INWENTARYZACJA URZĄDZEŃ TECHNICZNYCH ZAWIERAJĄCYCH PCB

Faza inwentaryzacji projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROFILU TZO W POLSCE (do ograniczonego korzystania) GF/POL/INV/R.8 INWENTARYZACJA URZĄDZEŃ TECHNICZNYCH ZAWIERAJĄCYCH PCB Wiesława Bogutyn WARSZAWA 2002 Niniejszy raport nie był redagowany. Został odtworzony w takiej postaci, w jakiej został przekazany do Instytutu Ochrony Środowiska przez Autora (Autorów)

1 SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE...4 2. PCB - CHARAKTER I SKALA ZASTOSOWAŃ...5 3. PCB - MIEJSCA WYSTĘPOWANIA...6 4. INWENTARYZACJA PCB W POLSCE...7 4.1 INWENTARYZACJA INSTYTUTU ENERGETYKI...7 4.2 INWENTARYZACJA POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ...8 4.3 INWENTARYZACJA AGRICONSULTING EUROPE S.A....10 4.4 INWENTARYZACJA INSTYTUTU GOSPODARKI ODPADAMI...12 4.5 PODSUMOWANIE DOTYCZĄCE INWENTARYZACJI...15 5. IDENTYFIKACJA PCB WYNIKAJĄCA Z DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW ZAJMUJĄCYCH SIĘ UNIESZKODLIWIANIEM PCB...15 5.1 DZIAŁANIA FIRMY POFRABAT...15 5.2 DZIAŁALNOŚĆ FIRMY ANWIL...18 5.3 DZIAŁALNOŚĆ FIRMY ROKITA...18 5.4 DZIAŁALNOŚĆ FIRMY TIGRET...19 5.5 DZIAŁALNOŚĆ FIRMY JEDLICZE...19 6. INWENTARYZACJA PCB W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH REGULACJI PRAWNYCH...20 6.1 PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA...20 6.2 PRZEPIS WYKONAWCZY MINISTRA GOSPODARKI DOTYCZĄCY PCB...22 6.3 USTAWA O ODPADACH...24 6.4 INWENTARYZACJA W ŚWIETLE POLSKICH NORM...26 7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI...28 8. BIBLIOGRAFIA...32

2 SPIS TABEL TABELA NR 1...34 Najczęściej spotykane nazwy handlowe cieczy zawierających PCB TABELA NR 2...37 Rodzaje transformatorów wypełnionych PCB, spotykane w Polsce TABELA NR 3...39 Transformatory i inne urządzenia elektroenergetyczne produkcji polskiej, w których istnieje prawdopodobieństwo występowania PCB lub olejów zanieczyszczonych PCB TABELA NR 4...40 Kondensatory w których zawartość PCB potwierdzono na podstawie analizy syciwa TABELA NR 5...44 Zestawienie producentów kondensatorów z PCB według raportu UNEP TABELA NR 6...46 Zestawienie typów kondensatorów z syciwem PCB znajdujących się w zakładach energetycznych, elektrowniach i elektrociepłowniach. TABELA NR 7...47 Wykaz transformatorów i kondensatorów zgłoszonych do urzędów wojewódzkich w ramach realizacji ustawy Prawo ochrony środowiska TABELA NR 8...48 Laboratoria wykonujące badania PCB (PCT) w olejach elektroizolacyjnych: TABELA NR 9...49 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r.

3 w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska.

4 1. Wprowadzenie Polichlorowane bifenyle - PCB są syntetycznymi związkami chemicznymi, których produkcję na skalę przemysłową rozpoczęto na przełomie 1929 i 1930 roku. W literaturze dopuszcza się teoretycznie możliwość istnienia 209 pojedynczych chlorobifenyli tzw. kongenerów, różniących się liczbą i usytuowaniem atomów chloru, ale w technicznych postaciach PCB najczęściej spotyka się ich nie więcej niż 130. PCB poza zamierzoną produkcją mogą powstawać jako produkt uboczny podczas spalania odpadów, chlorowania wody pitnej i ścieków, wybielania miazgi celulozowej chlorem. Są to jednak ilości niewielkie, nie ważące w ogólnym bilansie tych związków. PCB ze względu na swoje własności: małą podatność na zapalenie, stabilne własności dielektryczne, odporność chemiczną znalazły szerokie zastosowania przemysłowe tam, gdzie oleje mineralne nie spełniały wymogów technicznych. Powszechnie produkowane w latach 1950-1970, stosowane były jako: komponenty cieczy izolacyjnych do napełniania transformatorów i kondensatorów, płyny hydrauliczne, dodatki do farb i lakierów, plastyfikatory do tworzyw sztucznych, środki impregnujące i konserwujące.

5 2. PCB - charakter i skala zastosowań PCB pod różnymi nazwami handlowymi produkowano na całym świecie, a wielkość światowej produkcji tych substancji, począwszy od 1929 roku, szacowana jest na 1,5 do 2 mln ton, z czego jak ocenia się - połowę wykorzystano do produkcji Udział wybranych krajów w światowej produkcji PCB w latach 1929-1982 Niemcy 8% Włochy 2% Japonia 4% Hiszpania 2% Wielka Brytania 2% Stany Zjednoczone 41% Francja 7% inne kraje 34% transformatorów i kondensatorów. W Polsce polichlorowane bifenyle nie były produkowane na skalę techniczną. Wprawdzie w Zakładach Azotowych w Tarnowie, na początku lat 70-tych prowadzono próby uruchomienia produkcji PCB w skali półtechnicznej, lecz otrzymany w ilości 500 ton produkt o nazwie TARNOL, ze względu na niski stopień schlorowania nie odpowiadał właściwościom cieczy izolacyjnych dla urządzeń elektroenergetycznych. Prawdopodobnie wyprodukowana ilość została unieszkodliwiona. W światowej produkcji PCB wykorzystywane było głównie do produkcji cieczy, noszących różne nazwy handlowe. Najczęściej spotykane z nich przedstawia Tabela nr 1.

