Do: Joanna Maciejewska <Joanna.Maciejewska@mpips.gov.pl> DW:

Do: Joanna Maciejewska <Joanna.Maciejewska@mpips.gov.pl> DW: UDW: Temat: uwagi do sprawozdania Od: Dorota Pudzianowska <d.pudzianowska@hfhr.org.pl> - wtorek 2014-01- 14 14:56 Historia: Udzielono odpowiedzi na tę wiadomość i przesłano jąš dalej. Szanowna Pani, W załączeniu przesyłam uwagi HFPC do projektu sprawozdania rządowego. Podpisane pismo zostało w dniu dzisiejszym wysłane do MPiPS. Uprzejmie proszę o przesłanie na informacji, które z naszych uwag zostały uwzględnione w ostatecznej wersji sprawozdania. Z poważaniem, dr Dorota Pudzianowska --- kom. 603608442

Warszawa, dnia stycznia 2014 r..../2014/art.32/dp/jja Szanowna Pani Małgorzata Sarzalska Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz ul. Nowogrodzka 1/3/5 00-513 Warszawa W związku z przekazaniem przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej do konsultacji projektu sprawozdania z wykonywania przez Polskę Konwencji ONZ o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami 1 (dalej jako: sprawozdanie) Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej jako: HFPC), jako organizacja pozarządowa, której statutowa działalność dotyczy ochrony praw człowieka, w tym praw osób z niepełnosprawnościami, pragnie przedstawić uwagi do projektu sprawozdania. Sprawozdanie powinno przedstawiać stan prawny oraz działania zmierzające do wykonywania Konwencji, jednakże można zauważyć znaczącą dysproporcję pomiędzy zaprezentowaniem aktualnego stanu prawnego a opisem konkretnych problemów i działań zmierzających do ich rozwiązania. Pozytywnym aspektem jest odwoływanie się do norm prawnych odnoszących się do praw osób z niepełnosprawnościami, gdyż pokazuje to w jaki sposób prawo polskie odnosi się do tego zagadnienia. Jednak warto byłoby również wskazać, jak prawo jest stosowane w praktyce, jaka jest jego efektywność i jakie wynikają z tego wnioski i problemy. Sprawozdanie wymienia szereg kompetencji i zadań organów państwowych, natomiast ze sprawozdania nie wynika, jak instytucje państwowe korzystają ze swoich uprawnień i jakie interwencje podejmują w celu ochrony praw osób z niepełnosprawnościami (tak m.in. w odniesieniu do Pełnomocnika Rządu do spraw Osób 1 Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006r. (Dz.U.z 2012r. poz. 1169); dalej jako: Konwencja lub KPON 2

Niepełnosprawnych (pkt. 17 19 sprawozdania), Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania (pkt. 20), Rzecznika Praw Obywatelskich (pkt. 23 27). Ponadto w sprawozdaniu użyto wielu ogólnych i nieprecyzyjnych stwierdzeń, co utrudnia odniesienie się do uwag zawartych w sprawozdaniu. W szczególności posłużono się odwołaniami do aktów prawnych, bądź generalnymi odniesieniami do przepisów prawa, bez opatrzenia tego odwołania komentarzem. (zob. m.in. pkt. 36, 40, 171). Z analizy sprawozdania wynika, iż państwo polskie w sposób pełny i prawidłowy realizuje postanowienia Konwencji. W sprawozdaniu zwraca się uwagę na prace legislacyjne prowadzone m.in. nad zmianą instytucji ubezwłasnowolnienia, modyfikacją zasad zawierania związków małżeńskich przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną, jednakże zagadnienia te nie wyczerpują problemów związanych z nieprzestrzeganiem praw osób z niepełnosprawnościami, które występują mimo obowiązywania Konwencji. