Część A. Pytania egzaminacyjne

Część A. Pytania egzaminacyjne Rozdział I. Zagadnienia wstępne Pytanie 1. Podaj definicję prawa karnego i dokonaj jego podziałów. Prawo karne (materialne) jest to zespół przepisów prawnych, które określają, jakie zachowania człowieka stanowią czyny zabronione jako przestępstwa, jakie za te czyny grożą kary i inne środki penalne, oraz ustalają zasady odpowiedzialności karnej za te czyny i zasady stosowania sankcji w postaci kar lub innych środków wobec sprawców. W prawie karnym materialnym można wyróżnić prawo karne kodeksowe i pozakodeksowe. W Kodeksie karnym z 6.6.1997 r., który stanowi podstawowe źródło polskiego prawa karnego, zawarte jest prawo karne powszechne oraz prawo karne wojskowe. Przepisy prawa karnego materialnego przewidujące odpowiedzialność karną znajdują się w wielu ustawach dodatkowych, zwanych pozakodeksowym prawem karnym. Na podstawie art. 116 KK stosuje się do nich przepisy części ogólnej Kodeksu karnego, chyba że ustawy te wyraźnie wyłączają ich zastosowanie. Prawo karne materialne można podzielić na powszechne, dotyczące ogółu sprawców, obejmujące większość dziedzin życia społecznego i specjalne. Do najważniejszych wyspecjalizowanych gałęzi prawa karnego zaliczyć należy prawo karne skarbowe, prawo karne wojskowe oraz w pewnym zakresie karnym prawo nieletnich. Do szeroko rozumianego prawa karnego materialnego zaliczyć także należy prawo wykroczeń. Prawo karne skarbowe, regulowane jest w Kodeksie karnym skarbowym z 10.9.1999 r. i stanowi zespół norm chroniących interesy finansowe podmiotów publicznych, przede wszystkim Skarbu Państwa. Określa katalog przestępstw i wykroczeń skarbowych oraz grożących za nie sankcji, autonomiczne względem prawa karnego powszechnego zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwa i wykro- Pyt. 1

2 Część A. Pytania egzaminacyjne czenia skarbowe oraz zasady stosowania kar i innych środków. Ponadto wskazuje na odrębności postępowania karnego i wykonawczego w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe. Prawo karne wojskowe, zawarte w części wojskowej Kodeksu karnego, zostało wyróżnione ze względu na szczególną kategorię osób żołnierzy i sytuację, jaką jest pełnienie służby wojskowej. Obejmuje przestępstwa wojskowe i zasady odpowiedzialności karnej za ich popełnienie. Prawo nieletnich jest odrębną dziedziną prawa uregulowaną w ustawie z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382) i w wąskim zakresie w Kodeksie karnym. Obejmuje normy prawne, których zadaniem jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich. Ze względu na brak zdolności do zawinienia nieletni do 17. roku życia nie ponoszą odpowiedzialności karnej za przestępstwo. Wobec nich stosowane są środki wychowawcze i poprawcze. Wyjątek od tej zasady został ustanowiony w art. 10 2 KK, zgodnie z którym nieletni może ponosić odpowiedzialność karną za wskazane przestępstwa, popełnione po ukończeniu 15. roku życia. W takim wypadku prawo nieletnich jest fragmentem prawa karnego. Prawo wykroczeń, regulowane przede wszystkim w Kodeksie wykroczeń z 20.5.1971 r., blisko związane z prawem karnym, jest od 1932 r. odrębną częścią prawa i zawiera katalog czynów zabronionych jako wykroczenia i sankcji grożących za ich popełnienie. Prawo karne procesowe stanowi zbiór przepisów regulujących postępowanie karne, którego zadaniem jest doprowadzenie do wykrycia i ukarania sprawcy przestępstwa. Zawiera ono normy określające zasady i przebieg procesu karnego, prawa i obowiązki uczestników tego procesu. Regulowane jest w Kodeksie postępowania karnego z 6.6.1997 r. oraz ustawach dodatkowych, określających m.in. zasady działania organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości. Prawo karne wykonawcze to zespół przepisów zawartych przede wszystkim w Kodeksie karnym wykonawczym z 6.6.1997 r., regulujących zasady i sposób wykonywania orzeczonych kar, środków karnych, środków probacyjnych i zabezpieczających. Wskazuje podmioty uczestniczące w postępowaniu wykonawczym, przebieg tego postępowania i udział społeczeństwa w wykonywaniu kar. Najobszerniejszą częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, regulujące wykonanie kary pozbawienia wolności, określające cele tej kary, prawa i obowiązki osadzonych w zakładach karnych oraz zasady odbywania tej kary. Zob. tabl. 1 3. Pyt. 1

