OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

EWA DRECZKO, MARTA MOZGAŁA ŚLADY AKTYWNOŚCI GRUP LUDZKICH MŁODSZEJ EPOKI KAMIENIA W trakcie badań archeologicznych stanowiska Wrocław-Widawa 17 odkryto nieliczne ślady wskazujące na jego zasiedlenie w młodszej epoce kamienia. Z tym okresem wiąże się 28 fragmentów ceramiki oraz 5 wyrobów kamiennych 1. Pochodzą one z humusu, warstwy kulturowej oraz z wypełnisk obiektów związanych z późniejszym osadnictwem. Nie znaleziono ani jednego obiektu nieruchomego, który można by jednoznacznie łączyć z osadnictwem neolitycznym. Większość materiału ceramicznego koncentruje się w północnej części stanowiska, podczas gdy pozostałe zabytki rozrzucone są luźno na całej jego powierzchni. W okresie neolitu stanowisko Wrocław-Widawa 17 zasiedlone było czterokrotnie: faza 1 ślad osadnictwa kultur cyklu naddunajskiego kultura lendzielska (KL); faza 2 ślad osadnictwa kultury pucharów lejkowatych (KPL); faza 3 ślad osadnictwa kultury amfor kulistych (KAK); faza 4 ślad osadnictwa kultury ceramiki sznurowej (KCSz). Najstarsze ślady użytkowania stanowiska w młodszej epoce kamienia związane są prawdopodobnie z osadnictwem kultur kręgu południowego. Z wypełniska obiektu 816, datowanego na kulturę łużycką, pozyskano fragment wylewu zdobionego w strefie nakrawędnej 1 Analiza artefaktów krzemiennych datowanych na przełom neolitu i epoki brązu pozyskanych z powierzchni stanowiska znajduje się w rozdziale Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku Mirosława Masojcia. ornamentem plastycznym w postaci guza (ryc. 1:1). Naczynie to, o grubości ścianek wynoszącej 7 mm, zostało wykonane z gliny schudzonej dużą ilością drobnoziarnistego piasku. Charakteryzuje się ono brązową barwą, szorstką powierzchnią zewnętrzną oraz gładką z połyskiem powierzchnią wewnętrzną. Ze względu na wielkość zachowanego fragmentu nie można jednoznacznie określić formy naczynia ani jego dokładnej chronologii. Prawdopodobnie pochodzi on z misy. Tego typu naczynia zdobione aplikacjami plastycznymi występują powszechnie w kulturze lendzielskiej (Dobeš, Zápotocký 2009, s. 276). Z osadnictwem kultur kręgu naddunajskiego należy również wiązać siekierkę odkrytą w humusie na arze H27 (ryc. 1:2) oraz fragment toporka pochodzący z warstwy kulturowej ara C28 (ryc. 1:3). Siekierka ma formę trójścienną o zaokrąglonych brzegach z asymetrycznie oszlifowanym ostrzem. Długość maksymalna wyrobu wynosi 4,8 cm, a maksymalna szerokość w partii ostrza 3,2 cm. Zabytek ten odznacza się czworościennym przekrojem poprzecznym i płasko-wypukłym przekrojem podłużnym. Zachowana część toporka uniemożliwia dokładne określenie jego formy. Analogiczne narzędzie znane jest z osady kultury lendzielskiej w Zarzycy (Cholewa 2004, s. 55, ryc. 13). Analizy petrograficzne wykazały, iż oba okazy zostały wykonane z amfibolitu (por. Borowski w tym tomie). Surowiec ten był często wykorzystywany do produkcji wyrobów kamiennych przez młodsze społeczności kultur kręgu południowego (Cholewa 2004, s. 41). 79

EWA DRECZKO, MARTA MOZGAŁA Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Materiał kultur cyklu naddunajskiego: 1 obiekt 816; 2 ar H27; 3 ar C28. Rys. N. Lenkow Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Material from Danube circle cultures: 1 object 816; 2 are H27; 3 are C28. Drawing N. Lenkow Z kolejną fazą zasiedlenia stanowiska Wrocław-Widawa 17 łączyć można ceramikę kultury pucharów lejkowatych. Podobnie jak w wypadku pozostałości etapu osadniczego kultur cyklu naddunajskiego nie stwierdzono obiektów nieruchomych związanych z