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w swoich wystąpieniach i interwencjach wielokrotnie zwracała uwagę na nierespektowanie wynikających z Konwencji uprawnień osób z niepełnosprawnościami. UWAGI DO ART. 1 KPON W uwagach do art. 1 Konwencji (punkty 12 15) w sprawozdaniu wskazano, że ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania 2 określa sposoby przeciwdziałania naruszeniom zasady równego traktowania, między innymi ze względu na niepełnosprawność. Już na etapie prac nad projektem tej ustawy HFPC zgłaszała wraz z innymi organizacjami pozarządowymi krytyczne względem projektowanych rozwiązań uwagi 3. W tej chwili w Sejmie znajduje się projekt nowelizacji ustawy (druk sejmowy nr 1051). Ustawa nie wypełnia postanowień Konwencji w zakresie ochrony przed dyskryminacją osób żyjących z niepełnosprawnością tworząc nieuzasadnioną hierarchię ochrony w zależności od tego, czy chodzi o ochronę ze względu np. na rasę (szeroka ochrona) czy niepełnosprawność (bardzo wąska ochrona). Jeśli chodzi o osoby z niepełnosprawnościami to ustawa nie gwarantuje ochrony w zakresie dostępu i warunków korzystania z zabezpieczenia społecznego, usług, w tym usług mieszkaniowych, rzeczy oraz nabywania praw lub energii, jeżeli są one oferowane publicznie (art. 6 ustawy), w 2 3 Dz. U. 2010 Nr 254, poz. 1700 Stanowisko Koalicji na rzecz równych szans z 19 czerwca 2010 r. dostępne na stronie: http://www.hfhr.org.pl/dyskryminacja 3

zakresie opieki zdrowotnej oraz oświaty i szkolnictwa wyższego (art. 7 ustawy). Takie rozwiązania są sprzeczne z art. 5 Konwencji zapewniającym ochronę przed jakąkolwiek dyskryminacją oraz nakładającym na państwa obowiązek zagwarantowania osobom niepełnosprawnym jednakowej dla wszystkich i skutecznej ochrony przed dyskryminacją z jakichkolwiek względów. Braki w ustawie stoją również na przeszkodzie pełnej realizacji art. 24 (dostęp do edukacji) oraz art. 25 (dostęp do służby zdrowia) Konwencji. UWAGI DO ART. 9, 19 i 20 KPON W pkt. 178 sprawozdania, odnoszącym się do art. 19 Konwencji, zawarto ogólne stwierdzenie, iż Nie istnieją jakiekolwiek formalne ograniczenia dostępu osób niepełnosprawnych do powszechnie zapewnianych usług i urządzeń. Faktyczne utrudnienia mogą wynikać z niepełnosprawności danej osoby. Są one niwelowane, w możliwym zakresie, poprzez rozwiązania zapewniające powszechną dostępność lub dostępność dla osób niepełnosprawnych. Naszym zdaniem nie sposób zgodzić się z takim stwierdzeniem. Przykładowo, w ostatnim czasie HFPC wystosowała pisma w sprawie dostępności usług bankowych dla osób niewidomych oraz w sprawie zasad dotyczących parkowania pojazdów przez osoby niepełnosprawne w strefie płatnego parowania na terenie Warszawy, z których wynika, iż państwo nie dołożyło należytych starań by zapewnić racjonalne usprawnienia niwelujące ograniczenia w dostępie do usług i urządzeń. Środowisko osób niewidomych zwraca uwagę na trudności związane z korzystaniem z bankomatów, co stanowi istotną barierę w korzystaniu z usług bankowych a także na to, że internetowe serwisy transakcyjne banków nie pozwalają na samodzielne dokonywanie przez osoby niewidome przelewów i transakcji finansowych 4. Naszym zdaniem wskazany w pkt. 82 sprawozdania dokument Dobre praktyki, zawierający zalecenie odnoszące się do obsługi osób niepełnosprawnych przez instytucje finansowe, nie jest narzędziem wystarczającym do zapewnienia pełnego i nieskrępowanego dostępu do usług bankowych, co w ocenie HFPC powinno skłaniać do wprowadzenia w tym zakresie regulacji prawa powszechnie obowiązującego. W związku z problemem dostępności usług bankowych HFPC zwróciła się 13 grudnia 2013 r. do Prezesa Związku Banków Polskich o udzielnie informacji czy bankomaty i terminale płatnicze, z których korzystają klienci banków w Polsce, wyposażone są w usprawnienia, które 4 Takie uwagi zostały sformułowane podczas konferencji zorganizowanej przez Fundację Vis Maior, która odbyła się 13 grudnia 2013 r. w Warszawie. 4