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 3 Pytanie 2. Wymień cechy prawa karnego. Do najistotniejszych cech prawa karnego należy: 1) jest prawem dotyczącym człowieka człowiek jest podmiotem przestępstwa, prawo karne powinno respektować godność człowieka zarówno sprawcy, jak i ofiary przestępstwa; 2) jest prawem stanowionym (pozytywnym), określanym w drodze ustawy; 3) jest prawem publicznym dotyczy stosunków człowieka z państwem; 4) jest prawem konstytutywnym i autonomicznym tworzy prawne normy zachowań; 5) jest prawem wartościującym i imperatywnym dokonuje wartościowania dóbr i interesów, wskazując, które z nich wymagają prawnokarnej ochrony, nakazuje lub zakazuje określonego zachowania tworząc normy powinnościowe; 6) ma charakter sankcjonujący reaguje sankcją karną za naruszenie normy; 7) jest prawem subsydiarnym państwo powinno odwoływać się do prawa karnego w ostateczności, gdy danego dobra prawnego nie można ochronić w inny sposób, powinno być ultima ratio; 8) jest prawem granic wyznacza granice między tym co dozwolone a tym co zabronione pod rygorem odpowiedzialności karnej. Pytanie 3. Scharakteryzuj pojęcie i funkcje prawa karnego. Pod pojęciem funkcji prawa karnego rozumie się oczekiwane efekty prawa karnego, zadania stawiane przed tym prawem. Jako podstawowe funkcje prawa karnego wskazuje się najczęściej funkcję ochronną, czyli zadanie ochrony dóbr prawnych i funkcję gwarancyjną, a więc zapewnienie człowiekowi, że będzie ponosił odpowiedzialność karną tylko za zachowanie zakazane jako przestępstwo w czasie jego popełnienia. W związku ze wzrostem rangi praw ofiar przestępstwa, wskazuje się także na funkcję kompensacyjną prawa karnego. Funkcja ochronna zakłada, że podstawowym zadaniem prawa karnego jest ochrona wartości, ochrona dóbr prawnych wskazanych w ustawie karnej. Zadanie to prawo karne realizuje przez funkcje szczegółowe: funkcję karzącą (sprawiedliwościową) oraz funkcję zapobiegawczą (prewencyjną) w postaci prewencji ogólnej i indywidualnej. Prawo karne realizuje funkcję ochronną, zakazując w pierwszym rzędzie określonych zachowań. Kryminalizując takie zachowania, tworzy tym samym katalog dóbr chronionych. Ochronę tych dóbr mają zapewnić sankcje karne przewidziane za ich naruszenie. Funkcja karząca prawa karnego wynika z samego faktu naruszenia normy prawnokarnej, z popełnienia przez sprawcę przestępstwa. Zadaniem prawa karnego jest ukaranie sprawcy przestępstwa, a środkiem służącym do tego są kary i inne Pyt. 2 3

4 Część A. Pytania egzaminacyjne środki penalne. Funkcja karząca ściśle wiąże prawo karne z ideą sprawiedliwości. Kara ma być odpłatą za czyn, ma być odpłatą sprawiedliwą. Siła oddziaływania prawa karnego zależy od sprawiedliwości kary. Niektórzy autorzy wiążą ideę sprawiedliwości kary z zaspokojeniem społecznego poczucia sprawiedliwości. Według takiej koncepcji kary, a szerzej całe prawo karne, powinny pozostawać w zgodzie ze społecznym poczuciem sprawiedliwości. Od dawna w nauce prawa karnego podnosi się, że lepiej jest zapobiegać przestępstwom niż za nie karać. Na tym polega główny cel każdego dobrego prawodawstwa (C. Beccaria). Prawo karne pełni więc funkcję zapobiegawczą, wychodząc z założenia, że jest zdolne wpływać na zachowania ludzi. Funkcja zapobiegawcza prawa karnego realizowana jest na etapie ustawowego zagrożenia karą, orzekania i wykonania kary. Samo zagrożenie sankcją pełni już funkcję prewencyjną, ale gdyby nie było egzekwowane, nikt by się nie obawiał ukarania. Tradycyjnie wyróżnia się dwie podstawowe funkcje funkcję prewencji ogólnej (generalnej) i indywidualnej (szczególnej). W prewencji ogólnej wskazuje się na prewencję pozytywną i negatywną. Ta druga polega na odstraszaniu od popełniania przestępstw za pomocą surowych kar. Współcześnie podkreśla się, że prawo karne powinno wpływać wychowawczo na społeczeństwo, kształtować postawy respektu dla porządku prawnego i umacniać przekonanie, że przestępstwo nie popłaca, a jego sprawca zostanie sprawiedliwie ukarany. Chodzi więc o prewencję ogólną pozytywną. W funkcji zapobiegawczej prawa karnego ukierunkowanej ku prewencji indywidualnej podkreśla się zadania, jakie prawo karne ma zrealizować względem sprawcy, tak by nie powrócił on na drogę przestępstwa. Przed prawem karnym stawia się trzy cele szczegółowe: odstraszenie, poprawę i eliminację (izolację F. Liszt). Każda kara jako środek reakcji karnej na przestępstwo powinna zmierzać do wychowania przestępcy, stwarzać warunki do poprawy skazanego. Funkcja gwarancyjna podkreśla, że prawo karne powinno być oparte na zasadach chroniących przed jego nadużywaniem, przede wszystkim zasadzie nullum crimen nulla poena sine lege anteriori. Funkcja kompensacyjna zakłada, że prawo karne powinno w miarę możliwości doprowadzić do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Głównie za pośrednictwem kary i środków karnych, ale także innych środków i sposobów powinno uwzględnić w postępowaniu karnym szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przestępstwem, umożliwić jej wynagrodzenie i naprawienie zła, jakiego dopuścił się sprawca. Pytanie 4. Scharakteryzuj ogólne zasady prawa karnego. Prawo karne wcieliło do swoich przepisów ogólne zasady prawne mające odniesienie do całego systemu prawnego. Do zasad tego rodzaju zalicza się przede wszystkim zasadę humanizmu, sprawiedliwości, równości i legalizmu. Współ- Pyt. 4