osadnictwem ludności tej kultury. Cały materiał został zlokalizowany na złożu wtórnym w wypełniskach obiektów łączonych z osadnictwem późniejszym (obiekty: 86, 521, 522, 727) oraz w warstwie kulturowej (ary: L20, K28, I28, J29). Jego większość tworzyła niezbyt gęste skupisko na przestrzeni ok. 40 30 m przy północnej krawędzi stanowiska. Zespół ceramiczny KPL liczy 21 fragmentów naczyń. Na zbiór ten składa się 7 ułamków brzuśców, 11 wylewów oraz 3 fragmenty dna. Ceramika ta jest wykonana z gliny schudzonej domieszką średnio- i drobnoziarnistego szamotu ceramicznego oraz, w wypadku 5 ułamków, drobnoziarnistego piasku. Większość fragmentów charakteryzuje się jednolitym przełomem, jedynie 2 ułamki brzuśców oraz 1 wylew mają przełom gruzełkowaty. W zbiorze dominuje ceramika o przełomie szarym. Barwa powierzchni naczyń jest niejednolita, w odcieniach od kremowej i ceglastej po szarą i czarną. Występują ułamki o powierzchni zarówno gładkiej z połyskiem, jak i szorstkiej, z wystającą domieszką. Niewiele można powiedzieć o samej technice budowy naczyń. Najprawdopodobniej, tak jak na innych stanowiskach tej kultury, naczynia wykonywane były przez zlepianie glinianych taśm lub wałków, o czym świadczą ślady na górnej partii wylewu (ryc. 2:7). Jedyne zachowane dno wylepione zostało z jednego fragmentu gliny, do którego prawdopodobnie doklejane były wałki formujące wyższe partie naczynia. Materiał ceramiczny KPL ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 charakteryzuje się dominacją zdobnictwa zewnętrznej strefy przykrawędnej. Wylewy naczyń ornamentowane są głównie wątkami jednoelementowymi w postaci pojedynczej linii poziomej. Przeważają elementy zdobnicze nieregularne o kształcie zbliżonym do trójkąta (ryc. 2:2) lub wrzeciona (ryc. 2:3 5), wykonane prawdopodobnie poprzez nierówne odciśnięcie narzędzia o płaskim wierzchołku. 80

ŚLADY AKTYWNOŚCI GRUP LUDZKICH MŁODSZEJ EPOKI KAMIENIA Świadczyć o tym mogą negatywy w postaci poziomego odcisku w górnej części poszczególnych elementów zdobniczych (ryc. 2:2 5). Sporadycznie występuje ornament pojedynczego rzędu złożonego z regularnych słupków prostokątnych (ryc. 2:1) czy też odcisków paznokciowych (ryc. 2:7). W jednym przypadku wylew zdobiony jest odciskanymi punktami (ryc. 2:6). Pod względem mikromorfologicznym fragmenty krawędzi wylewów KPL charakteryzują się prostymi ściankami wewnętrznymi i zewnętrznymi (ryc. 2:1 2 typ 1 według Kośko 1981, s. 33) lub zagiętymi łukowato do rdzenia ścianki (ryc. 2:4, 8 typ 10 według Kośko 1981) o zwieńczeniach łukowatych nieograniczonych (ryc. 2:1, 8 typ e według Kośko 1981), łukowato ograniczonych powyżej czubka obu- Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ceramika kultury pucharów lejkowatych: 1 metr J5, ar K28; 2, 4 obiekt 522; 3 obiekt 86; 5 ar J29; 6 7 ar I28; 8 ar K28; 9 obiekt 727. Rys. N. Lenkow Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Funnel Beaker culture po ery: 1 metre J5 are K28; 2, 4 object 522; 3 object 86; 5 are J29; 6 7 are I28; 8 are K28; 9 object 727. Drawing N. Lenkow 81