zapewniają swobodny dostęp dla osób niewidzących i niedowidzących 5. W wystąpieniu HFPC zwróciła uwagę na wydaną w kwietniu 2013 r. opinię nr CRPD/C/9/1/2010 Komitetu Praw Osób z Niepełnosprawnościami (Komitetu) ustanowionego na mocy Konwencji. Komitet stwierdził, iż brak dostępności usług bankowych świadczonych z wykorzystaniem bankomatów dla osób niewidzących lub niedowidzących stanowi naruszenie art. 9 ust. 2 lit. b Konwencji. Naruszenie to polegało na tym, iż Węgry (państwo strona Konwencji) nie podjęło środków zmierzających do eliminowania dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami przez instytucje bankowe oraz nie zapewniły tym osobom pełnego i swobodnego dostępu do usług bankowych świadczonych przy użyciu bankomatów, ponieważ węgierskie bankomaty nie były wyposażone w klawiatury w alfabecie Braille'a lub głosową instrukcję obsługi. Mimo tego, że Polska nie uznała jurysdykcji Komitetu w sprawach dotyczących naruszeń Konwencji, to przywołana powyżej opinia Komitetu wyznacza standard ochrony praw osób niewidomych lub słabowidzących, który powinien być przestrzegany przez wszystkie państwa strony Konwencji. Ponadto z opinii Komitetu wypływa wniosek, iż państwo strona Konwencji zobowiązane jest wprowadzić minimalny standard dostępności usług bankowych, w tym usług świadczonych z wykorzystaniem bankomatów, dla osób niewidomych lub niedowidzących, który pozwoli takim osobom na samodzielne korzystanie z usług instytucji finansowych. Jednocześnie należy podkreślić, iż państwa strony Konwencji zobowiązane są do przeciwdziałania dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami nie tylko w relacjach państwo obywatel, ale również w stosunkach prywatnoprawnych. Z doświadczenia HFPC wynika, że na poziomie samorządu terytorialnego istnieją regulacje, które nie w pełni realizują wynikający z art. 9 Konwencji postulat ograniczania skutków niepełnosprawności, który może być realizowany w szczególności poprzez znoszenie barier i przeszkód architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych w komunikowaniu się i dostępie do informacji. W wyjaśnieniach do art. 20 KPON (pkt. 199-200) omawiane są regulacje dotyczące miejsc parkingowych dla osób niepełnosprawnych. Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na pismo HFPC odnoszące się do zasad parkowania przez osoby z niepełnosprawnością w strefie płatnego parkowania na terenie Warszawy skierowane do Przewodniczącej Rady m. st. Warszawy. Poprosiliśmy w nim o uzasadnienie przyjętych zasad przyznawania karty N+, uprawniającej do bezpłatnego parkowania w obszarze całej strefy płatnego parowania 6. Wedle obowiązujących regulacji w 5 6 Pismo HFPC z dnia 13 grudnia 2013 r. nr 4941/2013/ART.32/DP/JJA dostęp: http://www.hfhrpol.waw.pl/dyskryminacja/images/zbp2.pdf Pismo HFPC nr 1112/2013/ART.32/DP/JJA z dnia 4 listopada 2013 r. 5

Warszawie karta N+ może być wydana, z zachowaniem przewidzianych w uchwale Rady m.st. Warszawy 7, posiadaczowi pojazdu zarejestrowanego jako samochód ciężarowy pod warunkiem, że masa całkowita pojazdu nie może przekroczyć 2,5 tony. Natomiast posiadacz samochodu osobowego może ubiegać się o wydanie karty N+ niezależnie od masy samochodu, przy czym należy zauważyć, iż samochody osobowe mogą być niejednokrotnie cięższe niż samochody zarejestrowane jako ciężarowe. W ocenie HFPC pozbawienie osób z niepełnosprawnościami możliwości uzyskania karty N+, których samochody mają dopuszczalną masę całkowitą większą niż 2,5 tony, doprowadza do naruszenia zasady niedyskryminacji. Ustanowienie arbitralnego kryterium masy pojazdu sprawia, iż nie są brane pod uwagę szczególne potrzeby osób z niepełnosprawnościami (np. potrzeba większego i wygodniejszego samochodu), a także fakt prowadzenia przez takie osoby działalności gospodarczej. Ponadto w uwagach dotyczących