6 Znakomitą większość wyprodukowanych PCB (ok. 75 %) wykorzystywano do produkcji transformatorów i kondensatorów. Urządzenia tego typu, w których stwierdzono lub z dużym prawdopodobieństwem można ocenić, że znajdują się w nich polichlorowane bifenyle, przedstawiajono w Tabelach nr 2-5. 3. PCB - miejsca występowania Urządzenia z PCB stosowane były w różnych rodzajach działalności i w różnych sektorach przemysłowych. Poniżej zestawiono za raportem UNEP z 1999 r. miejsca, gdzie ich obecność była lub jest szczególnie prawdopodobnie. Szczególne miejsca wykorzystania urządzeń i instalacji z PCB Energetyka (łącznie z dystrybucją energii) Przemysłowe instalacje (szczególnie w przemyśle hutniczym, cementowym, chemicznym, tworzyw sztucznych, syntezy chemicznej i przeróbki ropy naftowej). Transport kolejowy Górnictwo Instalacje wojskowe Budynki mieszkalne i użyteczności publicznej (w tym szpitale, szkoły, budynki gospodarcze, biura, magazyny Laboratoria badawcze Przemysł elektroniczny Urządzenia w obsłudze systemów ściekowych Stacje obsługi samochodów Składowiska odpadów (przemysłowych i komunalnych) Instalacja urządzenie, w którym były lub są wykorzystywane PCB transformatory, duże kondensatory, małe kondensatory, przełączniki, wyłączniki, regulatory napięcia, kable elektryczne z ciekłą izolacją, zasilające i sterujące elementy systemów oświetleniowych (np. startery świetlówek) transformatory, duże kondensatory, małe kondensatory, wymienniki ciepła z ciekłym medium, urządzenia z cieczami hydraulicznymi, regulatory napięcia, wyłączniki, zasilające i sterujące elementy systemów oświetleniowych transformatory, duże kondensatory, regulatory napięcia, wyłączniki transformatory, kondensatory, urządzenia z cieczami hydraulicznymi transformatory, duże kondensatory, małe kondensatory, wyłączniki, regulatory napięcia, urządzenia z cieczami hydraulicznymi małe kondensatory (np. w pralkach, suszarkach do włosów, zmywarki, lampy neonowe itp., wyłączniki, zasilające i sterujące elementy systemów oświetleniowych pompy próżniowe, zasilające i sterujące elementy systemów oświetleniowych, małe kondensatory, wyłączniki kondensatory, wyłączniki, pompy próżniowe, zasilające i sterujące elementy systemów oświetleniowych pompy próżniowe, pompy studzienne oleje przepracowane różnego typu urządzenia poza kontrolą, elementy z rozbiórki budynków, odpady z cięcia i złomowania różnych urządzeń i samochodów, wycieki Źródło informacji: Guidelines for the Identification of PCBs & Materials Containing PCBs - UNEP Chemicals, 1999

7 4. Inwentaryzacja PCB w Polsce Oszacowanie ilości urządzeń z PCB występujących w Polsce jest niezwykle trudne, zważywszy na to, że urządzenia te pochodzą lat 60-tych i dalszych, a ówcześni producenci nie umieszczali na swoich wyrobach informacji o zawartości PCB. Występują na terenie całego kraju, bądź to jako w dalszym ciągu pracujące urządzenia energetyczne, bądź też jako wyeksploatowane urządzenia w magazynach, opuszczonych fabrykach, na złomowiskach, wysypiskach, a także w wielu trudnych do określenia miejscach. 4.1 Inwentaryzacja Instytutu Energetyki Pierwszą próbą zwymiarowania problemu ilości PCB była inwentaryzacja tych związków znajdujących się w urządzeniach elektroenergetycznych, pracujących w sektorze energetyki zawodowej. Przeprowadził ją w 1994 roku Instytut Energetyki w formie badania ankietowego. Badaniem zostały objęte zakłady posiadające duże transformatory i kondensatory oraz dokonano wyrywkowej weryfikacji zawartości PCB w wytypowanych transformatorach. Dokonano przeglądu 33 zakładów energetycznych oraz 25 elektrowni i elektrociepłowni. W 8 zakładach energetycznych nie stwierdzono obecności urządzeń z PCB, w pozostałych 25 zinwentaryzowano 4300 szt. kondensatorów napięciowych (50-150kV), zawierających ok. 26,5 ton syciwa z PCB. Natomiast na 25 przebadanych elektrowni i elektrociepłowni, 20 nie posiadało ani transformatorów ani kondensatorów z PCB, zaś w pozostałych 5 znajdowały się 123 kondensatory, zawierające 725 kg syciwa z PCB. Częściowa inwentaryzacja Instytutu Energetyki pozwoliła mu na wysnucie następujących wniosków: w grupie transformatorów wielkiej mocy nie występują jednostki, które zawierałyby PCB lub zanieczyszczony nimi olej, w grupie transformatorów rozdzielczych, eksploatowanych w energetyce zawodowej, praktycznie także nie występuje obecność PCB, natomiast z

8 dużym prawdopodobieństwem można założyć, że w energetyce przemysłowej, zwłaszcza w importowanych liniach technologicznych dla przemysłu chemicznego, kablowego, hutniczego czy górnictwa, mogły występować przypadki stosowania transformatorów napełnionych PCB, kondensatory z syciwem z PCB, zarówno produkowane w kraju jak i importowane, znajdują się w eksploatacji w energetyce zawodowej i przemysłowej. Ilość kondensatorów pracujących w energetyce zawodowej przedstawia Tabela nr 6 4.2 Inwentaryzacja Politechniki Wrocławskiej Kolejną próbą oszacowania ilości PCB w kraju była praca wykonana w 1997 r. przez Instytut Chemii i Technologii Nafty i Węgla Politechniki Wrocławskiej w ramach zamówionego przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu, a sfinansowanego przez Komitet Badań Naukowych, Projektu Badawczego Zamawianego pt. Opracowanie systemu przeciwdziałania skażeniu środowiska naturalnego w Polsce związkami polichlorobifenylu (PCB). Na potrzeby tego projektu podjęto inwentaryzację urządzeń elektroenergetycznych, znajdujących się na obszarze obejmującym ówczesne województwa: wrocławskie, jeleniogórskie, wałbrzyskie, legnickie, opolskie, katowickie. Wybór tego obszaru, niezależnie od naturalnego sąsiedztwa rejonu placówki naukowej, podyktowany był reprezentatywnością ze względu na stopień zurbanizowania i uprzemysłowienia. Znajdują się tu bowiem obok licznych miast, przedsiębiorstwa przemysłowe różnych branż: energetycznej, górniczo-hutniczej, chemicznej, włókienniczej.

9 Inwentaryzacja, przeprowadzona drogą ankietyzacji, objęła 425 zakładów. Na podstawie uzyskanych odpowiedzi (346) stwierdzono obecność w badanym obszarze: 24 674 transformatorów zawierających 25 720,9 ton oleju, z czego 83 transformatory zawierały 100,7 ton PCB, 11 004 pracujących kondensatorów zawierających 109,4 tony oleju z PCB, 611 uszkodzonych kondensatorów zawierających 3,6 tony oleju z PCB, 18 340 sztuk innych urządzeń elektroenergetycznych (wyłączników, rozruszników, luzowników itp.), w których znajdowało się 2 749,9 tony oleju. Łącznie w ramach projektu sprawdzono 34 055 sztuk kondensatorów, a dość liczna ich grupa zawierała syciwo o nieznanym składzie chemicznym. Wykonana przez Politechnikę Wrocławską praca badawcza pozwoliła na sformułowanie pewnej, ogólnej charakterystyki zasobów PCB w Polsce, zawierającej następujące stwierdzenia: 1. Istnieją w Polsce zmagazynowane zapasy polichlorowanych bifenyli w formie cieczy o zróżnicowanym, ale stosunkowo dużym stężeniu 1-100%, bądź to niewykorzystane w przeszłości, bądź jako odpady wycofywanych, zdemontowanych urządzeń, głównie energetycznych. 2. Pracują w Polsce wielogabarytowe urządzenia elektroenergetyczne transformatory wielotonażowe zawierające ciecze elektroizolacyjne z PCB lub bez, ale niezdekontaminowane. Napełnione nową cieczą mogą zawierać pewne ilości PCB. 3. Najistotniejszym problemem są w Polsce kondensatory wypełnione PCB. W trakcie realizacji projektu stwierdzono, iż praktycznie w każdym z przedsiębiorstw zainstalowane były lub są baterie kondensatorów. Wprawdzie należą one do urządzeń małogabarytowych, z 10 do 20 - procentowym udziałem cieczy elektroizolacyjnej w ogólnej masie, ale skalę problemu tworzy ich ilość i

