Europejski Trybunał Praw Człowieka przegląd orzecznictwa (październik grudzień 2015 r.) Prawo do wolności wypowiedzi (art. 10) Środek zakazujący oświadczeń krytykujących działania albo zaniechania ciał pochodzących z wyboru może być usprawiedliwiony z powołaniem się na ochronę praw lub dobrego imienia innych jedynie wyjątkowo. Wyrok Kharlamov v. Rosja, 8.10.2015 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 27447/07, 25. Zasadę otwartej dyskusji o kwestii budzącej zainteresowanie w danym środowisku zawodowym należy interpretować w sposób wskazujący, że jest to element szerszej koncepcji autonomii akademickiej, obejmującej wolność akademików wypowiadania opinii na temat instytucji lub systemu, w którym pracują. Wyrok Kharlamov v. Rosja, 8.10.2015 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 27447/07, 27. W wielu sprawach dotyczących wypowiedzi, słownych lub innych, rzekomo podburzających albo usprawiedliwiających przemoc, nienawiść lub nietolerancję, Trybunał musiał badać kwestię stosowania art. 10. Przy ocenie, czy ingerencje w korzystanie z prawa do wolności wypowiedzi autorów, albo czasami wydawców, były konieczne w demokratycznym społeczeństwie w świetle ogólnych zasad sformułowanych w jego orzecznictwie, Trybunał uwzględniał szereg czynników. Jednym z nich była ocena, czy do wypowiedzi doszło w warunkach politycznego lub społecznego napięcia; generalnie bowiem w takich sytuacjach Trybunał akceptuje jakieś formy ingerencji. Wielka Izba, skarga nr 27510/08, 204 205. Trybunał bada, czy wypowiedzi, właściwie rozumiane i widziane w ich bezpośrednim i szerszym kontekście, można było uznać za bezpośrednie albo pośrednie wzywanie do przemocy albo jej usprawiedliwianie czy też wzywanie do nienawiści lub nietolerancji. Przy ocenie Trybunał jest szczególnie wyczulony na ogólnikowe hasła atakujące albo pokazujące w negatywnym świetle całe grupy etniczne, religijne albo inne. Wielka Izba, skarga nr 27510/08, 206. Przy ocenie, czy ingerencje w korzystanie z prawa do wolności wypowiedzi autorów, lub czasami wydawców, w kwestiach historycznych były konieczne w demokratycznym społeczeństwie, Trybunał uwzględniał rozmaite czynniki. Jednym z nich był sposób, w jaki 134
6/2016 zarzucone wypowiedzi zostały sformułowane, oraz możliwy sposób ich odczytania. Inny czynnik to konkretny interes lub prawo dotknięte w rezultacie takich wypowiedzi. Związany z tym był wpływ wypowiedzi oraz upływ czasu od wydarzeń historycznych, do których dane wypowiedzi się odnosiły. Wielka Izba, skarga nr 27510/08, 215 219. Ingerencja w prawo do wolności wypowiedzi w formie skazania w sprawie karnej wymaga szczegółowej oceny przez sąd konkretnego zachowania zagrożonego karą. Do uznania zasadności ingerencji nie wystarcza, że została podjęta dlatego, że jej przedmiot zaliczał się do takiej czy innej kategorii albo odnosiła się do niego jakaś ogólna zasada prawna: należy raczej ustalić, czy w danych okolicznościach była ona konieczna. Wielka Izba, skarga nr 27510/08, 275. Artykuł 10 jako taki nie zakazuje uprzednich ograniczeń obiegu informacji lub idei, czy też zakazu ich rozpowszechniania, jednak stanowią one w społeczeństwie demokratycznym tak duże zagrożenie, że wymagają od Trybunału najbardziej skrupulatnego zbadania. Tym bardziej w przypadku środków mających wyłącznie zapobiegać ewentualności rozpowszechniania określonych wypowiedzi. Wyrok Bidart v. Francja, 12.11.2015 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 52363/11, 38. Zadanie przekazywania informacji z konieczności obejmuje obowiązki i odpowiedzialność oraz ograniczenia, jakie prasa musi dobrowolnie sobie narzucić. skarga nr 40454/07, 89. Fakty z życia prywatnego można ujawnić, jeśli ogół jest zainteresowany informacjami na temat określonych cech danej osoby publicznej. Europejski Trybunał Praw... Romanse zasadniczo stanowią dziedzinę ściśle prywatną. Z tego ogólnie wynika, że szczegóły życia seksualnego pary albo intymnych związków można publicznie ujawnić bez uprzedniej zgody jedynie wyjątkowo. skarga nr 40454/07, 99. Interes publiczny odnosi się do kwestii mających znaczenie dla społeczeństwa w takim stopniu, że może ono w uprawniony sposób być nimi zainteresowane, zwracających jego uwagę albo je istotnie absorbujących, zwłaszcza gdy mają wpływ na sytuację obywateli lub życie społeczności. Odnosi się to również do kwestii mogących budzić poważne spory, związanych