Inwentaryzacja i zalecenia ochronne dla pachnicy dębowej w Parku w Sławięcicach 1. O Pachnicy Pachnica dębowa 1 (Osmoderma eremita) jest chrząszczem dużych rozmiarów (do 3,5, a wyjątkowo nawet 4 cm długości), uzależnionym całkowicie od dużych dziupli w obrębie żywych drzew. Dziuple takie są nie tylko miejscem życia larw pachnicy, które odżywiają się rozłożonym przez grzyby drewnem, ale również w nich większość swego życia spędzają dorosłe chrząszcze. Wykazano, że owady te są mocno przywiązane do zasiedlonych dziupli i niechętnie dokonują dalszych przelotów. Niska zdolność do kolonizacji nowych dziupli jest wyrazem przystosowania do stabilnego siedliska gwarantowanego przez wnętrze dziupli. W skali życia owada większość dziupli trwa przez wiele pokoleń, a więc nie ma konieczności częstych przeprowadzek i wytworzenia w toku ewolucji zdolności do wysoce wydajnego lotu. Ponadto gatunek ten funkcjonował pierwotnie w krajobrazach o wysokim zagęszczeniu dziuplastych drzew (puszcze pierwotne), więc nie musiał przemieszczać się na duże odległości. Obecnie tereny, gdzie stare dziuplaste drzewa są częste, należą do rzadkości, więc i pachnica (oraz wiele innych gatunków o podobnej strategii życiowej) staje się coraz rzadsza. Dlatego pachnica została objęta ochroną prawną we wszystkich krajach, w których występuje. W Polsce trafiła na listę gatunków chronionych w 1995 roku, po tym, jak została objęta ochroną na mocy Dyrektywy Siedliskowej we Wspólnocie Europejskiej (obecnie Unia Europejska). Zgodnie z tą dyrektywą, pachnicy przysługuje najwyższy priorytet ochronny, co więcej, jest ona także gatunkiem wskaźnikowym w wyznaczaniu specjalnych obszarów ochrony w ramach sieci Natura 2000. Chociaż pachnica w dalszym ciągu spotykana jest w nielicznych skrawkach lasów naturalnych czy nawet w lasach gospodarczych, to jednak większość europejskiej populacji funkcjonuje w krajobrazach od dawna pozostających pod wpływem człowieka, takich jak np. dębowe zadrzewienia wśród pastwisk w południowej Szwecji, szpalery drzew na granicach pól we Francji czy aleje przydrożne i skupiska głowiastych wierzb w Europie Środkowej. W Polsce szczególne znaczenie dla ochrony pachnicy mają właśnie zadrzewienia wzdłuż dróg. Wbrew mylącej nazwie pachnica dębowa chrząszcz ten nie jest uzależniony wyłącznie od dębu, ale był jak dotąd wykazywany z kilkudziesięciu różnych gatunków drzew. Mimo to pachnica posiada dość wyraźne preferencje względem gatunków drzew, co wskazuje, że wymaga określonych gatunków grzybów rozkładających drewno w obrębie dziupli (larwy nie są w stanie odżywiać się zdrowym drewnem, lecz jedynie drewnem wstępnie rozłożonym przez pewne gatunki grzybów). W północnej Polsce bezwzględnie najczęściej zasiedlane są lipy. Mimo że bardzo częstym gatunkiem drzewa w alejach jest także klon zwyczajny, to stwierdzenia pachnicy w jego dziuplach należą do rzadkości. Ogólnie rzecz biorąc, klony są unikane przez pachnice. Dęby są także świetnym gatunkiem z punktu widzenia potrzeb pachnicy, jednak w ich przypadku problemem jest niskie tempo wzrostu i bardzo powolne tworzenie odpowiednich dziupli. O ile pierwsze wystarczająco duże dziuple u lip tworzą się nieraz już w wieku 60 70 lat (zwłaszcza, jeśli drzewa miały przycinane gałęzie), to dęby muszą być co najmniej 2 3-krotnie starsze. Badania przeprowadzone na terenie województwa warmińsko-mazurskiego wskazały, że najistotniejszym czynnikiem decydującym o zasiedleniu alej okazały się grubości drzew. Prawdopodobieństwo występowania gatunku na stanowisku z drzewami o średniej pierśnicy powyżej 70 cm przekracza 50%, stąd też takie aleje mogłyby być obejmowane ochroną jako potencjalne siedliska pachnicy i innych gatunków o zbliżonych wymaganiach ekologicznych. Głównym 2 miejscem występowania pachnicy w Polsce są krajobrazy kulturowe przede wszystkim zadrzewienia