10 rozproszenie oraz sposób postępowania z odpadami, które najczęściej składowane są na składowiskach. 4. Wprawdzie w ramach badań projektowych nie zarejestrowano obecności PCB w maszynach typu hydraulicznego, kompresorach, pompach próżniowych, niemniej jednak mogą znajdować się one w pewnych sektorach, których nie objęto projektem w górnictwie, w lotnictwie, siłach zbrojnych. Z pewnym prawdopodobieństwem można założyć istnienie w tych działach urządzeń z PCB. 5. Mało prawdopodobna natomiast jest w Polsce obecność wyrobów, do produkcji których w przeszłości stosowane były polichlorowane bifenyle, takich jak farby, środki impregnujące stosowane w przemyśle papierniczym, skórzanym, plastyfikatory do tworzyw sztucznych, zmiękczacze do gumy, nośniki ciepła. 6. PCB wreszcie mogą znajdować się w gruntach i wodach gruntowych oraz w zbiornikach wodnych, w wyniku kilkudziesięcioletniego stosowania tych związków i ich niekontrolowanego przenikania do środowiska. 4.3 Inwentaryzacja Agriconsulting Europe S.A. Następnym krokiem mającym na celu kompleksowe oszacowanie w Polsce ilości PCB i miejsc ich występowania była wykonana w 1999 roku, dla ówczesnego Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa przez Agriconsulting Europe, ze środków funduszu Phare, praca Development of Program for Approximation of UE Legislation concernig the Disposal of PCBs and PCTs Poland. Jedną z części tego projektu było określenie rodzajów i źródeł PCB i PCT. Autorzy dokumentu zidentyfikowali następujące źródła przedmiotowych substancji: chlorofen preparat techniczny, składający się z kongenerów chlorobifenylu, produkowany w Ząbkowicach Śląskich, prawdopodobnie stosowany jako

11 smar w urządzeniach górniczych; nie podano jednak danych o wielkości i okresie produkcji 1), Tarnol znany jako chlorowany bifenyl, produkowany w latach 1971-1976 w Zakładach Azotowych w Tarnowie w ilości 679 ton, importowane preparaty techniczne PCB: Delor z Czechosłowacji, Phenochlor i Pyralene z Francji, Sovol z ZSRR, Clophen z Niemiec; autorzy pracy sugerują także możliwość importu innych mieszanin PCB, zastrzegając jednak brak dostępnych danych o rodzajach, ilościach i okresie ich stosowania, Miejsca występowania PCBs, wg autorów pracy, są następujące: 1) transformatory różnego typu, wielkości i pochodzenia, których liczbę szacowano ogółem na 285 tys., natomiast masę oleju transformatorowego pozostające w użyciu lub składowanego na 297 tys., z zastrzeżeniem, że jedynie 0,38 % spośród trasformatorów dużej mocy zawiera w swoim składzie PCB, 2) kondensatory w szacowanej ilości na poziomie 400 tys., z masą materiału impregnacyjnego w nich zawartego na poziomie 3.660 ton; przy czym oszacowano, że procent kondensatorów zawierających materiały impregnowane PCB wynosi 34%, choć nie wykluczono że możliwy jest także udział 50%; masę materiałów impregnacyjnych z PCB oszacowano na 1300 ton, sugerując że może ona przewyższyć 1900 ton, 3) inne urządzenia elektroenergetyczne, takie jak wyłączniki, przełączniki luzowniki, sterowniki, których ilość oszacowano na 130 tys. sztuk, a masę zawartego w nich oleju dielektrycznego na 14,5 tys. ton; przyjęto też że ilość płynów zanieczyszczonych PCB zawartych w tych urządzeniach mieści się w 25-50 % tj. między 3,5 a 7 tys. ton, 4) nielegalnie importowane odpady niebezpieczne, sprowadzane do Polski w latach 80-tych i wczesnych 90-tych, które mogły zawierać pewne ilości PCB oraz innych 1) to źródło nie wydaje się jednak prawdopodobne, gdyż związki chlorowcopochodne są korozjotwórcze, natomiast mógł być stosowany w płynach hydraulicznych do urządzeń górniczych

12 chlorowanych rozpuszczalników, brak jest jednak oficjalnych danych o wielkości, składzie czy sposobie ich pozbycia się, 5) importowane oleje mineralne z Rosji lub krajów WNP, które mogły być mieszane ze zużytymi płynami dielektrycznymi zawierającymi PCB. Przeprowadzone w ramach pracy analizy i ekstrapolacje sformułowano w następującą diagnozę sytuacji: = 1150 ton olejów skażonych PCB znajduje się w transformatorach, = 1300-1800 ton olejów skażonych PCB znajduje się w kondensatorach, = 3500-7000 ton olejów z PCB znajduje się w innych urządzeniach, co daje ogółem ok. 10 tys. ton zanieczyszczonych PCB olejów. Ilość ta, wymagająca usunięcia, może być większa, gdy olej obecnie używany w starych transformatorach, nie poddanych dekontaminacji, po pewnym czasie ulegnie zanieczyszczeniu w związku z przenikaniem PCB z porowatych części danego urządzenia. Autorzy przyjęli ponadto założenie, że jeśli PCB usuwane byłoby przez okres 5-6 lat, to roczny strumień odpadów wymagających unieszkodliwienia wynosiłby ok. 1400-2000 ton. Autorzy pracy nie podali w niej podstaw czy kryteriów na jakich oparli swoje szacunki, dotyczące źródeł PCB, dlatego też dane te są trudne do weryfikacji. 4.4 Inwentaryzacja Instytutu Gospodarki Odpadami Kolejną próbą określenia ilości znajdujących się w Polsce PCB były podjęte w 2001 r. przez INSTYTUT GOSPODARKI ODPADAMI dalsze prace inwentaryzacyjne. Przeprowadzono ankietyzację dużych podmiotów gospodarczych, którą objęto 120 firm z sektora: energetyki (elektrownie, elektrociepłownie, rejony i zakłady energetyczne), hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych, górnictwa węgli, siarki, rud metali, ropy naftowej i gazu,