art. 9 Konwencji i odnoszących się do dostępności środowiska fizycznego (pkt. 53 57 sprawozdania) podkreślono obowiązek zapewnienia dostępności obiektów użyteczności publicznej i wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego dla osób z niepełnosprawnościami. Jednakże jak sygnalizuje Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) w wystąpieniu do Ministra Infrastruktury i Rozwoju 8, na skutek norm zawartych w Prawie budowlanym 9 oraz rozporządzeniach wydanych na jego podstawie, zakłady karne oraz areszty śledcze nie są zobligowane do dostosowania obiektów do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Na skutek takiego wyłączenia osadzeni, będący osobami z niepełnosprawnościami, mają utrudniony dostęp do placów spacerowych oraz niektórych pomieszczeń w jednostkach penitencjarnych, co doprowadza do ograniczenia praw osób z niepełnosprawnościami przyznanych m.in. na gruncie art. 9 Konwencji. Z wystąpienia RPO do Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej wynika 10 również, iż osoby z niepełnosprawnością składają wiele skarg i wniosków do RPO, w których podnoszą, że obowiązujące przepisy prawa polskiego nie są w stanie zapewnić rzeczywistego przestrzegania art. 9 Konwencji z zakresie dostępności do przestrzeni publicznej i obiektów użyteczności publicznej. Jako przyczynę takiego zjawiska podano brak skutecznej kontroli ze strony organów administracji nad przestrzeganiem podczas procesu 7 8 9 10 Uchwała nr XXXVI/1077/2008 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 26 czerwca 2008 roku w sprawie ustalenia strefy płatnego parkowania, wysokości stawek opłaty za parkowanie pojazdów samochodowych na drogach publicznych w strefie, wysokości opłaty dodatkowej oraz określenia sposobu pobierania tych opłat (Dz. Urz. Woj. Maz. Nr 138 poz. 4868 ze zm.) Wystąpienie z dnia 11 grudnia 2013 r. sygn.: RPO/744194/13/II/702 RZ Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. (tekst jednolity Dz. U. Z 2013 r. poz. 1409 ze zm.) Wystąpienie z dnia 24 lipca 2013 r. sygn.: RPO/728520/13/IV/403.5 RZ 6

inwestycyjnego norm technicznych, którym powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. Ponadto Rzecznik Praw Obywatelskich zaznaczył konieczność rozważenia wprowadzenia norm prawnych, które zobowiążą właścicieli i zarządców budynków użyteczności publicznej oraz budynków mieszkalnictwa wielorodzinnego do podejmowania w określonym czasie wyznaczonych działań zmierzających do zniesienia barier utrudniających dostęp osobom z niepełnosprawnościami. W kontekście obowiązku zapewnienia dostępności usług świadczonych powszechnie (art. 9 Konwencji) należy także odnieść się do dostępności usług pocztowych (pkt. 78 81 sprawozdania). RPO w wystąpieniu do Ministra Administracji i Cyfryzacji 11, zwrócił uwagę na kwestię dotyczącą składania podpisu podczas odbioru przesyłki pocztowej przez osobę z niepełnosprawnością ruchową, która nie jest w stanie takiego podpisu złożyć. Zdaniem RPO przewidziane przez ustawę Prawo pocztowe 12 zastępcze sposoby doręczenia przesyłki nie zawsze pozwalają na skuteczne doręczenie z uwagi na konieczność udziału osoby trzeciej, która dokonuje pokwitowania odbioru za adresata. Rzecznik Praw Obywatelskich zaznaczył, iż nie zawsze adresat może w danej chwili skorzystać z pomocy innej osoby, co zdaniem RPO uzasadnia wprowadzenie stosownych zmian legislacyjnych. Ministerstwo w odpowiedzi 13 na wystąpienie przedstawiło propozycję zmiany legislacyjnej ustawy Prawo pocztowe, która umożliwiłaby potwierdzenie odbioru przesyłki rejestrowanej przez doręczającego z podaniem m.in. przyczyny braku podpisu adresata. Przedstawiona propozycja pozwoli zwiększyć samodzielność i zakres dostępności usług pocztowych dla osób z niepełnosprawnościami. UWAGI DO ART. 14 KPON W kontekście prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego w sprawozdaniu pokrótce przedstawiono zasady umieszczania osób w domu pomocy społecznej, zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub placówce pielęgnacyjno-opiekuńczej (pkt. 121 sprawozdania). W sprawozdaniu nie wspomina się o problemach, które związane są z brakiem sądowej kontroli nad przebywaniem osób ubezwłasnowolnionych w domach pomocy społecznej. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 16 października 2012 r. w sprawie Kędzior p. Polsce (skarga nr 45026/07) uznał, iż umieszczenie osoby ubezwłasnowolnionej w placówce opiekuńczej bez zapewnienia sądowej kontroli takiego umieszczenia stanowi 11 12 13 Wystąpienie z dnia 20 maja 2013 r. sygn.: RPO/728506/13/V/620.11 RZ Art. 37 ust. 2 pkt. 2 i 3 ustawa z dnia 23 listopada 2012 r. Prawo pocztowe (Dz. U.poz. 1529) Opis odpowiedzi Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji dostępny pod adresem: http://www.sprawygeneralne.brpo.gov.pl/szczegoly.php?pismo=1723340 7

niezgodne z prawem pozbawienie wolności (art. 5 ust. 1 i 4 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 14 ) oraz naruszenie prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 6 ust. 1 EKPC). Trybunał podkreślił konieczność przyznania osobie ubezwłasnowolnionej prawa wystąpienia z wnioskiem o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia. Wyrok w tej sprawie nie został dotychczas przez Polskę wykonany. UWAGI DO ART. 21 KPON Sprawozdanie w pkt. 223 230 odnosi się do zagwarantowanego w art. 21 Konwencji dostępu do informacji. Punkt 223 sprawozdania odwołuje się do ustawy o radiofonii i telewizji 15, która zobowiązuje nadawców, by co najmniej 10% nadawanego przez nich programu, z wyłączeniem reklam i telesprzedaży, miało udogodnienia dla osób z niepełnosprawnościami, takie jak audiodeskrypcja, napisy dla niesłyszących oraz tłumaczenie na język migowy. Ponadto zwrócono uwagę na możliwość obniżenia 16 w drodze rozporządzenia Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (KRRiT) udziału w programie telewizyjnym audycji z udogodnieniami dla osób z niepełnosprawnością. W ocenie RPO 17 koniecznym jest wprowadzenie precyzyjnych obowiązków nadawców telewizyjnych w zakresie wprowadzania dostosowań dla osób z niepełnosprawnościami wzroku i słuchu. Ponadto wątpliwości RPO budzi przyznanie KRRiT możliwości arbitralnego decydowania o obniżeniu wymogów dostosowania dla poszczególnych programów. Rzecznik podkreślił, iż uprawnienie przyznane KRRiT w rzeczywistości stanowi upoważnienie organu władzy wykonawczej do zmiany przepisów ustawy. W pkt. 209 sprawozdania podana jest informacja, że organ administracji publicznej jest obowiązany udostępnić usługę pozwalającą na komunikowanie się m.in. strony internetowe spełniające standardy dostępności dla osób niepełnosprawnych. Należy zwrócić uwagę, że z badań przeprowadzonych przez biuro RPO w 2010 r. wynikało, że jedynie niespełna 20% spośród badanych serwisów internetowych instytucji publicznych jest dostępna dla niewidomych 18. UWAGI DO ART. 27 KPON 14 Konwencja sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), dalej jako: EKPC 15 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. (tekst jednolity Dz. U.z 2011 r. Nr 43 poz. 226 ze zm.) 16 Art. 18 a ust. 2 ustawy o radiofonii i telewizji 17 Wystąpienie do Ministra Kultury z dnia 22 lipca 2013 r. sygn: RPO/715848/12/I/109 RZ 18 http://wiadomosci.onet.pl/kraj/rpo-lokale-wyborcze-nie-dla-niepelnosprawnych/hvf7s 8