EWA DRECZKO, MARTA MOZGAŁA stronnie (ryc. 2:2 typ h według Kośko 1981) oraz ściętych diagonalnie, horyzontalnie (ryc. 2:4 typ k według Kośko 1981). Dno odnalezione w obiekcie 727 charakteryzuje się prostą podstawą, łukowatą, skierowaną ku górze ścianką wewnętrzną oraz prostymi ściankami bocznymi (ryc. 2:9 typ 2 według Kośko, Szmyt 2006, s. 57). W zbiorze dominują naczynia średniościenne o grubości ścianek wahających się między 6 a 7 mm. Ze względu na zbytnią fragmentaryczność nie można jednoznacznie określić form naczyń KPL. Stan zachowania wylewów pozwala jedynie na zinterpretowanie ich z dużym prawdopodobieństwem jako pochodzących z pucharów lejkowatych. Nie jest jednakże możliwe zrekonstruowanie ich dokładnej formy ani wielkości. Niewiele można również powiedzieć o morfologii naczynia, z którego pochodzi dno. Być może jest to pozostałość małego pucharka lejkowatego lub flaszy z kryzą. Ceramika związana z KPL, reprezentowana przez niewielkie fragmenty naczyń, głównie wylewy, nie stanowi wystarczającej podstawy do określenia, w której fazie rozwojowej ludność tej kultury zasiedlała stanowisko. Charakterystyczna dla tego zbioru, dominująca obecność zdobienia strefy podkrawędnej zewnętrznej ornamentem w postaci nieregularnych stempelków oraz pojedyncze fragmenty zdobione odciskami punktów i słupków regularnie prostokątnych są typowe dla wczesnych faz tej kultury. Również puchar o znacznie wychylonej na zewnątrz szyjce (ryc. 2:4) potwierdzałby takie datowanie. Analogiczne materiały ceramiczne pozyskano m.in. z następujących stanowisk kujawskich: Inowrocław 95 (Czerniak, Kośko 1993, ryc. 21 23), Podgaj 7A (Czerniak, Kośko 1993, ryc. 40 41, 47), Przybranówek 43 (Czerniak, Kośko 1993, ryc. 52, 63, 66) oraz Sierakowo 8 (Rzepecki 2004, s. 47, ryc. 16:3, 8). Są one łączone z fazą wczesnowiórecką (faza II) grupy wschodniej. Na Dolnym Śląsku nie odnotowano dotychczas porównywalnych znalezisk. Ornament odciskanych prostokątnych słupków występuje również w fazie klasycznej wskazanej grupy KPL, dla której analogiczne zespoły rejestrowane są także na terenach dolnośląskich, m.in. na stanowisku nr 1 w Chociwelu (por. Cholewa 1998, ryc. 25:7). Początki KPL na Dolnym Śląsku stanowią wciąż aktualny problem badawczy. Za najstarsze znaleziska tej kultury uznawane są: zespół naczyń pozyskany ze studni we Wrocławiu-Praczach Odrzańskich (Seger 1919) oraz amfora z Wrocławia-Rędzina (Wiślański 1983, s. 41, ryc. 2:6), które wyznaczają I fazę KPL odpowiadającą fazie sarnowskiej grupy wschodniej (Wojciechowski 1970). Liczniejsze znaleziska łączone z II fazą według podziałów dolnośląskich, datowane na fazę wiórecką, reprezentują już jej postać klasyczną (fazę IIIB na Kujawach; por. Wojciechowski 1970; 1991). Wczesnopucharowe cechy stylistyczne i morfologiczne ceramiki KPL ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 należałoby w dotychczasowych podziałach chronologicznych wiązać z przełomem pomiędzy fazą I i II. Jednakże charakter dolnośląskich znalezisk datowanych na I fazę oraz brak materiałów osadowych ewidentnie z nią związanych każą z pewną ostrożnością podejść do jej wydzielania. Również charakter materiału KPL ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 nie pozwala na pewne umiejscowienie omawianego stanowiska w podziałach chronologicznych KPL na Dolnym Śląsku. Z pewnością należy go przypisać do pierwszego etapu rozwojowego omawianej kultury (fazy I i II), związanego z oddziaływaniami grupy wschodniej KPL z obszaru Wielkopolski i Kujaw (Wojciechowski 1991). Z kolejną, trzecią fazą zasiedlenia stanowiska Wrocław-Widawa 17 łączą się 2 fragmenty brzuśców naczyń kultury amfor kulistych. Pochodzą one ze stropu obiektu 521 oraz z wypełniska obiektu 522, związanych z okresem wpływów rzymskich. Jeden z ułamków wykonany jest z gliny schudzonej średnią domieszką białego tłucznia kamiennego, drugi natomiast z gliny schudzonej grubą domieszką różowego tłucznia oraz piasku. Tak skromny materiał nie pozwala na scharakteryzowanie cech morfologicznych ani na określenie fazy rozwojowej, z której pochodzi. Nieliczne są również ślady związane z ostatnim etapem zasiedlenia stanowiska, który łączy się z kulturą ceramiki sznurowej. Na stanowisku nie znaleziono obiektu, który pochodzi z tej fazy, a materiał ceramiczny, na który składają się zaledwie 4 fragmenty dwóch naczyń, można jedynie z dużą ostrożnością przypisać tej kulturze. Z wypełniska obiektu kultury łużyckiej (477) pozyskano 3 fragmenty naczynia zdobionego w górnej partii brzuśca trzema słupkami wykonanymi poprzez odciśnięcie sznura dwudzielnego (ryc. 3:1). Z KCSz należy również 82