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 5 cześnie na pierwszym miejscu stawia się zasadę humanizmu. Każdy człowiek ma przyrodzoną i nienaruszalną godność. Idea humanizmu prowadzi więc do eliminowania z prawa karnego kar okrutnych czy stosowania tortur. Jest potwierdzana w konstytucjach. W art. 30 Konstytucji RP stwierdza się, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Zasada ta znajduje swe odbicie w art. 3 KK. Nakazuje on, by kary oraz inne środki przewidziane w Kodeksie karnym stosowane były z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka. Zasadą naczelną prawa karnego jest zasada sprawiedliwości, która niekiedy musi zostać skonfrontowana z zasadą humanizmu. Zasada humanizmu może nakazywać czasami odstąpienie od zasady sprawiedliwości, wprowadzając do prawa karnego swoiste miłosierdzie, przez łagodzenie położenia sprawcy przestępstwa, kosztem sprawiedliwości tego prawa. Ogólnoprawną zasadą, która ma też zastosowanie do prawa karnego, jest zasada równości wobec prawa. Wskazuje na nią art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Zasada ta w prawie karnym oznacza równość w ochronie dóbr poszczególnych osób. Zgodnie z nią prawo karne nie powinno przyznawać różnej ochrony prawnokarnej określonym osobom czy grupom ludzi. Natomiast w zakresie wymiaru kary powinno, w zbliżonych do siebie sytuacjach, z zachowaniem zasady indywidualizacji odpowiedzialności karnej i wymiaru kary, podobnie traktować sprawców. Zasada legalizmu opiera się przede wszystkim na regule nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori. Zasada ta tworzy podstawy bezpieczeństwa prawnego i wolności człowieka, wskazując granice ludzkiego działania. Zob. tabl. 4 5. Pytanie 5. Jakie są reguły szczegółowe zasady nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori? Zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori ujmuje się w ramach czterech reguł szczegółowych: 1) nullum crimen, nulla poena sine lege scripta, 2) nullum crimen, nulla poena sine lege stricta, 3) nullum crimen, nulla poena sine lege certa, 4) nullum crimen, nulla poena sine lege praevia. Zasada ta oznacza przede wszystkim, że nie ma przestępstwa i kary bez ustawy, z czego wynika jasne wskazanie, że źródłem prawa karnego może być tylko ustawa. Prawo karne obowiązuje tylko w takim zakresie, jaki zawarty jest w ustawie. Konsekwencją stosowania zasady nullum crimen, nulla poena sine lege jest zakaz stosowania analogii w prawie karnym, która zmierzałaby do poszerzania Pyt. 5

6 Część A. Pytania egzaminacyjne pola odpowiedzialności karnej przez wypełnianie luk w prawie karnym w drodze stosowania podobnego przepisu (analogia legis), czy też przez powołanie się na ogólne zasady systemu prawa (analogia iuris). Ustawa musi wyraźnie określać czyn zabroniony i karę grożącą za przestępstwo konsekwencją zasady jest więc wymóg określoności przestępstwa i kary. Ustawa karna obowiązująca w czasie popełnienia czynu, wyraźnie wskazując karę lub inny środek penalny grożący za przestępstwo (zasada nulla poena sine lege), zapobiega arbitralności w stosowaniu przez państwo sankcji karnej. Kara powinna być jasno określona w ustawie, zarówno jej rodzaj, jak i granice wymiaru. Składnikiem zasady nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori jest zasada lex retro non agit. Oznacza ona, że zakaz czy nakaz karny muszą poprzedzać w czasie czyn przestępny i znajdować się w ustawie karnej mającej już moc obowiązującą. Jedynie w wypadku kolizji ustaw w czasie moc retroaktywną uzyskuje ustawa względniejsza dla sprawcy, stąd współcześnie standardem stała się zasada lex retro agit cum exceptionis lege severioris. Zob. tabl. 5. Pytanie 6. Scharakteryzuj kierunek legalistyczno-humanitarny (racjonalistyczno-humanitarny) okresu Oświecenia. Epoka Oświecenia poprzedza okres nowożytnego prawa karnego. Jako kluczowy moment dla rozwoju nauki prawa karnego wskazuje się wydanie w 1764 r. pracy O przestępstwach i karach ( Dei delitti e delle pene ), w której zawarte zostały problemy kluczowe dla prawa karnego. Jej autorem był C. Beccaria. Zgłoszone przez niego postulaty wywoływały i wywołują do dzisiaj liczne spory i niewątpliwie legły u podstaw rozwoju nauki prawa karnego. C. Beccaria wywodził prawo karania z konieczności obrony dobra wspólnego przed zamachami ze strony jednostek. Jednocześnie podkreślał, że każdy ma prawo postępować w sposób, który nie jest sprzeczny z prawem. Wskazywał na prewencyjną funkcję prawa karnego lepiej zapobiegać przestępstwom, niż za nie karać. Racjonalizmu w prawie karnym szukał we współmierności między przestępstwem a karą miarą wagi przestępstw powinna być szkoda społeczna. Zgłaszał także postulat rezygnacji z kary śmierci, wskazując, że uczy ona okrucieństwa i nie odstrasza w dostatecznym stopniu. W jego opinii, która na stałe weszła do kanonu poglądów prawa karnego, pewność ukarania, choćby umiarkowanego, zrobi zawsze większe wrażenie niż strach przed inną, surowszą karą, z którym jednak łączy się nadzieja na bezkarność. Zatem zdecydowanie bardziej od surowości kary sprawcę przed popełnieniem przestępstwa powstrzymuje jej nieuchronność. Dołączając do tych postulatów rozważania innych przedstawicieli tego okresu, można wskazać, Pyt. 6