W sprawozdaniu obszernie zostały omówione regulacje odnoszące się do podejmowania i wykonywania pracy przez osoby z niepełnosprawnościami w ramach stosunku pracy, natomiast w uwagach odnoszących się do art. 27 Konwencji nie odniesiono się do obowiązku wspierania przez państwo podejmowania przez osoby z niepełnosprawnościami wszelkich form zatrudnienia, działalności gospodarczej i samozatrudnienia (art. 27 ust. 1 lit. a oraz f Konwencji). W listopadzie 2013 r. HFPC podjęła interwencję w sprawie braku dostosowań dla osób z niepełnosprawnościami podczas egzaminów prawniczych, co utrudnia bądź uniemożliwia takim osobom zdobycie i wykonywanie w przyszłości zawodu sędziego, prokuratora, adwokata, radcy prawnego lub notariusza. W pismach, skierowanych m.in. do Ministra Sprawiedliwości 19, HFPC zaznaczyła, iż istotne usprawnienia, z których mogą skorzystać osoby z niepełnosprawnością, zostały przewidziane jedynie podczas egzaminu adwokackiego, radcowskiego i notarialnego, w trakcie których istnieje możliwość wydłużenia o połowę czasu przewidzianego na rozwiązanie egzaminu. Natomiast brak jest analogicznych regulacji na poziomie egzaminów wstępnych na aplikację adwokacką, radcowską i notarialną, a w przypadku aplikacji komorniczej (tak na poziomie egzaminu konkursowego na aplikację, jak i egzaminu komorniczego), ogólnej oraz egzaminu sędziowskiego i prokuratorskiego brak jest jakichkolwiek dostosowań. W ocenie HFPC problem możliwości wprowadzenia usprawnień dla osób z niepełnosprawnościami podczas testów i egzaminów dotyczących aplikacji prawniczych ma charakter systemowy, a obecne przepisy dotyczące tej materii są niekonsekwentne i niespójne. Niezrozumiałe jest różnicowanie sytuacji osób z niepełnosprawnościami w zależności od tego jaki rodzaj aplikacji chcą odbyć i jaki zawód prawniczy w przyszłości chcą wykonywać. Ponadto skoro polski ustawodawca stanął na stanowisku, iż zawód adwokata, radcy prawnego i notariusza może wykonywać osoba, która potrzebuje wydłużonego czasu na rozwiązanie zadań podczas egzaminu, to taka niepełnosprawność nie powinna stanowić bariery zamykającej dostęp do zawodu sędziego, prokuratora czy komornika. Wobec czego nie można wysunąć tezy, iż wymóg pełnej sprawności kandydata do odbycia aplikacji oraz aplikanta jest rzeczywistym i decydującym wymogiem zawodowym, który mógłby uzasadniać odmienne traktowanie, skutkujące w konsekwencji pozbawieniem możliwości 19 Pismo HFPC z dnia 22 listopada 2013 r. nr 4728/2013/ART.32/DP/JJA. Dostęp: www.hfhrpol.waw.pl/dyskryminacja/images/egz.doc Pisma w tej sprawie zostały skierowane również do Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej, Prezesa Krajowej Rady Radców Prawnych, Prezesa Krajowej Rady Notarialnej, Prezesa Krajowej Rady Komorników oraz Dyrektora Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury. 9

wykonywania zawodu. Jednocześnie HFPC pokreśliła, iż brak dostosowań dla osób z niepełnosprawnościami na etapie aplikacji prawniczych stanowi istotny wyłom w procesie kształcenia i zdobywania kwalifikacji zawodowych przez takie osoby, co jest szczególnie widoczne w kontekście uprawnień przyznanych osobom z niepełnosprawnościami na etapach kształcenia podstawowego, gimnazjalnego, licealnego, a także na poziomie szkolnictwa wyższego. Przedstawione powyżej okoliczności wskazują, iż brak regulacji dotyczących możliwości wprowadzenia dostosowań dla osób z niepełnosprawnościami podczas konkursów lub egzaminów prawniczych może prowadzać do naruszania praw tych osób w kontekście występującego na gruncie Konwencji obowiązku podjęcia przez państwo wszelkich odpowiednich działań zmierzających do zapewnienia racjonalnych usprawnień dla osób z niepełnosprawnościami, także w odniesieniu do podejmowania i wykonywania jednego z zawodów prawniczych. W pkt. 405 410 zawarte są uwagi dotyczące