z ważnym problemem społecznym albo odnoszących się do zagadnienia, w związku z którym ogół ma interes w uzyskaniu informacji. skarga nr 40454/07, 103. Artykuł prasowy stanowiący wkład do debaty publicznej nie musi być poświęcony temu w całości; wystarczy, że się do niej odnosi i w związku z nią zawiera jeden albo więcej fragmentów. skarga nr 40454/07, 110. Udział prasy w debacie dotyczącej interesu publicznego nie może ograniczać się wyłącznie do bieżących wydarzeń albo dyskusji, które już się toczą. Prasa jest wektorem rozszerzania się debat w kwestiach interesu publicznego, ma jednak również swoją rolę do odegrania w ujawnianiu i zwracaniu uwagi ogółu na informacje mogące wywołać zainteresowanie ogółu i zapoczątkować debatę na ich temat w społeczeństwie. skarga nr 40454/07, 114. 135
Artykuł uproszczony i okrojony, mogący w ten sposób wprowadzić czytelnika w błąd, może znacznie ograniczyć jego istotny wkład w debatę dotyczącą interesu publicznego. skarga nr 40454/07, 132. Przy wykonywaniu swoich zadań dziennikarze podejmują na bieżąco decyzje, w których określają linię podziału między prawem ogółu do informacji i prawem innych do poszanowania ich życia prywatnego. Ponoszą więc główną odpowiedzialność za ochronę jednostek, w tym osobistości publicznych, przed każdym wtargnięciem w ich życie prywatne. Ich wybory w tym zakresie muszą opierać się na zawodowych zasadach etycznych i kodeksach zachowania. skarga nr 40454/07, 138. Artykuł 10 Konwencji pozostawia dziennikarzom możliwość decydowania o tym, co powinno być publikowane, aby zapewnić wiarygodność artykułu. Ponadto dziennikarze korzystają z wolności wyboru informacji, jakie do nich napływają, jakimi się zajmą oraz w jaki sposób. Swoboda ta wiąże się jednak z odpowiedzialnością. skarga nr 40454/07, 139. Przy ocenie wpływu konkretnej opinii na dobra osobiste innej osoby nie można abstrahować od historycznego i społecznego kontekstu wypowiedzi. Wyrok Annen v. Niemcy, 26.11.2015 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 3690/10, 63. Prawo do zgromadzania się i stowarzyszania się (art. 11) Uczestnik demonstracji nie przestaje korzystać z wolności pokojowego zgromadzania PALESTRA się, jeśli w trakcie demonstracji dochodzi do sporadycznych aktów przemocy albo innych karalnych działań ze strony innych, jeśli zachowanie danej osoby wskazuje, że była spokojna w swoich zamiarach i zachowaniu. Możliwość, że kierujące się przemocą inne osoby, niebędące członkami organizacji, która ją zorganizowała, przyłączą się do demonstracji, nie może jako taka być powodem odebrania tego prawa. Nawet w razie rzeczywistego ryzyka, że demonstracja publiczna doprowadzi do zakłócenia porządku w rezultacie wydarzeń poza kontrolą organizatorów, nie przestaje ona być jako taka pod ochroną art. 11 ust. 1, a wszelkie nałożone związane z nią ograniczenia muszą być zgodne z treścią ust. 2 tego przepisu. skarga nr 37553/05, 94. Uprzednia notyfikacja ma nie tylko pogodzić prawo do zgromadzania się z prawami i legalnymi interesami (w tym swobodą poruszania się) innych osób, ale również służyć zapobieganiu zakłóceniom porządku lub przestępstwu. W związku z planowaną demonstracją powszechną praktyką w państwach Konwencji pozwalającą rozważyć interesy pozostające ze sobą w konflikcie wydaje się instytucja wstępnej procedury administracyjnej. Regulacje tego rodzaju nie mogą jednak stanowić ukrytej przeszkody dla wolności pokojowego zgromadzania chronionej w Konwencji. skarga nr 37553/05, 148. Brak zezwolenia i wynikająca z tego bezprawność działania nie dają władzom wolnej ręki; nadal są one ograniczone wymogiem proporcjonalności zawartym w art. 11. Należy więc najpierw ustalić, dlaczego nie zostało wydane zezwolenie na demonstrację, jaki interes publiczny wchodził w grę i jakie istniało związane z nią ryzyko. Metody użyte przez policję dla zniechęcenia protestujących, 136
