimnazjalnych, ten moment był nieznacznie późniejszy uczniowie zaczynali więcej pić ok. 14-15 roku życia, a do pierwszego incydentu
związanego z upiciem się dochodziło najczęściej ok. 15-16 roku życia. Obserwujemy zatem pewne przyspieszenie tego procesu w młodszym roczniku. Większe trudności mają badani uczniowie z dostępem do marihuany niż papierosów i alkoholu. Mimo to 39,8% gimnazjalistów i 55,4% uczniów szkół ponagimnazjalnych nie miałaby trudności w jej zdobyciu. Liczba palących marihuanę również rośnie z wiekiem - 17% gimnazjalistów i 30,3% uczniów szkół ponadgimnazjalnych miało okazję w ciągu ostatnich 12 miesięcy palić marihuanę. Należy zwrócić uwagę na spadek (o połowę) odsetka osób, które używały marihuany od poprzedniego pomiaru - w 2011 roku. Wówczas 16% gimnazjalistów i 38% uczniów starszych przyznało, że paliło marihuanę lub haszysz chociaż raz w życiu. Obecnie jest to odpowiednio 8,6% i 15% uczniów. Zdecydowanie częściej palą również starsi uczniowie niż gimnazjaliści. Około 1,8% uczniów tych szkół i 1,2% gimnazjalistów, którzy zażywają marihuanę bądź haszysz robią to niemal codziennie. Następuje też nieznaczne przesunięcie w czasie sięgania po marihuanę w przypadku gimnazjalistów pierwszy kontakt nastąpił ok. 14-15 roku życia, w przypadku szkół średnich 15-16 roku życia. Wykres 47. Palenie marihuany przynajmniej raz w życiu [%] Wykres 48. Abstynencja alkoholowa, palenie papierosów i palenie marihuany latach 2011 i 2015 [%]