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 7 że w tym czasie pod adresem prawa karnego skierowano istotne postulaty, które zawierają się w trzech hasłach: legalizm, racjonalizm i humanitaryzm. W ramach legalizmu zgłoszono postulat, aby karanie opierało się na prawie stanowionym zarówno przestępstwo, jak i grożąca za nie kara powinny być zapisane w ustawie, która powinna być powszechnie dostępna, tak by każdy mógł się dowiedzieć, jakie zachowanie jest przestępstwem (późniejsza zasada nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori). Racjonalizm zakładał karanie tylko za takie zachowania i tylko w takim zakresie, jaki da się uzasadnić szkodą wyrządzaną społeczeństwu. W świetle takiego założenia nie jest racjonalne karanie za np. próby samobójcze. Humanitaryzm to postulat uczynienia prawa karnego bardziej ludzkim, rezygnacji z kar okrutnych, przede wszystkim z kwalifikowanych form kary śmierci, a nawet zaprzestania karania śmiercią, wyeliminowania niepotrzebnego cierpienia, także w procesie karnym (rezygnacji z tortur). Pytanie 7. Przedstaw główne założenia szkoły klasycznej prawa karnego. Szkołę klasyczną uważa się za pierwszą szkołę prawa karnego. Powstała w I połowie XIX w. Przedstawicielami tej szkoły byli w Anglii J. Bentham, we Francji J. L. E. Ortolan i P. Rossi, w Niemczech A. Feuerbach, we Włoszech G. Filangieri i F. Carrara, w Polsce R. Hube. Podstawą filozoficzną szkoły klasycznej był aksjomat wolnej woli, formułowany przez I. Kanta i G. W. F. Hegla. Uważa się, że nowożytna nauka prawa karnego rozpoczęła swój rozwój od prac A. Feuerbacha, który wydał pierwszy napisany według naukowych założeń podręcznik prawa karnego (1810 r.). Był również twórcą projektu KK bawarskiego z 1813 r. A. Feuerbach po raz pierwszy użył zwrotu nullum crimen sine lege na oznaczenie podstawowej zasady prawa karnego. Jako cel kary wskazywał prewencję ogólną, opartą na przymusie psychologicznym. Według F. Carrary, przestępstwem jest byt prawny, tworzony przez relacje przeciwieństwa między czynem i ustawą. Przyjmował on, że podstawą prawa karnego jest zasada sprawiedliwości, użyteczności i życzliwości. Celem prawa karnego jest ochrona porządku prawnego, natomiast celem kary przywrócenie odwiecznego porządku w społeczeństwie. F. Carrara był przeciwnikiem kary śmierci, uważając ją za bezprawną. Podstawowe tezy szkoły klasycznej: 1) prawo karne powinno opierać się na triadzie: czyn wina kara; 2) podstawą odpowiedzialności karnej jest czyn, wyraz wolnej woli człowieka (zachowanie zewnętrzne, myśli zaś nie są karalne); 3) człowiek, będąc autorem swojego zachowania, może dokonywać wyboru sposobu postępowania podstawą odpowiedzialności karnej za czyn jest wina moralna; Pyt. 7

8 Część A. Pytania egzaminacyjne 4) wina pociąga za sobą karę jako konsekwencję przestępstwa (przestępca jest karany, gdyż jest odpowiedzialny za swoje zachowanie, kara jest następstwem naruszenia normy), kara jest też osobistą dolegliwością jest sprawiedliwą odpłatą, retrybucją wyrządzonego zła, kompensacją winy, kara powinna być proporcjonalna do wagi czynu i stopnia winy, co nie wyłącza możliwości realizowania przez nią funkcji zapobiegawczych; 5) przestępstwo jest bytem prawnym, naruszeniem normy prawa karnego, za którą stoi określona idea, jest świadomym i dobrowolnym złamaniem normy prawnej; 6) przestępstwo i kara powinny być wyraźnie określone ustawą (nullum crimen sine lege). Pytanie 8. Jakie założenia miała szkoła pozytywna prawa karnego? Szkoła pozytywna prawa karnego, pozostająca w opozycji do szkoły klasycznej, powstała pod wpływem tendencji dominujących w nauce II połowy XIX w., według których należy odejść od abstrakcji na rzecz tego, co da się zweryfikować empirycznie. Jej prekursorem był C. Lombroso, włoski lekarz, psychiatra, twórca antropologii kryminalnej, który w 1876 r. opublikował pracę opartą na badaniach przeprowadzonych wśród więźniów: Człowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej ( Ľuomo delinquente studiato in rapporto alľantropologia, alla medicina legale ed alle discipline carcerarie ). Na podstawie tych badań autor ten wykazywał, że istnieje typ urodzonego przestępcy. Przestępstwo jest bowiem zjawiskiem naturalnym w świecie, występującym także w przyrodzie. Urodzony przestępca posiada w sobie cechy człowieka pierwotnego cechy organiczne antropologiczne, fizjologiczne, psychologiczne i psychiczne, determinujące konieczność popełnienia przestępstwa. Aby uznać człowieka za urodzonego przestępcę, konieczne jest wystąpienie przynajmniej pięciu z tych cech. Urodzony przestępca jest zdeterminowany do popełnienia czynu zabronionego albo już je popełnił, albo popełni je w przyszłości. Z tego względu należy jak najszybciej urodzonego przestępcę eliminować ze społeczeństwa, dla którego jest zawsze niebezpieczny. Odpowiedzialność karna nie może opierać się na winie, gdyż sprawca nie ma wolnej woli. Nie można tym samym wobec niego stosować kary. Społeczne niebezpieczeństwo należy zneutralizować przez eliminację ze społeczeństwa, a skazanie na śmierć czy dożywotnia izolacja stanowią środek zabezpieczający. Poglądy C. Lombroso, zwłaszcza dotyczące urodzonego przestępcy, wskazujące, jak się wydawało początkowo, skuteczny sposób rozwiązania problemu wzrostu przestępczości, zostały poddane krytyce. Wykazywano ich bezpodstawność (badania nie objęły całej populacji więźniów na świecie, aby można je było uogólnić i w konsekwencji wyprowadzić antropologiczne wnioski), podejmowano Pyt. 8