ŚLADY AKTYWNOŚCI GRUP LUDZKICH MŁODSZEJ EPOKI KAMIENIA wiązać ułamek brzuśca zdobiony podwójnym rzędem odcisków paznokciowych (ryc. 3:2), znaleziony w obiekcie z okresu wpływów rzymskich (521). Oba naczynia wykonane zostały z gliny schudzonej dużą ilością drobno- i śred- nioziarnistego piasku oraz szamotem ceramicznym. Ich powierzchnie, zarówno zewnętrzna, jak i wewnętrzna, są szorstkie, w odcieniach ceglastokremowych. Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Materiał kultury ceramiki sznurowej: 1 obiekt 477; 2 obiekt 521; 3 ar J20; 4 okolice arów C21, D21, E21; 5 ar G28. Rys. N. Lenkow Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. Corded Ware culture po ery: 1 object 477; 2 object 521; 3 are J20; 4 vicinity of ares C21, D21, E21; 5 are G28. Drawing N. Lenkow 83

EWA DRECZKO, MARTA MOZGAŁA Z KCSz najprawdopodobniej łączyć można 3 fragmentarycznie zachowane przedmioty kamienne. W warstwie humusu na arze J20 znaleziono obuch toporka o owalnym przekroju poprzecznym z zachowaną częścią otworu o średnicy 1,8 cm, wykonany z serpentynitu (ryc. 3:3; por. Borowski w tym tomie). Dwa ko- lejne artefakty to silnie zniszczone fragmenty toporków z fragmentarycznie zachowaną częścią otworu (ryc. 3:4 5), odkryte w warstwie humusu w obrębie ara G28 oraz arów C21, D21, E21. Wykonano je z serpentynitu oraz z amfibolitu (por. Borowski w tym tomie). Stopień ich zachowania utrudnia ich dokładną charakterystykę. Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Stanowisko na tle osadnictwa neolitycznego (na podstawie Demidziuk 1998 oraz AZP): 1 pojedyncze przedmioty kamienne; 2 osady; 3 ślady osadnictwa; 4 groby i cmentarzyska. Rys. E. Dreczko na podstawie Ehlert, Masojć 2010 Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17 and the Neolithic se lement (after Demidziuk 1998 and Archaeological Picture of Poland): 1 individual stone objects; 2 the se lement; 3 traces of se lement; 4 graves and cemeteries. Drawing E. Dreczko after Ehlert, Masojć 2010 84

ŚLADY AKTYWNOŚCI GRUP LUDZKICH MŁODSZEJ EPOKI KAMIENIA Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie ceramiki neolitycznej Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Neolithic po ery Kultura Obiekt Ar Ćwiartka Metr KL-P? KPL KAK KCSz Liczba fragmentów Rodzaj fragmentu wylew brzusiec dno piasek Rodzaj domieszki tłuczeń ceramiczny piasek + tłuczeń ceramiczny tłuczeń kamienny biały tłuczeń kamienny różowy + piasek 816 J30 A 1 1 1 1 86 F31 B 1 1 1 1 521 L27 C 3 3 3 Liczba fragmentów ornamentowanych 522 K27/ L27 D/C 3 2 1 3 2 727 E21 C 3 3 3 K28 B J5 2 2 2 2 K28 B J3 1 1 1 I28 luźne 2 2 2 2 L20 5 2 3 5 1 J29 A 1 1 1 1 521 L27 C 1 1 1 522 K27/ L27 D/C 1 1 1 477 L28/ L29 C/A 3 2 1 3 1 521 L27 C 1 1 1 1 Razem 28 14 11 3 6 16 4 1 1 12 Toporki KCSz ze stanowiska Widawa 17 reprezentują formy typowe dla tej kultury. Zostały wykonane z surowców szczególnie preferowanych przez te społeczności (Cholewa 2004, s. 45 46). Analogiczne narzędzia znane są z w. grupy śląskiej (Machnik 1979, s. 404, ryc. 247:18 24). Tak nieliczne pozostałości kultury