przydrożne, ale także parki i cmentarze, sady, zadrzewienia w obrębie łąk i pastwisk. W Polsce północnej przeszło 90% zasiedlonych drzew rośnie w alejach i szpalerach przydrożnych. Pachnica dębowa zasiedla dziuplaste, lecz wciąż żywe i stojące drzewa. Z reguły dziuple odpowiednie do zasiedlenia przez pachnicę dębów w tworzą się w pniach drzew o pierścienicy powyżej 100 cm, jednak niekiedy zasiedlane są również cieńsze okazy drzew(nawet o pierścienicy 25 cm). Większość dębów zasiedlanych w Szwecji jest w wieku 150-400 lat, podczas gdy lipy na Pojezierzu Iławskim w wieku ok. 100 lat. Znane są także przypadki zasiedlania dziupli zupełnie martwych, lecz stojących drzew, a już zupełnie wyjątkowo gatunek był stwierdzany w leżących martwych pniach. 1 Opis pochodzi z książki Aleje - skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony alej i ich mieszkańców. Praca zbiorowa pod redakcją dr inz. Piotra Tyszko-Chmielowca Fundacja EkoRozwoju, Wrocław 2012. 2 http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_osmoderma_eremita.pdf
Ocena perspektyw zachowania pachnicy dębowej na stanowisku opiera się na przewidywaniach utrzymania odpowiednich dla gatunku siedlisk, tj. dziuplastych drzew z obszernymi, kilkudziesiciolitrowymi próchnowiskami. Należy mieć na uwadze, że tego rodzaju próchnowiska powstają najwczeniej u drzew 50-60-letnich w przypadku gatunków o miękkim drewnie (wierzba, lipa). Gatunki o drewnie twardym (dąb, buk) wykształcają dziuple dopiero w wieku powyżej 100 czy nawet 200 lat. Z drugiej strony dojrzałe, dziuplaste drzewa mają ograniczoną trwałość, toteż aby zagwarantować istnienie odpowiednich mikrosiedlisk na stanowisku, zamierające drzewa z czasem powinny być zastępowane przez nowe pokolenie starzejących się drzew. Dla trwałości populacji pachnicy dębowej w przyszłości ważna jest więc właściwa, zróżnicowana struktura wiekowa drzewostanu. Chrząszcze dorosłe przebywają w ciągu dnia w próchnie lub na pniach zasiedlanych drzew, niekiedy tylko przelatują na kwiaty lub owoce w celu odbycia żeru. Przy dobrych warunkach pogodowych najłatwiej można zaobserwować samce przesiadujące w nasłonecznionych miejscach w pobliżu otworów dziupli. Takie zachowanie samców łączy się z wydzielaniem feromonu, którego intensywność sprawia, że są one wyczuwalne nawet dla człowieka. Szczyt aktywności przypada na godziny zmierzchowe i nocne, bywają w związku z tym wabione też do źródeł sztucznego światła. Chrząszcze są wybitnie termofilne i heliofilne, szczególnie aktywne w słoneczne, bezwietrzne i upalne dni, gdy temperatura przekracza 25 C. Mimo iż potrafią latać, przemieszczają się raczej niechętnie i na niewielkie odległości, głównie w poszukiwaniu nowych miejsc dogodnych do zasiedlenia. Ich lot jest ociężały, powolny i towarzyszy mu charakterystyczne głośne brzęczenie. Pomimo znacznej masy ciała potrafią pokonywać odległości rzędu 400 m (Mokrzycki i in. 2008). Odległość pomiędzy miejscem oznakowania i ponownego odłowu tego osobnika może liczyć 780 m (Oleksa 2010). 2. Historia i wyniki badań Badania nad pachnicą dębową na terenie Kędzierzyna-Koźla prowadzone są od 2014 roku w ramach projektu ostoje przyrody prowadzonego przez Fundację Wiedzieć Więcej. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji stwierdzono ślady żerowania chronionego chrząszcza w trzech drzewach zlokalizowanych w północnej części sekcji I opracowania. Poza nimi, zlokalizowano kilka innych miejsc zasiedlonych przez chrząszcze (przede wszystkim na terenie sekcji I oraz północno-zachodniej części sekcji II), które mogą służyć jako potencjalne miejsca bytowania pachnicy dębowej. Poza terenem opracowania pachnica dębowa występuje: 1/ w części parku znajdującego się pod administracją Starostwa Powiatowego w Kędzierzynie-Koźlu (2 stanowiska) 2/ w części tzw parku leśnego znajdującego się pod administracją Lasów Państwowych (4 stanowiska) na terenie projektowanego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Kobylec. Tam też znajduje się największa ilość zlokalizowanych dębów zarówno z wymaganymi do przetrwania gatunku wypróchnieniami oraz dużą w odpowiednim wieku. 