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 9 badania podobne do tych, jakie przeprowadził C. Lombroso, których wyniki prezentowały się inaczej niż u włoskiego uczonego. Niewątpliwie jednak jego badania zapoczątkowały zainteresowanie osobą przestępcy, jego właściwościami osobistymi, a w konsekwencji wskazały na potrzebę uwzględniania tych informacji przy orzekaniu i wykonywaniu kary. Poglądy C. Lombroso były kryminologiczną podstawą ukształtowania się idei szkoły pozytywnej prawa karnego, której najbardziej znanymi przedstawicielami byli Włosi: R. Garofalo (twórca pojęcia przestępstwa naturalnego jako czynu naruszającego jedno z dwóch uczuć altruistycznych człowieka litości i uczciwości) i E. Ferri. Opierając się na filozofii A. Comte a, szkoła ta odrzucała istnienie wolnej woli, przyjmując determinizm, co prowadziło do odrzucenia odpowiedzialności moralnej (winy) i jej konsekwencji (kary). Akcent przeniesiony został na przestępcę, jako osobę społecznie niebezpieczną. Główne założenia szkoły pozytywnej to: 1) przestępstwo jest zjawiskiem społecznym, zmiennym w czasie i miejscu konieczne są badania tego zjawiska i środowiska, w którym przestępstwo się rodzi; 2) czyn jest jedynie symptomem społecznego niebezpieczeństwa tkwiącego w sprawcy, który prędzej czy później popełni przestępstwo, a przestępstwo zależy od wielu czynników: antropologicznych, fizycznych, społecznych, które oddziałują na przestępcę (E. Ferri); 3) kara powinna być adekwatna nie tylko do ciężaru przestępstwa, ale także do niebezpieczeństwa sprawcy i powinna realizować funkcje zapobiegawcze karę należy więc zastąpić całkowicie albo częściowo przez środki zabezpieczające, które pełniłyby takie same funkcje jak kara, ale mogłyby być stosowane przed popełnieniem czynu zabronionego; 4) przestępca jest typem anormalnym psychologicznie, przy udziale czynników somatycznych; E. Ferri dzielił przestępców na pięć kategorii: a) z urodzenia, b) obłąkani umysłowo, c) nałogowi, d) z namiętności, e) przypadkowi. Podobnie jak poglądy C. Lombroso, szkoła pozytywna spotkała się z krytyką, głównie w zakresie tezy o urodzonym przestępcy, klasyfikacji przestępców, jak i odrzucenia winy jako podstawy odpowiedzialności karnej oraz stosowania środków zabezpieczających ante delictum. Pyt. 8

10 Część A. Pytania egzaminacyjne Pytanie 9. Przedstaw główne założenia szkoły socjologicznej prawa karnego. Szkoła socjologiczna, wyrosła na krytyce poglądów szkoły pozytywnej, stanowi do pewnego stopnia kompromis między szkołą klasyczną a pozytywną. Tworzyli ją F. von Liszt, G. A. van Hamel, A. Prins, którzy założyli w 1889 r. Międzynarodową Unię Kryminalną, przekształconą następnie w Międzynarodowy Związek Kryminologiczny. Przedstawicielami tej szkoły byli w Polsce J. Makarewicz, W. Makowski i B. Wróblewski. Podstawę szkole socjologicznej dały przede wszystkim poglądy F. von Liszta. Przedstawił je w słynnych wykładach prowadzonych od 1882 r. na Uniwersytecie w Marburgu, zwanych z powodu kompletności i wyjątkowego znaczenia dla nauki prawa karnego programem marburskim. F. von Liszt wskazywał, że należy badać przestępstwo jako zjawisko społeczne i karę w jej funkcji społecznej. W ramach tej szkoły analizowano przestępstwo i karę z punktu widzenia prawnego i socjologicznego. Przyjmowano, że na przestępczość wpływają tzw. faktory (czynniki), np. czynniki fizyczne, indywidualne, społeczne. Odrzucając twierdzenia o urodzonym przestępcy, przedstawiciele tej szkoły przyjmowali, że można wyróżnić odrębne typy przestępców o szczególnych cechach endogennych i prowadzących określony tryb życia (włóczędzy, żebracy) i należy utrzymać klasyfikację przestępców, przede wszystkim na zawodowych, okolicznościowych oraz niepoprawnych (J. Makarewicz). Stanowią oni zagrożenie dla życia społecznego nawet wówczas, gdy nie popełnili żadnego przestępstwa. Należy wobec nich stosować środki zabezpieczające (także ante delictum), by przeszkodzić popełnieniu przestępstwa w przyszłości i w ten sposób ochronić społeczeństwo. Konsekwencją tych poglądów było tworzenie tzw. kodeksów dwutorowych posługujących się równolegle karami i środkami zabezpieczającymi. Słynne jest stwierdzenie F. von Liszta, że to nie czyn, lecz sprawca zostaje ukarany, dlatego kary powinny być tak wymierzone, by spełniły cele prewencji indywidualnej. Tym samym należy dokładnie poznać osobowość sprawcy, aby kara mogła zrealizować stawiane przed nią cele: resocjalizację względem sprawców nadających się do poprawy, odstraszenie wobec sprawców okolicznościowych, którzy poprawy nie wymagają i neutralizację (eliminację) sprawców niepoprawnych. Aby kara była sprawiedliwa, musi być uznana za konieczną dla prawnokarnej ochrony dóbr prawnych. F. Liszt nazywał Kodeks karny, wraz z jego prawnymi gwarancjami, wielką kartą wolności, ponieważ wyznacza granice tego, co jest dozwolone. Każda polityka kryminalna musi mieć nieprzekraczalne granice w zasadzie nullum crimen, nulla poena sine lege anteriori. Szkoła socjologiczna wpłynęła znacząco na kodeksy karne I połowy XX w., w tym na polski Kodeks karny z 11.7.1932 r. i zaowocowała propozycjami wielu nowych instytucji prawa karnego np. czynnego żalu ( złoty most ), warunkowe- Pyt. 9