13 chemicznego i szklarskiego, wyrobów metalowych i przemysłu maszynowego, telekomunikacji, wodociągów i kanalizacji. W wyniku przeprowadzonej ankietyzacji uzyskano niestety zaledwie 91 odpowiedzi, co stanowi ok. 8 % wysłanych ankiet. Według oceny Instytutu podstawowymi przyczynami nie udzielenia odpowiedzi na wysłane ankiety był brak podstaw prawnych do zbierania tych danych oraz ich przekazania do Instytutu oraz brak ewidencji urządzeń zawierających te związki. Część respondentów informowała, że rozpoczynają dopiero ewidencjonowanie urządzeń. Z uzyskanych danych ankietowych, co oczywiście nie daje podstaw do wiarygodnego prognozowania skali problemu, wynika, że: 28 podmiotów posiada urządzenia zawierające PCB, 14 podmiotów informowało, że nie wie czy posiadane urządzenia zawierają PCB, 50 podmiotów deklarowało, że nie posiada PCB. W badaniu inwentaryzacyjnym Instytutu skorzystano też z dodatkowego źródła informacji, jakim były dane zawarte w ogólnokrajowym systemie monitoringu odpadów (SIGOP) o urządzeniach zawierających PCB wyłączonych z eksploatacji oraz magazynowanych płynach zawierających PCB, co pozwoliło na uzupełnienie listy podmiotów o kolejne 15 pozycji. SIGOP jest systemem informacyjnym opracowanym i wdrożonym na początku lat 90- tych jako narządzie wspomagające prawidłową gospodarkę odpadami. W ramach tego systemu funkcjonują bazy danych o szczególnych rodzajach odpadów, ich producentach, składowiskach, technologiach przerobu lub unieszkodliwiania, firmach zajmujących się gospodarką odpadami oraz regulacjach prawnych w tej tematyce. Funkcjonuje także w systemie giełda odpadów. Bazy danych systemu SIGOP są systematycznie aktualizowane. Moduł Ewidencji Urządzeń zawierających PCB

14 stanowi część systemu, obsługujący tworzenie i udostępnianie danych o zinwentaryzowanych urządzeniach z PCB w przedsiębiorstwach całego kraju. W wyniku tej niepełnej inwentaryzacji zidentyfikowano: ogółem 12 605 szt. kondensatorów o masie 427 ton, z czego: 7 384 szt. o masie 289 ton zawierały PCB, 1 457 szt. o masie 32,5 tony mogły zawierać PCB, 23 757 szt. transformatorów zawierających 11 906 ton oleju, z czego: 243 transformatory zawierały 424,4 tony oleju z PCB, 268 szt. transformatorów zawierających 618,95 ton oleju, który może zawierać PCB, 16 016 szt. innych urządzeń (typu wyłączniki, regulatory napięć, głowice kablowe i inne) zawierające 699 ton oleju, z czego: 46 szt. zawiera 19,5 ton oleju z PCB, 821 szt. zawierających 115,15 ton oleju, który może być skażony PCB. Z przeglądu bazy danych monitoringu gospodarki odpadami zidentyfikowano dodatkowo 14 podmiotów magazynujących wycofane z eksploatacji kondensatory o łącznej masie 35,6 ton. Uwzględniając wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej przez Politechnikę Wrocławską daje to łączną masę kondensatorów zawierających PCB na poziomie 325 ton. Łącznie z masą kondensatorów prawdopodobnie zawierających PCB całkowita ilość wyniesie odpowiednio 357 ton. Ponadto w bazie SIGOP występuje jeden podmiot magazynujący zużyte oleje zawierające PCB w ilości 1,9 tony. Łączna ilość oleju transformatorowego z PCB wynosi 426 ton. Razem z olejem potencjalnie zawierającym PCB ogólna ilość wyniesie 969 ton. W zakresie innych płynów i cieczy zawierających PCB zarejestrowano 4 podmioty magazynujące ok. 1 tony tych płynów.

15 Sumaryczna ilość zinwentaryzowanych eksploatowanych urządzeń i odpadów zawierających PCB wynosi 1 462 tony. 4.5 Podsumowanie dotyczące inwentaryzacji Podsumowanie w formie porównawczej dokonanych dotychczas inwentaryzacji ilości zidentyfikowanych urządzeń PCB przedstawia się następująco Instytucja dokonująca Transformatory Kondensatory inwentaryzacji Ilość w sztukach Masa w tonach Ilość w sztukach Masa w tonach Instytut Energetyki - - 4.423 27,225 Politechnika Wrocławska 24.674 25.720,9 11.615 113,0 Agriconsulting Europe 1) 285.000 297.000 400.000 3.660 Instytut Gospodarki Odpadami 23.757 11.906 12.605 427 2) 5. Identyfikacja PCB wynikająca z działalności przedsiębiorstw zajmujących się unieszkodliwianiem PCB Swoistym źródłem informacji o PCB mogą być dane pochodzące z przedsiębiorstw zajmujących się unieszkodliwianiem odpadów zawierających te substancje. 5.1 Działania firmy POFRABAT Jedną z nich jest firma POFRABAT, która 1999 r. rozpoczęła w Polsce odbiór kondensatorów zawierających polichlorowane bifenyle, eksportując je następnie do Francji w celu termicznego unieszkodliwienia w zakładach firmy TREDI w Saint Vulbas. W ponad 3-letniej działalności firma odebrała 190,7 ton kondensatorów z PCB, z czego 178 ton zostało wysłanych do Francji do unieszkodliwienia. Największa ilość kondensatorów pochodziła z zakładów przemysłu maszynowego, mechanicznego, motoryzacyjnego, energetycznego, ale też z innych zakładów, które trudno było jednoznacznie zakwalifikować. 1) dane tej firmy oparte są na szacunkach bez podania podstaw szacunkowych 2) podany tonaż dotyczy masy kondensatorów

16 Poniżej - zestawienie sektorów działalności, z których pochodziły odebrane kondensatory. Sektor działalności Masa (tony) % Ogółem: 190,7 100 Przemysł chemiczny 7,1 3,7 Zakłady produkujące urządzenia elektryczne 8,8 4,6 Huty 8,7 4,6 Huty szkła 6,2 3,2 Zakłady różne 44,4 23,3 Kopalnie węgla brunatnego 14,9 7,8 Kopalnie węgla kamiennego 1,3 0,7 Zakłady przemysłu maszynowego, mechanicznego, 47,3 24,8 motoryzacyjnego Zakłady papiernicze 2,9 1,5 Przemysł petrochemiczny 1,0 0,5 Przemysł spożywczy 5,2 2,7 Telekomunikacja 0,4 0,2 Zakłady energetyczne 42,5 22,2 Niezwykle ciekawie przedstawia się zestawienie zebranych urządzeń w układzie województw. masa ilość firm przekazujących [kg] suma województwo 1999 2000 2001 sty-kwi 2002 [kg] 1999 2000 2001 sty-kwi 2002 dolnośląskie 20 997 6369 4545 0 31911 11 8 5 0 kujawsko-pomorskie 3 820 0 814 1052 5686 3 0 1 1 lubelskie 1 358 7537 266 1032 10193 1 3 1 1 lubuskie 0 0 2299 2908 5207 0 0 1 2 łódzkie 0 0 1659 5990 7649 0 0 2 3 małopolskie 1 860 260 410 0 2530 2 1 1 0 mazowieckie 9 191 12205 5829 3709 30934 3 7 7 3 opolskie 9 383 1225 1890 0 12498 5 1 3 0 podkarpackie 9 380 8901 4187 4731 27199 4 7 4 3 podlaskie 315 1992 251 262 2820 1 1 1 2 pomorskie 1 924 1995 1404 0 5323 1 2 1 0 śląskie 13 332 4441 4872 300 22945 10 7 5 1 świętokrzyskie 0 0 3804 289 4093 0 0 3 1 warmińsko-mazurskie 2 860 380 3870 0 7110 2 1 2 0 wielkopolskie 6 096 1775 4896 0 12767 2 2 3 0 zachodnio-pomorskie 1 472 0 0 369 1841 1 0 0 1 Razem: 81 988 47080 40996 20642 190706 46 40 40 18