3/ Ślady żerowania pachnicy wykazano również w śródpolnych alejach dębowych, rosnących na północno-zachodniej części Sławięcic. 2.1. wykaz stwierdzonych stanowisk LP Numer drzewa GPS N GPS E Obwód na 130cm gatunek Stwierdzenie bytowania pachnicy 1.1 935 1 50 22'44.96'' 18 18' 54.63'' 340 dąb szypułkowy odchody 1.2 4017 2 50 22' 44.26'' 18 18' 57.28'' 340 dąb szypułkowy odchody i szczątki 1.3 1053 3 50 22' 43.77'' 18 18' 56.41'' 336 dąb szypułkowy odchody 1 oznaczenie w bazie www.ostojeprzyrody.info/mapa jako OK-KK-SL-271014
2 oznaczenie w bazie www.ostojeprzyrody.info/mapa jako OK-KK-SL- 140715 3 oznaczenie w bazie www.ostojeprzyrody.info/mapa jako OK-KK-SL-090514 2.2. wykaz potencjalnych stanowisk, w których stwierdzono odchody i pobrano próbki do identyfikacji LP Numer drzewa GPS N GPS E Obwód na 130cm gatunek uwagi 2.1 992 50 22' 45.10'' 50.37919444 18 18' 56.41'' 18.31566944 255 robinia 2.2 1130 50 22' 45.82'' 50.37939444 18 19' 00.74'' 18.31687222 283 kasztanowiec 2.3 1176* 50 22' 42.59'' 50.37849722 18 19' 00.95'' 18.31693056 128 cis 2.4 292 50 22' 36.35'' 50.37676389 18 19' 01.90'' 18.31719444 376 dąb czerwony 2.5 910 50 22' 40.49'' 50.37791389 18 18' 58.73'' 18.31631389 460 dąb czerwony 2.6 Bez numeru 50 22' 38.73'' 50.377425 18 19' 02.47'' 18.31735278 lipa Leżąca kłoda. Odchody w pniaku. 2.7 32 50 22' 45.17'' 50.37921389 18 19' 08.44'' 18.31901111 190 Pień z hubą 2.8 6* 50 22' 44.39'' 50.37899722 18 19' 10.45'' 18.31956944 253 klon/jesion? 2.9 650* 50 22' 36.50'' 50.37680556 18 18' 58.19'' 18.31616389 207 lipa * - drzewa zaznaczone do usunięcia
2.3. wykaz potencjalnych stanowisk bez wystąpienia widocznych śladów występowania pachnicy LP Numer drzewa GPS N GPS E Obwód na 130cm gatunek uwagi 3.1 1010* 50 22' 46.09'' 50.37947018 3.2 236* 50 22' 40.10'' 50.37780556 3.3 35* 50 22' 44.58'' 50.37905 3.4 367* 50 22' 38.26'' 50.37729444 * - drzewa zaznaczone do usunięcia 18 18' 57.46'' 18.3159638 18 19' 03.45'' 18.317625 18 19' 08.19'' 18.31894167 18 19' 05.60'' 18.31822222 333 robinia Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki, obecność wypróchnień) Podczas usuwania zwrócić uwagę na możliwość pojawienia się próchna, larw i odchodów lipa klon Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki) Z uwagi na duże wypróchnienie zwrócić uwagę na możliwość pojawienia się odchodów i larw z górnych partii drzewa. Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki) Z uwagi na obecność ciołka matowego (gatunek nie jest już objęty ochroną gatunkową) w pniu może znajdować się wypróchnienie i stanowisko Brak wyraźnych śladów (odchody, szczątki) Z uwagi na dużą ilość huby zwrócić uwagę na możliwość pojawienia się odchodów i larw
graficzne rozmieszczenie stanowisk na podstawie www.ostojeprzyrody.info/mapa
Ciołek matowy stanowisko nr 3.3
3. Działania ochronne pachnicy powinny uwzględniać następujące kierunki działań: 1/ Zachowanie pachnicy na stwierdzonych stanowiskach 2/ Zachowanie potencjalnych stanowisk ze śladami zerowania w celu możliwości zasiedlenia pachnicą 3/ Długofalowa gospodarka drzewostanem uwzględniająca potrzeby gatunku (wielowiekowe drzewa ze śladami wypróchnień, zaatakowane przez grzyby wywołujące zgnilizny). Jak również dokonywanie nasadzeń gatunkami preferowanymi przez pachnicę (dęby, lipy) mającymi w czasie najbliższych 100 lat umożliwić pachnicy przetrwanie na terenie parku w odtwarzających się stanowiskach. 