materialnej oraz brak obiektów nieruchomych utrudniają dokładniejsze określenie charakteru zasiedlenia stanowiska Wrocław-Widawa 17 przez społeczności neolityczne. Być może świadczą one o krótkotrwałym, prawdopodobnie sezonowym jego wykorzystywaniu. Niewykluczone, że tak nikłe ślady wynikają ze znacznego zniszczenia osadnictwa neolitycznego przez osadnictwo późniejsze lub świadczą o uchwyceniu jedynie południowego krańca obszaru zajmowanego w neolicie, którego większa część może znajdować się poza granicą inwestycji. Stanowisko Wrocław-Widawa 17 znajduje się poza zwartym osadnictwem neolitycznym w obrębie lessów dolnośląskich. Z jego najbliższej okolicy znane są głównie datowane ogólnie na neolit nieokreślone kulturowo narzędzia kamienne, przeważnie siekierki lub toporki, znalezione przypadkowo przed II wojną światową (ryc. 4; por. Demidziuk 1998). Zdecydowana większość z nich nie posiada dokładnej lokalizacji lub posiada lokalizację tylko przybliżoną. W promieniu 5 km znajdują się jedynie dwa stanowiska o określonej przynależności kulturowej. Są to: wspomniana już amfora z Wrocławia- -Rędzina oraz także związane z KPL, odkryte przed II wojną światową, naczynia z Wrocławia-Osobowic (ryc. 4; por. Demidziuk 1998; Kulczycka-Leciejewiczowa 1993). Charakter tych znalezisk i pozostałych śladów pobytu społeczności neolitycznych na terenach położonych nad prawobrzeżnymi dopływami Odry, w tym również nad rzeką Widawą, świadczą o niechętnym trwałym zasiedlaniu tych obszarów, być może ze względu na znaczne sezonowe wylewy oraz słabość występujących tutaj gleb (Kulczycka-Leciejewiczowa 1993). Bogatsze osadnictwo neolityczne występuje w znacznej odległości 85

EWA DRECZKO, MARTA MOZGAŁA na południe, nad lewobrzeżnymi dopływami Odry, w obrębie urodzajnych gleb lessowych bardziej sprzyjających stałemu osadnictwu (ryc. 4; por. Kulczycka-Leciejewiczowa 1993). Warunki środowiskowe panujące w okolicy stanowiska Wrocław-Widawa 17 i jego usytuowanie na terasie nad rozległą doliną Widawy były jednak dogodne dla wypasu zwierząt (Kulczycka-Leciejewiczowa 1993). Lokalizacja neolitycznych osiedli nad Widawą, w niezbyt korzystnym dla rolnictwa środowisku, może potwierdzać ich sezonowy, pastersko-zbieracki charakter. LITERATURA Cholewa P. 1998 Osady neolityczne na stanowisku nr 1 w Chociwelu, gm. Strzelin, Studia Archeologiczne, t. 30, s. 81 168. 2004 Rola sudeckiego zaplecza surowcowego w kamieniarstwie neolitycznym na Śląsku, Studia Archeologiczne, t. 34. Czerniak L., Kośko A. 1993 Z badań nad genezą i rozwojem kultury pucharów lejkowatych na Kujawach, Poznań. Demidziuk K. 1998 Archiwalia archeologiczne z terenu Wrocławia do 1945 roku, Wrocław. Dobeš M., Zápotocký M. 2009 Sídliště raného až staršiho eneolitu v Hřebči, okr. Kladno Příklad dlouhodobě otevřeného pravěkého obiektu, Archeologické rozhledy t. LXI, s. 265 284. Ehlert M., Masojć M. 2010 Nadwidawski mikroregion osadnictwa mezolitycznego, Silesia Antiqua, t. 46, s. 51 65. Kośko A. 1981 Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych. Grupa mątewska, Poznań. Kośko A., Szmyt M. 2006 Opatowice Wzgórze Prokopiaka, t. I, Poznań. Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1993 Osadnictwo neolityczne w Polsce południowo-zachodniej, Wrocław. Machnik J. 1979 Krąg kulturowy kultury ceramiki sznurowej, (w:) W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria ziem polskich, t. 2: Neolit, Wrocław. Rzepecki S. 2004 Społeczności środkowoneolitycznej kultury pucharów lejkowatych na Kujawach, Poznań. Seger H. 1919 Die keramischen Stilarten der jüngern steinzeit Schlesiens, Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift. Neue Folge, t. 7, s. 90 92. Wiślański T. 1983 Wczesne fazy rozwoju kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu Odry i Wisły, Studia Archeologiczne, t. 13, Wrocław, s. 39 55. Wojciechowski W. 1970 Zagadnienie chronologii relatywnej kultur młodszej epoki kamienia na Dolnym Śląsku na tle środkowoeuropejskiej systematyki neolitu, Studia Archeologiczne, t. 3, s. 59 128, Wrocław. 1991 Die Trichterbecherkultur in der Lösszone von Niederschlesien, (w:) D. Jankowska (red.), Trichterbecherkultur, neue Forschungen und Hypothesen, t. 2, Poznań, s. 87 93. EWA DRECZKO, MARTA MOZGAŁA TRACES OF ACTIVITY OF STONE AGE HUMAN GROUPS Rescue archaeological excavations at the multicultural site Wrocław-Widawa 17 provided significant, however very modest, material for the research of Neolithic se lement. The assemblage of artefacts consisting of 28 vessel fragments and 5 stone products is connected with the activity of human groups from the younger Stone Age. The material was mainly deposited in the humus, the cultural layer and the fills of objects from the subsequent se lement phases, concentrating in the site s northern part. The oldest se lement traces should be connected with the communities from the southern circle. A fragment of a vessel s rim decorated with a concave ornament in the form of a lump, found in the secondary deposit in object 816, is probably the remains of a Lengyel culture bowl. The site s surface also provided 2 stone tools an axe and a hatchet. Both were made of amphibolite and both are encountered in the inventories from the cultures belonging to the Danubian circle. However, absence of diagnostic features prevents any more precise determination of their cultural affiliation. Presence of Funnel Beaker culture population is corroborated by 21 vessel fragments: 7 fragments of bellies, 11 fragments of rims and 3 fragments of bo oms. Beakers were made of clay thinned with the admixture of ceramic temper. Stylistic features, such as the ornament consisting of irregular lumps, point impressions and regular stamps on the outside 86

ŚLADY AKTYWNOŚCI GRUP LUDZKICH MŁODSZEJ EPOKI KAMIENIA of the vessel under its rim, suggest the assemblage s affiliation with the earliest phases of the Funnel Beaker culture in Lower Silesia (the turn of phase II, according to W. Wojciechowski). Analogous material is known from the early-wiórek sites in Kujawy in northern Poland. However, absence of appropriate counterparts in the Lower-Silesian material prevents a comparative analysis. The remains of the Globular Amphor culture settlement are constituted by only 2 po ery fragments made of clay thinned with an admixture of white and pink ceramic temper. Such scanty material prevents any serious typological and chronological analysis. The last phase of the Neolithic se lement is substantiated by the material connected with pastoral communities from Corded Ware culture, i.e. 4 pottery fragments, a hatchet s bu and 2 fragments of hatchets with partly preserved openings. Absence of traces of permanent se lement reflects the specific character of nomadic lifestyle of this culture s population. Site Wrocław-Widawa 17 is situated in an unattractive area in terms soil fertility ands seasonal river flooding, thus evidence of presence of Neolithic communities is scarce and represented only by individual finds. Such insignificant remains of se lement may confirm its seasonal character in this area resulting from animal grazing, gathering, hunting and fishing. 87