17 35000 30000 25000 31911 Porównanie odbiorów województwami (marzec 1999 - kwiecień 2002 ) 30934 27199 22945 20000 15000 10000 5000 5686 10193 5207 7649 2530 12498 12767 7110 2820 5323 4093 1841 0 dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodnio-pomorskie Zdecydowanie najwięcej przekazanych do unieszkodliwienia kondensatorów pochodziło z pasa Polski Południowej, a zaskakująco wysoka ilość - z województwa podkarpackiego, które nie jest województwem silnie uprzemysłowionym. Niewiele kondensatorów udało się zebrać w województwie małopolskim, a zdecydowanie najmniej w województwach północnej Polski. Z diagnozy POFRABAT-u wynika, że okresem, w którym najprawdopodobniej najwięcej PCB przedostało się do środowiska były lata 90-te. Transformacja gospodarcza tego okresu powodowała, że zakłady były masowo sprzedawane. Nowi właściciele wprowadzając nowe technologie produkcji, z nowoczesnymi urządzeniami energetycznymi, pozbywali się przestarzałych kondensatorów odsprzedając je małym prywatnym firmom lub wręcz wyrzucając. Z doświadczeń firmy wynika, że biorąc pod uwagę wielkość sprzedaży nowych kondensatorów, rocznie ponad 500 ton urządzeń z PCB mogło trafiać na złomowiska lub wysypiska.

18 5.2 Działalność firmy ANWIL Termiczną destrukcją cieczy zawierających PCB zajmują się w Polsce Zakłady Azotowe ANWIL oraz Zakłady Chemiczne ROKITA. W Zakładach ANWIL rozpoczęto w 1998 r. eksploatację nowoczesnej instalacji odzysku chlorowodoru z odpadowych związków chloroorganicznych o mocy przerobowej 4 tys. Mg/rok. Zainstalowane w instalacji rozwiązania technologiczne pozwalają na wykorzystywanie odpadów organicznych, głównie pochodnych węglowodorów alifatycznych i aromatycznych mogących zawierać chlor, w tym PCB. Zastosowana w ANWIL-u technologia wyróżnia się tym, że powstający jako produkt spalania chlorowodór nie jest emitowany do atmosfery, czy neutralizowany lecz zostaje odzyskany, a po oczyszczeniu wykorzystany do produkcji kwasu solnego. Powstające w procesie ciepło jest wykorzystywane do produkcji pary. Technologia spełnia europejskie wymogi dotyczące spalania odpadów i jest technologią uniwersalną, mogącą przetwarzać odpady zarówno w postaci ciekłej lub stałej jak i gazy odpadowe. Łącząc recykling energetyczny (wykorzystanie ciepła) z recyklingiem materiałowym (odzysk i wykorzystanie chlorowodoru) stanowi zintegrowane podejście do przekształcania odpadów. W 2000 roku instalację rozszerzono o stację rozładunku i przemywania urządzeń oraz pojemników napełnionych olejami zawierającymi PCB, co pozwoliło na prowadzenie dekontaminacji. W trakcie działalności instalacji udało się unieszkodliwić w 2000 r. 10,59 Mg olejów i cieczy zawierających PCB pochodzących z transformatorów, a w roku następnym 2001 r. 26,10 Mg, w której to ilości znajdowało się 6,30 ciekłego PCB. 5.3 Działalność firmy ROKITA Wspomniane wcześniej Zakłady Chemiczne ROKITA posiadają instalację do spalania ciekłych związków chloroorganicznych, pracującą w temperaturze 1300 o C o wydajności 500 Mg/rok. Gazy spalinowe po procesie spalania, po trójstopniowej

19 absorpcji chlorowodoru, są neutralizowane i po oczyszczeniu trafiają do atmosfery. Technologia umożliwia produkcję 28 % kwasu solnego. ROKITA przyjmuje do termicznej destrukcji odpady z PCB od 1996 r. W tym czasie przyjęto do unieszkodliwienia 39 ton odpadowego PCB, pochodzącego z przedsiębiorstw branży petrochemicznej, górniczej, hutniczej, włókienniczej i samochodowej. 5.4 Działalność firmy TIGRET Pewną sugestią co do możliwej ilości PCB jest również działalność Przedsiębiorstwa TIGRET, oferującego zestawy do badania PCB w olejach transformatorowych i kondensatorowych oraz w glebie. Firma od 2000 r. prowadzi na szeroką skalę akcje ofertowe. Z jej oceny wynika, że zawartość PCB weryfikowana jest głównie przez dużą energetykę, a część zakładów tego sektora ma już wykonane badania. Firma ocenia, że liczba funkcjonujących zakładów różnych branż, które staną przed koniecznością wykonania badań na obecność PCB sięga 90%, co jest efektem szerokiego stosowania w przeszłości urządzeń mogących zawierać PCB. 5.5 Działalność firmy JEDLICZE W Polsce istnieje od 1995 r. w Rafinerii JEDLICZE instalacja do regeneracji olejów przepracowanych, pozyskująca oleje odpadowe z całego kraju, w przeszłości samodzielnie, a od 2002 r. za pośrednictwem Konsorcjum Olejów Przepracowanych. Oleje, które poddawane są na instalacji procesowi regeneracji muszą spełniać określone wymagania jakościowe, określone polskimi normami, w tym na zawartość PCB. Stąd też każda z dostarczanych partii olejów odpadowych podlega kontroli analitycznej pod kątem zawartości chloru. Według informacji uzyskanych w Konsorcjum zdarzają się dostawy olejów z przekroczoną w odniesieniu do normy zawartością chloru, najczęściej w granicach od 1 do 2,5 %, ale też bywają i większe przekroczenia na poziomie 4 % i powyżej. Normą jakościową, której powinny odpowiadać daje przepracowane poddawane regeneracji jest Norma PN-e-96050

20 Przetwory naftowe - oleje przepracowane, która wymaga określania obecności m.in. polichlorowanych bifenyli, a ich poziom nie powinien przekroczyć 25 mg/kg. Oczywiście trudno wyciągać stąd proste wnioski, że partie te zawierają polichlorowane bifenyle, zwłaszcza, że do olejów smarowych dodawane są dodatki z udziałem chloru, niemniej jednak nie można wykluczyć, że cześć partii odpadowych olejów docierających do instalacji zawiera PCB. Dostawy z przekroczoną zawartością chloru są zwracane dostawcom. 6. Inwentaryzacja PCB w świetle obowiązujących regulacji prawnych 6.1 Prawo ochrony środowiska Uchwalona 27 kwietnia 2001 r. ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627) w art. 162 wprowadza obowiązek okresowego przedkładania informacji o rodzaju, ilości i miejscach występowania PCB terenowym organom administracji państwowej, adresowany do wykorzystujących PCB, a także do osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami. Art. 162. 1. Wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska podlegają sukcesywnej eliminacji. 2. Wykorzystujący substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska jest obowiązany do dokumentowania rodzaju, ilości i miejsc ich występowania oraz sposobu ich eliminowania. 3. Wykorzystujący substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska powinien okresowo przedkładać wojewodzie informacje o rodzaju, ilości i miejscach ich występowania, z zastrzeżeniem ust. 4-6. 4. Osoby fizyczne niebędące przedsiębiorcami przedkładają informacje o rodzaju, ilości i miejscach występowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska w formie uproszczonej; w tym przypadku przepisów ust. 2 nie stosuje się.