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 11 go zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności, odrębnych sądów i systemu środków dla nieletnich. Pytanie 10. Scharakteryzuj współczesne kierunki w prawie karnym. Po II wojnie światowej powstał kierunek obrony społecznej, występujący w dwóch postaciach radykalnej i umiarkowanej. Pierwszy z nich zapoczątkował F. Gramatika, który opracował w 1935 r. projekt kodeksu obrony społecznej (ustawy o antyspołeczności) dla Kuby. Zawierał on propozycję zniesienia kary i zastąpienie jej środkami obrony społecznej, które miały dwa cele: przywrócenie sprawcy do życia społecznego i obronę społeczeństwa przed przestępczością. Sprawca czynu nie miał być skazywany za przestępstwo, ale uznawany za jednostkę antyspołeczną. Antyspołeczność sprawcy ujawniała się przez popełnienie czynu zabronionego albo w związku z określonym trybem życia, np. włóczęgostwem, żebraniem. Reakcją na aspołeczność sprawcy nie byłaby kara, ale specjalne środki, zmienne w zależności od potrzeb, orzekane na czas nieoznaczony, stosownie do jej wskaźnika, a nie przestępstwa. M. Ancel był twórcą kierunku nowej obrony społecznej. Umiarkowany odłam obrony społecznej, opierając się na klasycznych instytucjach prawa karnego, wskazywał jednocześnie, że prawo karne nie jest ani jedynym, ani najlepszym środkiem walki z przestępczością. W związku z tym głosił potrzebę depenalizacji i dejurydyzacji prawa karnego. W odniesieniu do sytuacji konfliktowych lub niebezpiecznych, a więc w tzw. sytuacjach kryminalnych, należy odwoływać się przede wszystkim do środków prawa cywilnego, administracyjnego, prawa opieki społecznej, opieki zdrowotnej, edukacji. Program M. Ancela opierał się na czterech głównych założeniach: 1) walki z przestępczością powinna ona być prowadzona zarówno na płaszczyźnie poprzedzającej, jak i następującej po popełnieniu przestępstwa nie tylko w intencji ochrony społeczeństwa przed przestępstwem, ale również dla zabezpieczenia jego członków przed popadnięciem w przestępczość; 2) humanizacji prawa karnego wobec przestępców można stosować tylko środki, które są zgodne ze współczesnymi standardami cywilizacji; 3) znajomości naukowej rzeczywistości ludzkiej i społecznej; 4) wprowadzenia systemu środków obrony społecznej, środków postępowania z przestępcą, skierowanych na jego resocjalizację. M. Ancel przyjmował, że celem reakcji karnej jest przywrócenie skazanego społeczeństwu. Resocjalizacja jest prawem sprawcy przestępstwa, które powinno być ustawowo, a nawet konstytucyjnie, gwarantowane. Poglądy M. Ancela miały istotny wpływ na wiele ustawodawstw karnych Europy i Ameryki Łacińskiej. Wobec braku efektywności systemów prawa karnego zbudowanych na założeniach prawa karnego resocjalizacyjnego trwają poszukiwania innych wizji pra- Pyt. 10

12 Część A. Pytania egzaminacyjne wa karnego. Wskazuje się na tzw. neoklasycyzm ( nowy realizm ), postulujący powrót do części tez szkoły klasycznej, przede wszystkim do koncepcji kary jako sprawiedliwej odpłaty lub na sprawiedliwość naprawczą. Z kolei abolicjonizm postuluje nawet zniesienie prawa karnego jako odrębnej dziedziny prawa i kary, która przysparza niepotrzebnych cierpień sprawcy przestępstwa. Rozdział II. Ustawa karna i jej obowiązywanie Pytanie 11. Określ katalog źródeł polskiego prawa karnego. Podstawowe znaczenie dla wyznaczenia katalogu źródeł polskiego prawa karnego ma zasada nullum crimen sine lege, zawarta zarówno w Konstytucji RP, międzynarodowych standardach praw człowieka, jak i w Kodeksie karnym. Wyraża ją przepis art. 1 1 KK, zgodnie z którym odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę. Z zasady nullum crimen sine lege płynie zatem wymóg, aby całość materii dotyczącej prawnokarnej odpowiedzialności za przestępstwa była określona w aktach prawnych o randze ustawy. Spośród źródeł prawa karnego na pierwszym miejscu należy wymienić Kodeks karny, który wszedł w życie 1.9.1998 r. Zawiera on podstawową grupę przepisów należących do dziedziny prawa karnego materialnego. Poza Kodeksem karnym liczne ustawy dodatkowe zawierają w swej treści przepisy określające znamiona typów rodzajowych przestępstw, które składają się na tzw. pozakodeksowe prawo karne, czego przykładem są typy przestępstw określone w art. 53 74 NarkU. Do źródeł prawa karnego zalicza się także akty prawne o randze ponadustawowej Konstytucję RP oraz umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Pełnią one podwójną rolę. Po pierwsze, zobowiązują ustawodawcę zwykłego do objęcia ochroną najważniejszych dóbr prawnych, po drugie zaś wyznaczają granice swobody legislacyjnej, nieprzekraczalne w demokratycznym państwie prawnym. Charakter konstytucyjnych standardów mają np. zasada prawnej ochrony życia (art. 38 Konstytucji RP) oraz zakaz stosowania kar cielesnych (art. 40 Konstytucji RP), a także reguła, iż zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie ulegają przedawnieniu (art. 43 Konstytucji RP). Uwzględniać powinien je ustawodawca zwykły, stanowiąc przepisy prawa karnego, gdyż z hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa wynika wymóg zgodności aktów prawnych niższej rangi z aktami prawnymi wyższego szczebla. Umowy międzynarodowe wyznaczają międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka, a przez to przyczyniają się do realizacji funkcji gwarancyjnej prawa karnego. Zadanie to spełnia przede wszystkim Europejska Konwencja o ochro- Pyt. 11