obowiązku wprowadzania racjonalnych usprawnień przez pracodawców. Sprawą niezwykłej wagi wskazującą, że wprowadzanie racjonalnych usprawnień nie jest kwestią bezproblemową jest sprawa niepełnosprawnej asesor prokuratury M.O., którą prowadziła HFPC. W naszej opinii osoby niepełnosprawne mogą efektywnie wykonywać obowiązki związane z zawodem prokuratora, a ponadto prawo umożliwia dostosowanie zakresu zadań do indywidualnych możliwości niepełnosprawnego. Naszego stanowiska nie podzieliły jednak polskie sądy. M. O. w 2004 r. zaczęła pełnić funkcję asesora Prokuratury Rejonowej w L. W 2007 r. kobieta ucierpiała w wypadku samochodowym i od tego czasu porusza się na wózku inwalidzkim. W lutym 2009 r., bez zachowania okresu wypowiedzenia, M. O. została zwolniona ze stanowiska służbowego. Podstawą decyzji była jej nieobecność w pracy z powodu choroby przekraczającej okres jednego roku oraz niezdolność do wykonywania czynności prokuratora stwierdzona prawomocnym orzeczeniem lekarskim. Prokurator nie uwzględnił przedstawianych przez M. O. zaświadczeń lekarza medycyny pracy, z których wynikało, że jest ona zdolna do wykonywania zawodu prokuratora. W następstwie tej decyzji, M. O. złożyła do Sądu Rejonowego w W. pozew o przywrócenie do pracy i odszkodowanie. Roszczenia te zostały jednak oddalone, podobnie jak i apelacja złożona do Sądu Okręgowego w W. oraz skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego. 10

W omawianej sprawie prokuratura i sądy uznały, że z uwagi na swoją niepełnosprawność M.O. nie jest w stanie wykonywać zawodu prokuratora. Wprawdzie w lipcu 2008 r. kobieta została uznana przez lekarza orzecznika ZUS za osobę całkowicie niezdolną do pracy i samodzielnej egzystencji, jednak po zgłoszeniu się do pracy po upływie okresu rehabilitacji M. O. przedłożyła stosowne zaświadczenie od lekarza medycyny pracy, z którego wynikało, że może ona wykonywać swój zawód. Prokuratura oparła się jednak na innej opinii lekarskiej mówiącej o niezdolności M. O. do wykonywania zawodu prokuratora. Negatywna opinia wynikała z faktu wskazania przez prokuraturę w skierowaniu na badania szerokiego zakresu czynności wykonywanych na stanowisku prokuratora wymagających m.in. wysiłku fizycznego. W pismach procesowych pełnomocnicy M. O. jak i ona sama argumentowali, że przepisy unijne (przede wszystkim dyrektywa 2000/78/WE) zakazują dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność i nakazują podejmowanie środków w celu dostosowania warunków pracy do możliwości osób niepełnosprawnych. UWAGI DO ART. 29 KPON We fragmencie sprawozdania odnoszącym się do art. 29 Konwencji, który gwarantuje osobom z niepełnosprawnościami prawo do korzystania z praw politycznych na równi z innymi obywatelami, nie odniesiono się do art. 62 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej pozbawiającego osoby ubezwłasnowolnione praw wyborczych, tak czynnego, jak i biernego prawa wyborczego. Kwestię dopuszczalności pozbawiania osób ubezwłasnowolnionych praw wyborczych rozważał Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. W wyroku w sprawie Alajos Kiss p. Węgrom (skarga nr 38832/060) ETPC zaznaczył, że automatyczne pozbawianie prawa głosu wszystkich osób ubezwłasnowolnionych całkowicie i częściowo narusza standard zagwarantowany art. 3 Protokołu nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, który odnosi się do powszechności praw wyborczych. Zdaniem ETPC państwa dysponują marginesem uznania przy przyznawaniu praw wyborczych swoim obywatelom, jednak bezwzględny zakaz udziału w wyborach dla wszystkich osób ubezwłasnowolnionych częściowo nie mieści się w tym marginesie uznania. Z orzeczenia ETPC wynika wniosek, iż szczególnie istotne jest proporcjonalne wyważenie interesów osób ubezwłasnowolnionych i interesu państwa, co ma doprowadzić do przyjęcia odpowiednich środków, które posłużą do indywidualnej oceny, które z osób niepełnosprawnych są zdolne do brania udziału w wyborach. 11