21 5. Informacje w formie uproszczonej przedkłada się wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta. 6. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta okresowo przedkłada wojewodzie informacje o rodzaju, ilości i miejscach występowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska. 7. Wojewoda prowadzi rejestr rodzaju, ilości oraz miejsc występowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska. 8. Przepisy ust. 1-3 stosuje się odpowiednio do instalacji i urządzeń, w których substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska są lub były wykorzystywane. 9. Sposób postępowania z eliminowanymi substancjami stwarzającymi szczególne zagrożenie dla środowiska, a także instalacjami i urządzeniami, w których są lub były one wykorzystywane, określają przepisy ustawy o odpadach. Ustawa Prawo ochrony środowiska weszła w życie 1 października 2001 r. i od tej daty zaczął obowiązywać ustawowy obowiązek raportowania o występowaniu PCB. Na potrzeby niniejszej pracy została przeprowadzona ankieta w Urzędach Wojewódzkich mająca na celu uzyskanie informacji czy zostały zgłoszone miejsca występowania PCB. Zapytanie rozesłano do wszystkich urzędów wojewódzkich i uzyskano odpowiedzi z 12 z nich. 6 województw odpowiedziało, że nie dysponuje zgłoszeniami o miejscach występowania PCB, zwracając jednocześnie uwagę, że głównym powodem dotychczasowego braku realizacji obowiązków ustawowych wydaje się brak stosownych rozporządzeń wykonawczych. Z pozostałych 6 województw uzyskano informacje, jednakże z zastrzeżeniem, że uzyskane dane są niekompletne, gdyż nie wszystkie podmioty dokonały zgłoszeń, a te które to uczyniły nie zawsze dysponują szczegółową wiedzą, czy urządzenia, które wykorzystują zawierają lub nie PCB i są w trakcie przygotowań do wykonania stosownych analiz. W ramach przedmiotowego badania urzędów wojewódzkich udało się uzyskać dane o istnieniu 163 szt. transformatorów zawierających PCB,

22 5179 szt. kondensatorów PCB, innych urządzeń zawierających te substancje (50kg/rocznie olejów hydraulicznych, 179 szt. przełączników olejowych, 12 prostowników olejowych). Wymienione urządzenia występują u podmiotów reprezentujących najrozmaitsze branże, a mianowicie w: zakładach energetycznych, w tym energetyki cieplnej, hutach i zakładach metalowych, hutach szkła, przedsiębiorstwach komunikacji samochodowej, przedsiębiorstwach infrastruktury kolejowej, zakładach chemicznych, zakładach cementowo-wapienniczych, a także w: fabryce mebli, zakładzie radiowym oraz szpitalu. Jak widać jest to szeroki przekrój działalności, przy czym należy zaznaczyć, że transformatory dominują w sektorze energii, zaś kondensatory występują praktycznie wszędzie, czego przykładem jest ich stwierdzona obecność w szpitalu. Szczegółowy wykaz występowania transformatorów i kondensatorów z PCB w poszczególnych województwach przedstawia Tabela nr 7. 6.2 Przepis wykonawczy Ministra Gospodarki dotyczący PCB. Uszczegółowieniem ustawowego obowiązku dokumentowania PCB, wynikającego z Prawa ochrony środowiska jest rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r., opublikowane w Dz. U. Nr 96 poz. 860, w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub

23 urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska. Rozporządzenie poświęcone jest polichlorowanym bifenylom i obok innych kwestii reguluje sposób inwentaryzowania urządzeń lub instalacji, w których były lub są wykorzystywane te związki, terminy przedkładania wymaganych ustawą (art.162) informacji oraz ich formę i układ. Rozporządzenie wprowadza obowiązek ostatecznego zinwentaryzowania urządzeń i instalacji z PCB do dnia 31 grudnia 2002 r. Narzędziem służącym przeprowadzeniu inwentaryzacji jest wymóg dokonania przeglądów, w celu stwierdzenia obecności PCB oraz oznakowania urządzeń i instalacji. Zgodnie z rozporządzeniem oznakowaniu podlegają same urządzenia i instalacje zawierające ciecze z PCB w ilości większej niż 5 dm 3, jak też zbiorniki, w których umieszczono usunięte ciecze zawierające PCB, elementy urządzeń i instalacji zanieczyszczone PCB oraz obszary ich magazynowania. Ostateczny termin oznakowania, podobnie jak inwentaryzacji, wyznaczono na dzień 31 grudnia 2002 r. Zakres inwentaryzacji obejmuje zarówno lokalizację urządzenia i instalacji, jak też ilość znajdujących się w nich PCB oraz opis przeprowadzonych operacji (eksploatacyjnych, oczyszczających itp.) Po przeprowadzonej inwentaryzacji wykorzystujący PCB w terminie miesiąca powinien przedłożyć właściwym dla siebie terenowym organom administracji państwowej informacje o: ilości i miejscach występowania wykorzystywanych PCB, instalacjach i urządzeniach, w których PCB były lub są wykorzystywane, czasie i sposobie usuwania PCB z urządzeń i instalacji, czasie i sposobie zastąpienia PCB innymi substancjami. Dla ujednolicenia formy wymaganych informacji obowiązujący formularz informacji. wprowadzono rozporządzeniem

24 Zakres regulacji Ministra Gospodarki pozwala sądzić, że po 31 grudnia 2002 r. powinna nastąpić w Polsce pełna inwentaryzacja PCB, przy założeniu, że zobowiązane prawem podmioty nie będą próbować unikać odpowiedzialności wynikającej z rygorów aktu, nie przyznając się do posiadania takich urządzeń i instalacji. Szczegółowy tekst rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska, zamieszczono jako załącznik do niniejszej pracy. 6.3 Ustawa o odpadach. Uzupełniającym źródłem informacji o występowaniu PCB może stać się art. 38 ust. 7 ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r., opublikowanej w Dz. U. Nr 62, poz. 628, obowiązującej od 1 października 2001 r., która wprowadza dla posiadaczy odpadów PCB, prowadzących działania w celu ich unieszkodliwienia, wymóg umieszczania w karcie ewidencji odpadów informacji o zawartości PCB w odpadzie. Dostęp do takich informacji, zgodnie z art. 36 ust.12 przedmiotowej ustawy, posiada marszałek województwa. Art. 36. 12. Marszałek województwa właściwy ze względu na miejsce wytwarzania, odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, w drodze decyzji, może zobowiązać posiadacza odpadów do przedłożenia dokumentów ewidencji odpadów.