6/2016 umieszczenie ich w konkretnym miejscu czy fakt rozproszenia demonstracji są ważnymi elementami oceny proporcjonalności ingerencji. skarga nr 37553/05, 151. Prawo do spontanicznych demonstracji może przeważyć nad obowiązkiem uprzedniej notyfikacji zgromadzeń publicznych jedynie wyjątkowo, a konkretnie jeśli uzasadnieniem była potrzeba natychmiastowej reakcji na bieżące wydarzenie w formie publicznej demonstracji. Derogacja od zasady ogólnej może być usprawiedliwiona, jeśli zwłoka spowodowałaby, że w innym przypadku reakcja stałaby się nieaktualna. skarga nr 37553/05, 153. Zamierzone niepodporządkowanie się przez organizatorów obowiązującym regulacjom oraz zorganizowanie demonstracji albo jej części w sposób zakłócający normalne życie oraz inne działania wykraczające poza granice tego, co jest w danych okolicznościach nieuniknione, stanowi zachowanie niemogące korzystać z tej samej uprzywilejowanej ochrony na podstawie Konwencji, jak wypowiedzi polityczne albo debata w kwestiach interesu publicznego czy związane z nimi pokojowe manifestowanie opinii. Państwa mają szeroką swobodę oceny konieczności działań mających ograniczyć takie zachowania. skarga nr 37553/05, 156. Władze muszą podejmować odpowiednie działania związane z legalnymi demonstracjami, aby zapewnić ich pokojowy przebieg i bezpieczeństwo wszystkich obywateli. skarga nr 37553/05, 159. Europejski Trybunał Praw... Prawo do wolnych wyborów (art. 3 Protokołu nr 1) Istnienie systemu skutecznego badania skarg indywidualnych i odwołań w sprawach dotyczących praw wyborczych jest jedną z istotnych gwarancji wolnych i uczciwych wyborów. System taki zapewnia skuteczne korzystanie z indywidualnych praw do głosowania i kandydowania w wyborach, zachowuje ogólne zaufanie do administrowania przez państwo procesem wyborczym i stanowi ważny instrument w rękach państwa, umożliwiający wypełnienie pozytywnego obowiązku na podstawie art. 3 Protokołu nr 1 przeprowadzenia demokratycznych wyborów. Zobowiązanie państwa na podstawie art. 3 Protokołu nr 1 i prawo indywidualne zagwarantowane przez ten przepis byłyby iluzoryczne, gdyby konkretnych przypadków wskazujących na niezapewnienie demokratycznego charakteru wyborów nie można było zakwestionować przed właściwym organem krajowym zdolnym do skutecznego ich rozpatrzenia. skarga nr 36503/11, 69. Ważna jest przejrzystość i bezstronność oraz niezależność od politycznych manipulacji organów odpowiedzialnych za administrowanie wyborami. Ich decyzje powinny być wystarczająco dobrze uzasadnione. skarga nr 36503/11, 70. Racja bytu komisji wyborczej polega na zapewnieniu skutecznego administrowania wolnym i uczciwym głosowaniem w sposób bezstronny, co można osiągnąć przez odpowiednią strukturę jej składu gwarantującą niezależność i bezstronność. W innym przypadku komisja staje się kolejnym forum walki politycznej między rozmaitymi siłami. skarga nr 36503/11, 78. 137
Skargi indywidualne (art. 34) Skarżący może domagać się uznania za pokrzywdzonego naruszeniem na skutek samego tylko istnienia środków tajnej inwigilacji lub ustawodawstwa pozwalającego na ich stosowanie, z zastrzeżeniem spełnienia następujących wymagań. Po pierwsze, Trybunał musi uwzględnić zakres ustawodawstwa zezwalającego na inwigilację przez zbadanie, czy skarżący mógł być nią dotknięty ze względu na przynależność do grupy osób objętej kwestionowanymi przepisami albo dlatego, że dotykała ona bezpośrednio wszystkich użytkowników usług komunikacyjnych w systemie, w którym rozmowy każdej osoby mogą być kontrolowane. Po drugie, Trybunał musi wziąć pod uwagę dostępność środków odwoławczych na poziomie krajowym i uzależnić stopień kontroli od skuteczności tych środków. Jeśli system krajowy nie zapewnia skutecznego środka prawnego osobie, która podejrzewa, że jest poddana tajnej inwigilacji, nie można uznać za nieusprawiedliwione szeroko rozpowszechnionych podejrzeń i troski PALESTRA w społeczeństwie, że uprawnienia do inwigilacji są nadużywane. Samo zagrożenie kontrolą można wtedy uznać za ograniczenie swobodnego komunikowania się przy pomocy służb pocztowych i telekomunikacyjnych, stanowiące bezpośrednią ingerencję w prawo zagwarantowane w art. 8. W rezultacie usprawiedliwione jest istnienie większej kontroli przez Trybunał i wyjątku od zasady, że jednostka nie może kwestionować prawa w sposób abstrakcyjny. Nie musi ona wtedy wykazać istnienia ryzyka, że tajne środki kontroli były wobec niej stosowane. Przeciwnie, jeśli system krajowy zapewnia skuteczne środki prawne, trudniej jest usprawiedliwić szeroko rozpowszechnione podejrzenie nadużyć. Jednostka może się wtedy domagać uznania za pokrzywdzoną naruszeniem z powodu samego tylko istnienia środków tajnych lub zezwalającego na nie ustawodawstwa wyłącznie w razie wykazania, że ze względu na sytuację osobistą była nimi potencjalnie zagrożona. Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r., Wielka Izba, skarga nr 47143/06, 171. 138