Ponadto w tym kontekście należy przytoczyć wydaną we wrześniu 2013 r. opinię nr CRPD/C/9/1/2010 Komitetu Praw Osób z Niepełnosprawnościami w sprawie Zsolt Bujdosó i inni p. Węgrom, w której Komitet jednoznacznie stwierdził, że każde ograniczenie prawa głosu dla osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi jest niedopuszczalne. Komitet podkreślił, iż art. 29 Konwencji nie zawiera żadnych postanowień, które pozwoliłyby ograniczyć prawa wyborcze dla jakiejkolwiek grupy osób z niepełnosprawnościami. Jednocześnie Komitet zwrócił uwagę, że nawet pozbawienie prawa głosu na podstawie intelektualnej niepełnosprawności poparte zindywidualizowaną oceną stanowi niedozwolone zróżnicowane traktowanie. W związku z faktem, iż standardy wynikające z obu wyżej przywołanych decyzji organów międzynarodowych są dla Polski wiążące, zachodzi konieczność wprowadzenia do polskiego systemu prawnego rozwiązań, które pozwolą zapewnić osobom ubezwłasnowolnionym realizację praw wyborczych. W kontekście art. 29 Konwencji należy zwrócić również uwagę na możliwość efektywnego skorzystania przez osoby z niepełnosprawnością z biernego prawa wyborczego i pełnienia przez takie osoby funkcji w organach władzy lokalnej. W fragmencie sprawozdania odnoszącym się do art. 27 Konwencji kwestię tę pominięto. Przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (sygn. akt K 51/12) jest regulacja zakładająca wygaśnięcie mandatu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) na skutek orzeczenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji 20. Rzecznik Praw Obywatelskich 21, inicjując postępowanie, wskazał, iż powyższa regulacja jest sprzeczna z konstytucyjną gwarancją równego dostępu do służby publicznej oraz doprowadza do dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami. Rzecznik zaznaczył ponadto, że przepisy Kodeksu wyborczego są niezgodne z art. 29 lit. a Konwencji, gdyż nie pozwalają na pełne uczestniczenie w życiu publicznym i politycznym osób z niepełnosprawnościami i uniemożliwiają takim osobom kandydowanie w wyborach na funkcję wójta (burmistrza, prezydenta miasta). W pkt. 437 i 441 sprawozdania mowa jest o obowiązku prawnym zagwarantowania dostępności lokali wyborczych dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że Rzecznik Praw Obywatelskich wskazywał wielokrotnie na problemy z dostępnością lokali wyborczych. Z badań przeprowadzonych przez Rzecznika Praw Obywatelskich w listopadzie 2010 r. wynika, że większość lokali wyborczych (85%) 20 21 Art. 492 1 pkt 6 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21 poz. 112 ze zm.) Wniosek RPO z dnia 3 grudnia 2012 r. sygn. RPO/707447/I/12/KK 12

znajdujących się na liście lokali dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych, nie spełniała podstawowych standardów 22. Helsińska Fundacja Praw Człowieka pragnie wyrazić nadzieję, że przedstawione uwagi okażą się przydatne i zostaną uwzględnione w sprawozdaniu z wykonania Konwencji ONZ o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami. Ponadto poprzez powyższe uwagi HFPC pragnie podkreślić wagę spraw dotyczących praw osób z niepełnosprawnościami przyznanych tym osobom w Konwencji. Jednocześnie HFPC wyraża nadzieję, iż przedstawienie powyższych zagadnień pozwoli przyczynić się do pełnego i rzeczywistego respektowania praw osób z niepełnosprawnościami. Elżbieta Czyż Skarbnik HFPC 22 http://wiadomosci.onet.pl/kraj/rpo-lokale-wyborcze-nie-dla-niepelnosprawnych/hvf7s 13