25 Art. 38. 7. Posiadacz odpadów prowadzący działania w celu unieszkodliwienia PCB jest obowiązany w karcie ewidencji odpadów zamieścić informację o zawartości PCB w odpadzie. Z przeprowadzonej na potrzeby niniejszej pracy ankiety wśród marszałków województw, którym zadano pytanie czy od czasu obowiązywania ustawy otrzymali informacje/zgłoszenia o występowaniu odpadów PCB, wynika, że tylko nielicznym zgłoszone zostały tego typu odpady. Z 17 Urzędów Marszałkowskich, do których wysłano zapytania, odpowiedziało 9. 4 urzędy poinformowały, że nie dysponują informacjami, dotyczącymi odpadów PCB z terenu podlegającego im województwa. 2 urzędy poinformowały o zezwoleniach, które wydały na wytwarzanie odpadów zawierających PCB, co wskazywałoby na to, że starający się o zezwolenie będą przyszłymi wytwórcami odpadów. Z analizy wykazu wydanych zezwoleń na wytwarzanie odpadów PCB wynika, że odpady te mogą głównie powstawać w: zakładach usług energetycznych i ciepłowniczych, zakładach chemicznych, stoczniach i zakładach remontowych portowych ale także np. w zakładach elektromechaniki pojazdowej, czy innych przedsiębiorstwach o szerokim spektrum działalności gospodarczej. Świadczy to po raz kolejny o tym, że odpady z PCB mogą znajdować się w każdej branży, która wykorzystuje urządzenia zawierające polichlorowane bifenyle. Interesujące są informacje z dwóch urzędów, które podały dane o wytworzonych na swoim terenie odpadowych PCB (kondensatorach, transformatorach, olejach hydraulicznych), w kontekście sposobu ich zagospodarowania. Z danych tych wynika, że znaczący % tych odpadów jest gromadzony lub składowany. I tak np. wg wyciągu z Wojewódzkiego Banku Zanieczyszczeń Środowiska w Opolu na:

26 2,9 Mg wytworzonych olejów hydraulicznych z PCB, 2,3 Mg było gromadzone lub składowane, 27,1 Mg cieczy i olejów z PCB oraz 20,7Mg transformatorów i kondensatorów prawie w całości była gromadzona, co wskazuje na wyczekującą podstawę właścicieli tej kategorii odpadów, którzy nie podjęli jeszcze decyzji co do sposobu ich unieszkodliwiania. Wyniki ankietyzacji Urzędów Marszałkowskich nie pozwalają na realistyczne oszacowanie ilości PCB, ale ewidentnie pokazują, że problem pozostałości istnieje, głównie w postaci kondensatorów i cieczy transformatorowych, które nie są powszechnie unieszkodliwiane lecz magazynowane i dopiero powszechna inwentaryzacja, która powinna zostać przeprowadzona do końca 2002 r. może pokazać prawdziwą skalę problemu, powodując konieczność podjęcia niezbędnych decyzji o kierunkach destrukcji tych odpadów. 6.4 Inwentaryzacja w świetle polskich norm Funkcjonujące w Polsce normy: PN-EN 50195 - Przepisy bezpiecznej eksploatacji całkowicie zamkniętych urządzeń elektrycznych napełnionych askarelami (PCB) PN-EN 501225 - Przepisy bezpiecznej eksploatacji całkowicie zamkniętych urządzeń elektrycznych napełnionych olejem, który może być zanieczyszczony askarelami wymagają, podobnie jak nowowprowadzone rozporządzenie Ministra Gospodarki, oznakowania urządzeń napełnionych askarelami, samodzielnych lub w zespołach, obszarów magazynowania tych urządzeń oraz zbiorników zawierających askarele jako zapas lub odpad. Oznakowaniu podlegają także transformatory, w których dokonano wymiany cieczy zwierającej askarele na ciecz wolną od tych związków, a transformatory te będą dalej eksploatowane.

27 W przygotowaniu znajduje się nowa norma: PN-EN 12 766-2U - Przetwory naftowe i oleje przepracowane oznaczanie polichlorowanych bifenyli (PCB) i produktów podobnych wzorowana na Decyzji Komisji UE z 16 stycznia 2001 r., wprowadzająca dwie referencyjne metody badania PCB s jako uzupełnienie Dyrektywy 96/59/EC, dotyczącej unieszkodliwiania PCB s / PCT s. Zgodnie z tym nowym normatywem rekomenduje się wydzielanie i oznaczanie wybranych PCB metodą chromatografii gazowej z zastosowaniem detektora wychwytu elektronów. Nowoczesność, a za nią idąca precyzyjność tej metody pozwoli na bardziej wnikliwe poddanie badaniom i przeglądom urządzeń i instalacji, co w efekcie może przyczynić się do bardziej precyzyjnego zwymiarowania ilości PCB w Polsce. Obowiązujące normy stanowią załącznik do niniejszej pracy.

28 7. Podsumowanie i wnioski 1. Mimo wielu wykonanych prac o charakterze badawczym i ankietowym, w Polsce nie została dotychczas przeprowadzona pełna inwentaryzacja zasobów PCB głównie z powodu braku podstaw prawnych. Wejście w życie 1 października 2001 r. nowego Prawa ochrony środowiska oraz nowej ustawy o odpadach, a także w połowie 2002 roku przepisów wykonawczych, stworzy formalne podstawy do zebrania na koniec 2002 r. oficjalnych danych o ilości, rodzajach i miejscach występowania polichlorowanych bifenyli. 2. Wyniki fragmentarycznych inwentaryzacji jasno wskazują, że urządzenia elektrotechniczne z PCB występują praktycznie w każdej branży przemysłowej, od energetyki począwszy aż po zakłady przemysłu rolno-spożywczego (cukrownie). Urządzenia pochodzą najczęściej z lat 70-tych, choć zdarzają się wcześniejsze z 60-tych lat i późniejsze z 80-tych. Producenci często nie umieszczali na swoich wyrobach informacji o zawartości PCB, co znakomicie utrudnia ich jednoznaczną identyfikację. Stąd też badaniom przesiewowym praktycznie powinny zostać poddane wszystkie typy poszczególnych producentów urządzeń elektrotechnicznych zawierających płyny dielektryczne. Analizując poszczególne badania inwentaryzacyjne można stwierdzić, że większy problem, zarówno ilościowy jak i techniczny, stwarzają kondensatory, których jest znacznie więcej i w znacznie większym rozproszeniu. 3. Fragmentaryczność dotychczasowych inwentaryzacji i ich zróżnicowany charakter nie daje podstaw do prostych podsumowań, dlatego też najbardziej wiarygodną wydaje się być analiza zasobów dokonana w 2001 r. na potrzeby sporządzenia planu implementacyjnego Dyrektywy Unii Europejskiej nr 1996/59/WE w sprawie unieszkodliwiania polichlorowanych bifenyli i polichlorowanych trifenyli, w której w następujący sposób oszacowano ilości urządzeń i odpadów zawierających PCB oraz przewidywane kierunki ich zagospodarowania:

29 Wyszczególnienie olej z PCB kondensatory i inne urządzenia wymagające unieszkodliwienia transformatory i inne urządzenia wymagające dekontaminacji Masa Źródła pochodzenia [Mg} 3 000 olej usunięty z transformatorów - 1000 Mg, olej usunięty ze złomowanych kondensatorów i innych urządzeń (wyłączniki, prostowniki itd.) 1000 Mg, odpadowe oleje i ciecze z procesu dekontaminacji - 1000Mg), 7 620 250 000 sztuk kondensatorów o średniej masie 30 kg/szt., zainstalowanych oraz złomowanych 7 500 Mg niemetaliczne materiały z demontażu transformatorów (papier, drewno) 120Mg, 3 500 1000 szt. transformatorów po usunięciu oleju i części niemetalicznych 3 000 Mg części metalowe wyłączników, prostowników i in.- 500 Mg Sposób zagospodarowania spalanie w instalacji do destrukcji ciekłych substancji chlorowcoorganicznych spalanie w instalacji do destrukcji stałych substancji chlorowcoorganicznych dekontaminacja 4. Konieczność przebadania funkcjonujących lub wyeksploatowanych urządzeń zawierających PCB lub podejrzanych o to, że je zawierają pod kątem obecności tych substancji, nie powinna nastręczać trudności w sensie technicznym. W Polsce funkcjonują laboratoria wykonujące analizy PCB znajdujące się w placówkach naukowo-badawczych oraz niektórych wojewódzkich inspektoratach ochrony środowiska. Istotnym problemem będą natomiast nakłady finansowe niezbędne na te badania. Ocenia się, że wstępnym badaniom testowym na obecność PCB powinno zostać poddane ok. 400 tys. kondensatorów i innych urządzeń elektrotechnicznych, zainstalowanych i złomowanych, spośród których ok. 10 tys. wymagać będzie szczegółowej analizy zawartości PCB. Badaniom na zawartość PCB powinno zostać także poddane także ok. 10 tys. kondensatorów. Szacunkowy koszt tej operacji ocenia się ogółem na kwotę ok. 40 mln PLN. Zważywszy, że koszty badań - niemałe - będą głównie ponosić posiadacze PCB, zasadnym byłoby wsparcie akcji inwentaryzacyjno-identyfikacyjnej specjalnymi środkami, aby posiadacze Ci, uciekając przed kosztami nie zatajali posiadania takich urządzeń. Wykaz placówek wykonujących analizy PCB zamieszczono w Załączniku do niniejszej pracy.

30 5. Ocena możliwości unieszkodliwiania polskich zasobów PCB przedstawia się następująco. Obecnie unieszkodliwiane są oleje oraz kondensatory z PCB. Aktualnie unieszkodliwia się w kraju oleje skażone PCB w instalacjach do termicznej destrukcji ciekłych substancji chlorowcoorganicznych. Kondensatory eksportowane są do instalacji eksploatowanej we Francji, ale według informacji firmy Anwil, po modernizacji instalacji, istnieje możliwość ich destrukcji w tym przedsiębiorstwie. Należy zatem ocenić, że istniejące w kraju moce przerobowe mogą być uznawane w przyszłości za wystarczające do zaspokojenia całości potrzeb związanych z unieszkodliwianiem PCB zawartego w olejach. 6. Jako znacznie bardziej złożoną ocenia się sytuację w dziedzinie unieszkodliwiania urządzeń zawierających PCB. W Polsce nie ma instalacji do termicznej destrukcji stałych odpadów niebezpiecznych zawierających substancje chlorowcoorganiczne, ani też warunków do unieszkodliwiania takich odpadów innymi metodami np. przez składowanie w wyrobiskach soli kamiennej. Przy szacowanej ilości urządzeń z PCB wymagających unieszkodliwienia, nie znajduje uzasadnienia ekonomicznego budowa instalacji służącej wyłącznie do ich unieszkodliwiania. Mogą być natomiast wykorzystane w tym celu potencjalne możliwości Anwilu czy Rokity lub spalarni odpadów, których budowa jest przewidywana. Do czasu ich uruchomienia, będzie kontynuowany wywóz za granicę kondensatorów i innych urządzeń z PCB, które wymagają unieszkodliwiania. 7. Istotnym problemem jest kwestia sfinansowania przedsięwzięć związanych z likwidacją odpadów i urządzeń zawierających PCB. Generalnie koszty takie powinny być poniesione przez posiadaczy takich odpadów i urządzeń. Jeżeli jednak zważy się, że koszty unieszkodliwiania wraz z transportem 1 Mg olejów z PCB kształtują się obecnie na poziomie 17000 zł (4250 EUR) 1 i dla 1 Mg kondensatorów wynoszą odpowiednio 20000 zł (5000 EUR) a koszty dekontaminacji urządzeń preliminowane są na ok. 6000 zł/1mg (1500 EUR), 1 do obliczeń przyjęto wartość 1 EUR = 4 zł

31 można ocenić, że względy finansowe mogą być czynnikiem ograniczającym zainteresowanie posiadaczy odpadów i urządzeń zawierających PCB ich pilną eliminacją. Jest także grupa posiadaczy, która nie będzie mogła sprostać wymaganiom finansowym związanym z eliminacją PCB. Stanowią ją przede wszystkim zakłady postawione w stan likwidacji oraz takie, których kondycja ekonomiczna nie pozwala na spełnienie podstawowych zobowiązań finansowych. Z własnych funduszy nie będą także mogły pokryć niezbędnych kosztów organy administracji i organizacje, nie prowadzące działalności gospodarczej, które zarządzają mieniem przejętym po upadłych przedsiębiorstwach razem ze zgromadzonymi tam odpadami. W tej sytuacji konieczne jest wsparcie finansowania omawianych przedsięwzięć środkami celowymi funduszy ekologicznych, w tym środkami zagranicznymi.

32 8. Bibliografia 1. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska 2. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. 3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska. 4. Raport z PBZ - 26-05 Opracowanie systemu przeciwdziałania skażeniu środowiska naturalnego w Polsce związkami polichlorobifenylu (PCB) - Instytut Chemii i Technologii Nafty i Węgla Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997. 5. I. Pinkiewicz, Instytut Energetyki - Eksploatacja i bezpieczne wycofywanie z eksploatacji urządzeń zawierających PCB - Materiały Konferencyjne Program PCB STOP, Wrocław 2002. 6. Raport z projektu Opracowanie programu dostosowania prawa UE dotyczącego usunięcia PCBs i PCTs - Polska - Agriconsulting Europe, 1999. 7. Inwentaryzacja urządzeń zawierających PCB/PCT - Instytut Gospodarki Odpadami, 2001. 8. Praca Określenie instalacji lub urządzeń, w których mogą lub mogły być wykorzystywane PCB - dr inż. Elżbieta Beran, 2002. 9. Raport z projektu Opracowanie koncepcji ograniczenia dopływu do wód substancji niebezpiecznych produkowanych i użytkowanych w gospodarce - Berenschot Euro Management, 2000. 10. Plan implementacyjny Dyrektywy 1996/59/WE w sprawie unieszkodliwiania PCB i PCT, 2001. 11. Krajowa strategia ograniczania emisji trwałych zanieczyszczeń organicznych - Instytut Ochrony Środowiska, 1999. 12. Informacja dotycząca odpadów niebezpiecznych ze szczególnym uwzględnieniem mogilników - Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, 1998. 13. Sprawozdanie z projektu Program gospodarki odpadami niebezpiecznymi - Prochem, 1995.