Rozdział II. Ustawa karna i jej obowiązywanie 13 nie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), która w razie naruszenia chronionego jej przepisami prawa daje możliwość odwołania się do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Umowy międzynarodowe są także wyrazem współpracy pomiędzy państwami w sprawach karnych, która obejmuje uzgadnianie i przyjmowanie zbliżonych rozwiązań prawnych ułatwiających zwalczanie najgroźniejszych form przestępczości, jak terroryzm, przestępczość narkotykowa, handel bronią, pranie brudnych pieniędzy. Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej szczególną rolę pełni prawo unijne. Jego normy stosowane są bezpośrednio w wewnętrznym porządku prawnym, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami (art. 91 ust. 3 Konstytucji RP). Obserwowany współcześnie proces ujednolicania rozwiązań prawnych w obrębie państw członkowskich UE określany bywa mianem europeizacji prawa karnego. Objął on w pierwszym rzędzie zagadnienia procesowe, takie jak tworzenie wspólnych zespołów dochodzeniowo-śledczych czy europejski nakaz aresztowania, ale widoczny jest również jego wpływ na prawo karne materialne, czego przykładem jest wprowadzenie jednolitej definicji przestępstw terrorystycznych czy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Traktat z Lizbony, który wszedł w życie 1.12.2009 r., umożliwił harmonizację przepisów prawa karnego w państwach UE w zakresie poważnej przestępczości o charakterze transgranicznym z wykorzystaniem dyrektyw stanowionych przez Parlament Europejski i Radę. Z zasady legalizmu wynika, że do źródeł prawa karnego nie zalicza się aktów prawnych o randze niższej niż ustawa. Przepisy zawarte w rozporządzeniach lub w aktach prawa miejscowego nie określają zatem samodzielnie zakresu kryminalizowanych zachowań ani sankcji za przestępstwa. Przepisy tej rangi mogą natomiast uszczegóławiać treść ustawowego zakazu, jednak dookreślenie to musi mieścić się w granicach zawartego w ustawie upoważnienia. Zob. tabl. 6. Pytanie 12. Czy do źródeł prawa karnego można zaliczyć: orzecznictwo, poglądy nauki oraz zwyczaj? Orzecznictwo sądowe nie jest źródłem prawa karnego. Do zadań sądów należy bowiem stosowanie, a nie tworzenie prawa, sami zaś sędziowie podlegają Konstytucji i ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). Sądownictwu polskiemu nie przysługują uprawnienia prawotwórcze w postaci znanych systemowi anglosaskiemu tzw. orzeczeń precedensowych. Stosowanie prawa zakłada jednak aktywność organów sądowych w procesie ustalania treści normy prawnej. Istotną rolę dla jednolitej wykładni przepisów odgrywają rozstrzygnięcia podejmowane przez Sąd Najwyższy, w tym zwłaszcza uchwały odnoszące się do za- Pyt. 12

14 Część A. Pytania egzaminacyjne gadnień prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy (art. 441 KPK). Uchwałę taką SN podejmuje w celu rozstrzygnięcia wątpliwości wyrażonych w pytaniu prawnym postawionym przez sąd odwoławczy i pozostającym w związku z rozpoznawaną przez niego sprawą. Rozstrzygnięcia SN są wiążące tylko w danej sprawie, ale po opublikowaniu oddziałują na zasadzie autorytetu, stając się ważnym instrumentem kształtowania jednolitej wykładni przepisów prawnokarnych w orzecznictwie sądów polskich. Poglądy wyrażane w nauce prawa karnego nie stanowią źródła prawa karnego, chociaż odgrywają istotną rolę w trakcie prac legislacyjnych nad ustawą, w ramach wykładni obowiązujących przepisów, a także w dyskusjach naukowych nad zagadnieniami budzącymi spory, takimi jak np. istota winy czy zaniechania. Zasada, iż źródłem prawa karnego jest tylko ustawa (nullum crimen sine lege), dotyczy jedynie ustalania zakresu zachowań zabronionych pod groźbą kary. Natomiast w kierunku przeciwnym na korzyść sprawcy uwzględnione mogą zostać również inne źródła prawa, w tym niemające rangi ustawy. Nie wprowadzają one bowiem nowych obszarów objętych odpowiedzialnością karną zastrzeżonych zgodnie z treścią art. 1 1 KK dla ustawy. Wyłączyć odpowiedzialność karną może nawet społecznie akceptowany zwyczaj, np. śmigus-dyngus, który uchyla bezprawność naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 KK). Należy jednak stwierdzić, że odwołanie się do takich źródeł nie powinno skutkować ograniczeniem praw przysługujących pokrzywdzeniu. Pytanie 13. Jaka jest budowa przepisów części szczególnej Kodeksu karnego? Przepisy zawarte w części szczególnej Kodeksu karnego mają za zadanie wyznaczenie wiążących dla adresatów norm postępowania przez wskazanie czynów zabronionych pod groźbą kary. Zbudowane są z dyspozycji, na którą składają się poszczególne elementy opisu typu czynu zabronionego, oraz z sankcji określającej konsekwencje grożące w razie zrealizowania ustawowych znamion wskazanych w dyspozycji. Przepis karny mieści w sobie dwie wzajemnie zespolone normy: normę sankcjonowaną formułującą zakaz określonego postępowania oraz normę sankcjonującą wyrażającą nakaz zastosowania przez odpowiednie organy sankcji w razie złamania zakazu. Z uwagi na technikę legislacyjną, którą ustawodawca może posłużyć się przy określaniu (typizacji) zachowań zabronionych pod groźbą kary, można wyróżnić dyspozycje nazwowe i opisowe. Te pierwsze powstają przez wykorzystanie pojęć oddających w syntetycznej formie istotę danego typu przestępstwa, np. szpiegostwo, zniewaga, zgwałcenie. W polskim prawie karnym odrzucono tę technikę typizacji przestępstw z uwagi na funkcję gwarancyjną prawa karnego oraz wynikający z zasady nullum crimen sine lege postulat określoności czynu zabronionego. Posłu- Pyt. 13