4/ Umożliwienie przemieszczania się gatunku z terenów zastępczych (aleje, park) do kompleksów leśnych położonych na zachodzie (wspomniany wyżej Kobylec ) i północnym zachodzie z uwagi na przewagę drzewostanów dębowych. Oddziały z dębami 100 letnimi i starszymi. Ad 1 Poza jednym stanowiskiem, pachnica występuje w dwóch zamierających drzewach. Powinno się je pozostawić do naturalnego rozłożenia. W przypadku drzewa z dużym wypróchnieniem zlokalizowanym w pniu [numer 1.3] po jego ewentualnym upadku, z uwagi na sąsiadujący drzewostan (ponad stuletnie dęby) leżącą kłodę powinno pozostawić się do naturalnego rozkładu. Należy również unikać odsłaniania drzew zasiedlonych przez pachnicę na bezpośrednie działanie słońca oraz unikać zmian wilgotności siedlisk. Czynniki te mogą wpływać niekorzystnie na rozwój grzybów od których pachnica jest zależna. Ad 2 Podczas realizacji zabiegów pielęgnacyjnych: 1/ unikać usuwania drzew z dziuplami i owocnikami grzybów powodujących zgniliznę miękką brunatną, wywoływaną przez: pniarek różowy (Fomitopsi rosea), żółciak siarkowy (Leatiporus sulphureus). W miejscach pojawiania się konfliktów utrzymywania drzew z pachnicą można wykorzystać zalecenia podawane w podręczniku najlepszych praktyk 3 dla zachowania siedlisk pachnicy w parkach miejskich: - unikać przycinania gałęzi drzew, w celu zapewnienia optymalnych warunków mikroklimatu w dziupli, - po wykonanych cięciach najgrubsze gałęzie pozostawiać na ziemi, w celu zwiększenia miejsc bytowania dla owadów saproksylicznych, - drzewa zagrażające upadkiem lub złamaniem zabezpieczać za pomocą stalowych odciągów, - podczas przycinania konarów stosować technikę naturalnej faktury polegającej na cięciu udającym złamanie, - usuwać stare zabezpieczenia dziupli tj. plomby betonowe, plastikowe, siatki, - usuwać śmieci i inne przedmioty pozostawiane w dziuplach przez ludzi, w celu odzyskania warunków siedliskowych. 2/ wykonać spis drzew posiadających: wypróchnienia i dziuple. 3/ wyznaczyć miejsce (sugerowana zachodnia część sekcji I opracowania lub południową [działka nr 1107/27]z uwagi na najmniejszą odległość do terenów leśnych ) przeznaczone na złożenie ściętych kłód do naturalnego rozkładu. Ad 3 Przy dokonywaniu nasadzeń powinno się kierować długoterminową działalnością ochronną pachnicy dębowej zabezpieczając jej rozwój w kolejnych latach poprzez utrzymanie różnowiekowego drzewostanu we wszystkich stadiach rozwoju. Trzyletnie badania wykazały, że gatunki preferowane przez pachnicę to: dąb, lipa, robinia, wierzba, olcha. W związku 3 Praca zbiorowa pod red Wojciecha Mazura Podręcznik najlepszych praktyk ochrony owadów za http://www.pachnica.pl/?p=2479
z charakterem i funkcją okolicy siedlisk jakim jest park sugeruje się utworzenie kolekcji dębów i lip. Ad 4 Należy podjąć współpracę przede wszystkim - z Nadleśnictwem Kędzierzyn oraz innymi administratorami parku w celu utrzymania zadrzewień umożiwiajacych przemieszczanie się pachnicy pomiędzy parkiem a pobliskimi lasami, z wykorzystaniem istniejących alei dębowych (dawne aleje biegnące wzdłuż rzeki Kłodnicy od Sławiecic po Lenartowice oraz aleje biegnące od Sławiecic w kierunku Zalesia) jak również powstawanie nowych korytarzy ekologicznych. Z uwagi na ograniczoną możliwość przemieszczania się pachnicy dębowej (dane literaturowe wspominają o 300 metrach) tzw składowiska kłód powinny zostać utworzone w jak najmniejszej odległości od zachodnich granic opracowania. Stosy powinny zostać rozmieszczone na stanowiskach słonecznych lub półcienistych (skraje luk, polany, przydroża). Każdy stos powinien mieć kształt stożka o średnicy podstawy 1,5 2 m i wysokości ok. 1,5 m. Stosy można wykorzystać jako element edukacyjny w celu wyjaśnienia ich utworzenia oraz potrzeby ochrony organizmów żyjących w martwym drewnie. Stosy próchniejącego drewna są również wykorzystywane przez inne bezkręgowce, gady a także jeże. Jedna z leżących na terenie parku kłód Opracowanie Kamil Nowak (Fundacja Wiedzieć Więcej) kwiecień 2016