Rozdział II. Ustawa karna i jej obowiązywanie 15 żenie się nazwami, nawet o utartym, funkcjonującym w społeczeństwie znaczeniu, nie daje pewności, że w razie wystąpienia wątpliwości adresat normy prawidłowo zinterpretuje jej zakres. W tekście Kodeksu karnego można wskazać na pojedyncze przypadki posługiwania się przez ustawodawcę pojęciami oznaczającymi nazwy typów przestępstw, takimi jak kradzież (art. 279 2 KK) czy rozbój (art. 280 2 KK). Nie zastępują one jednak opisu znamion tych przestępstw, te znajdują się bowiem w poprzedzających je przepisach (odpowiednio art. 278 i 280 1 KK). Pełnią natomiast rolę skrótu redakcyjnego pozwalającego uniknąć powtórzeń. W przypadku dyspozycji opisowych ustawodawca posługuje się metodą zdaniową (opisową), wskazując przy użyciu zwrotów językowych poszczególne ustawowe znamiona typu czynu zabronionego. Zdania opisujące kryminalizowane zachowania mogą być stosunkowo zwięzłe (np. art. 148 1, art. 189 1 KK), ale bywają też rozbudowane przez szczegółowe określenie okoliczności, w których popełniony zostaje czyn zabroniony (np. art. 286 1, art. 297 1 KK). Dyspozycja, zawarta w treści pojedynczego przepisu, może być prosta lub złożona. Dyspozycja prosta zawiera znamiona, których suma składa się na opis pojedynczego typu rodzajowego przestępstwa (np. art. 278 1 KK). Dyspozycja złożona zawiera w sobie więcej niż jedną normę sankcjonowaną (np. art. 184 1, art. 228 1 KK). Rozróżnić należy także dyspozycje opisujące w sposób kompletny znamiona typu rodzajowego przestępstwa (zupełne) oraz takie, przy których wyznaczenie zakresu kryminalizowanych zachowań nie jest możliwe bez uwzględnienia treści innych przepisów (niezupełne). Dyspozycja niezupełna występuje w razie posłużenia się przez ustawodawcę przepisem odsyłającym. Rekonstrukcja normy prawnej wymaga wtedy powiązania zakazu karnego z treścią innego przepisu, np. tzw. średni uszczerbek na zdrowiu (art. 157 1 KK) zachodzi wtedy, gdy sprawca powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia inny niż określony w art. 156 1 KK. Charakter niezupełny ma też dyspozycja o charakterze blankietowym, kiedy ustawodawca nie określa dokładnie znamion typu czynu zabronionego, ale odsyła do innego aktu prawnego regulującego całość problematyki powiązanej z zakazem karnym. Treść blankietu musi zatem zostać wypełniona przepisami pozakodeksowymi. Tak więc, cezura pomiędzy dozwolonym a zabronionym (podjętym wbrew przepisom ) przekroczeniem granicy Rzeczypospolitej (art. 264 2 3 KK) może być wyznaczona dopiero po uwzględnieniu przepisów regulujących zasady przekraczania granicy zawarte w ustawie z 12.10.1990 r. o ochronie granicy państwowej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 930). We współczesnym polskim prawie karnym występują sankcje względnie oznaczone. Ustawodawca określa rodzaj kary grożącej za popełnienie danego przestępstwa oraz jej dolną i górną granicę ( od do ). Rolą sądu jest wybór z tego przedziału jednostkowej, dokładnie oznaczonej kary za przestępstwo. Sankcje mogą być jednorodzajowe, a więc obejmujące tylko karę jednego rodzaju, np. wyłącznie Pyt. 13

16 Część A. Pytania egzaminacyjne karę pozbawienia wolności od lat 2 do 12 grożącą za przestępstwo rozboju (art. 280 1 KK) lub wielorodzajowe, pozwalające na wybór jednej kary spośród różnych jej rodzajów, np. zagrożenie karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku występujące przy przestępstwie naruszenia miru domowego (art. 193 KK). Polskie prawo karne nie zna sankcji nieoznaczonych, dających sądowi nieograniczoną swobodę w wyborze kary, ani sankcji bezwzględnie oznaczonych, które krępowałyby sąd przez dokładne określenie kary grożącej za dane przestępstwo. Pytanie 14. Na czym polega wykładnia przepisów prawa karnego i jakie są jej rodzaje? Wykładnia prawa jest procesem, który zmierza do ustalenia treści przepisu. Wnioski, do których prowadzi interpretacja tekstu prawnego, służą prawidłowej kwalifikacji prawnej czynu, czyli wskazaniu właściwej normy prawnej dla oceny danego stanu faktycznego. W przypadku zakazu karnego prawidłowe wyznaczenie zakresu przepisu nabiera szczególnej wagi, gdyż dotyczy równocześnie rozgraniczenia czynów zabronionych pod groźbą kary od dozwolonych. Ze względu na podmiot dokonujący interpretacji przepisów wyróżnia się wykładnię: autentyczną, sądową oraz doktrynalną (naukową). Podział ten łączy się także ze wskazaniem na różną moc wiążącą ustaleń poczynionych przez podmioty dokonujące wykładni. Charakter wykładni autentycznej, o mocy powszechnie obowiązującej, ma wyjaśnienie treści przepisów dokonane przez parlament i zawarte w ustawie karnej. Taką cechę mają definicje ustawowe (legalne) zamieszczone w Rozdziale XIV KK Objaśnienie wyrażeń ustawowych, gdzie znajdują się wyjaśnienia pojęć: czyn zabroniony, stan nietrzeźwości, młodociany, funkcjonariusz publiczny, przestępstwo o charakterze terrorystycznym i in. Ustalenie treści pojęć dokonane w innych gałęziach prawa nie zawsze jest wiążące na gruncie prawa karnego i w tym sensie w odniesieniu do przepisów karnych nie ma cechy wykładni autentycznej. Jako przykład można wskazać, iż zakres wyrażenia opieka występującego w opisie typu kwalifikowanego przestępstwa narażenia człowieka na niebezpieczeństwo (art. 160 2 KK) nie pokrywa się z treścią instytucji opieki uregulowanej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wykładnia sądowa dokonywana jest przez sądy w toku postępowania karnego i wiąże się z praktyką stosowania prawa. Szczególnego znaczenia nabierają rozstrzygnięcia podejmowane przez Sąd Najwyższy, oddziałujące na orzecznictwo innych organów sądowych. Ustalenia poczynione w ramach takiej wykładni przepisów w pewnych wypadkach uzyskują ograniczoną moc wiążącą, np. zasadnicza wykładnia ustawy dokonana w drodze uchwały SN (art. 441 KPK) jest wiążąca w danej sprawie. Pyt. 14