PSZCZELNICZE ZESZYTY NAU'KOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAU'KOWE ROK XXX 1986 WPŁYW WARROZY NA EKONOMIKĘ PASIEK Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa WPRaW ADZENIE Warroza jest powodowaną przez roztocz Varroa [acobsoni chorobą pszczół miodnych. Metody jej leczenia są zróżnicowane. Przeważają metody chemiczne (G e f f e k e n 1984, G r o b o v 1985, R o m a n i U k 1984). Niekiedy są one połączone z odpowiednią metodą gospodarki pasiecznej. Jedna z nich polega na okresowej izolacji matek pszczelich w klateczkach (N y e i n, Z m a r l i c k i 1982). Może ona jednak powodować słabsze ich czerwienie po zakończeniu tego okresu (R i b 1971). Stosowane obecnie metody leczenia nie są całkowicie skuteczne, wobec tego choroba osłabia rodziny pszczele, zwiększa ich straty zimą, powodując określone następstwa ekonomiczne, które dotychczas nie były przedmiotem odrębnych badań. W Jugosławii w pierwszych latach po wykryciu warrozy osypało się 50% rodzin pszczelich, które następnie uzupełniano rozmnażając te, które pozostały (E r c e g 1983). Następstwem warrozy w ZSRR było zmniejszenie wydajności miodu w grupie rodzin doświadczalnych z 16,4 kg do 7,3 kg z jednej rodzimy pszczelej (K a r d a k ov 1981) oraz zwiększenie pracochłonności prowadzenia pasieki ha skutek leczenia rodzin (Z j u- m a n K a d o c n i k o v 1983). Stosowanie do tego celu Fenotiaziny było dwukrotnie mniej pracochłonne aniżeli Folbexu VA. Celem pracy było określenie następstw ekonomicznych warrozy w pasiekach przy zróżnicowanych metodach leczenia. METODYKA Badania przeprowadzono w okresie od 1981 do 1985 r. we wszystkich pasiekach prywatnych ną terenie gminy Nowy Kawęczyn woj. skierniewickie oraz w usytuowanej na jej terenie pasiece Kwiaciarskiego Zakładu Doświadczalnego (KZD) w Nowym Dworze. W pasiekach gminy Nowy Kawęczyn przeanalizowano w tym okresie liczbę, wielkość i strukturę pasiek. Podstawą analizy były materiały zbierane osobiście. W maju każdego roku lustrowano wszystkie pasieki. 165

Warrozę stwierdzono na podstawie posiadanych przez pszczelarzy wyników badań weterynaryjnych i występowaniu samic roztocza na odsklepionym czerwiu trutowym. Zebrane matenary z pasieki KZD Nowy Dwór dotyczyły: - skuteczności stosowanych metod leczenia warrozy - pracochłonności jej zwalczania określonej metodą fotografii czasu pracy, pomiarów chronometrażowych i migawkowych - poniesionych kosztów na leczenie rodzin. Przeprowadzenie takich badań we wszystkich pasiekach na terenie gminy Nowy Kawęczyn nie było możliwe ze względu na zróżnicowane metody leczenia i ich rozdrobnienie. Metody leczenia w analizowanej pasiece polegały na opryskiwaniu lub odymianiu rodzin pszczelich odpowiednimi środkami (tab, 3). W wyodrębnionych dwóch grupach, 8 rodzin pszczelich w każdej, na początku lipca, na 24 dni przed ostatnim miodobraniem izolowano matki pszczele. W pierwszej grupie izolowano matki w zamkniętych korkiem klateczkach Zandera, których boczne ściany wykonane były z polietylenowej kraty odgrodowej. Umieszczano je w centralnej części gniazda. W drugiej grupie izolowano je za pomocą wykonanego- z kraty odgrodowej izolatora ramkowego. Zaizolowany plaster z matką umieszczono w środku gniazda. Grupę kontrolną stanowiła tak samo liczna grupa rodzin, w których matek nie izolowano, Po okresie izolacji przeprowadzono miodobranie. Ramkę z czerwiem, i obsiadanymi pszczołami na której uprzednio była zaizolowana matka wykorzystano do tworzenia rodzin składańców poddanych następnie innym zasadom leczenia. Zabiegi zwalczania warrozy w tych grupach polegały w tym okresie na jednokrotnym opryskiwaniu rodzin roztworem preparatu Taktic i jednokrotnym odymieniu Apiwarolem A. Po zabiegach leczniczych liczono osypane samice roztocza na wkładkach dennicowych. Dla określenia wpływu izolowania matek pszczelich na ich czerwienie obliczono powierzchnię czerwiu rodzin w dniu przeprowadzenia izolacji oraz miesiąc po jej zakończeniu. Pomiary miały dać odpowiedź, czy izolowariie matek pszczelich nie spowoduje zmniejszenia ilości czerwu w rodzinie pod koniec sierpnia. Obliczeń powierzchni dokonano na podstawie pomiarów elipsy czerwiu na plastrach. Fotografię czasu pracy przeprowadzanych zabiegów wykonano za pomocą stopera mierząc czas trwania następujących po sobie czynności, przez okres z zasady nie krótszy niż pół dnia. Pomiarami chronometrażowymi objęto czynności najczęściej powtarzające się. Pomiary migawkowe wykonano adoptując metody sugerowane przez T r z c i e n i e c- k i e go (1973), S a j k i e w i c z a i in. (1977). Co 30 sekund odnotowywano rodzaj wykonywanej czynności. Pozwoliło to na określenie dokładnej ich struktury. Zestawiono ją ze strukturą obliczoną na podstawie fotografii czasu pracy, posługując się klasyfikacją CIaSTA (Centre International d'organisation Scientifique du Travail en Agriculture). 166

Straty spowodowane warrozą określono na podstawie zmian liczby i siły rodzin w pasiekach przed wystąpieniem warrozy oraz w okresie jej istnienia. Wartość zazimowanej na 6 plastrach rodziny pszczelej wyszacowano na 5000 zł, a wynagrodzenie za godzinę pracy pszczelarza na 150 zł zgodnie z metodyką Pracowni Ekonomiki ISK. Wartość zużytych materiałów obliczono na podstawie cen zakupu. Zakres ryzyka produkcji wyrażono procentową relacją strat do poniesionych kosztów obliczonych na podstawie z odrębnie prowadzonych na tym terenie badań opłacalności produkcji pasiecznej. Różnice statystyczne liczono metodą analizy wariancji, porównując je między sobą testem T-Duncana przy poziomie istotności 0,05. WYNIKI Stan pszczelarstwa na terenie gminy Nowy Kawęczyn. Średniej wielkości pasieka z tego terenu posiadała 7,7 rodzin pszczelich o ile pominąć pasiekę doświadczalną KZD Nowy Dwór (tab. l). 83 /0 pasiek z 570/0 rodzin pszczelich znajdowało się w grupie pasiek najmniejszych. Tylko 6,40/0 pasiek z 20,l 0/0 rodzinami pszczelimi było w grupie o przedziale wielkości od 20 do 30 rodzin pszczelich. Pasieki więc były bardziej rozdrobnione niż przeciętnie w Polsce. Należały one do rolników i stanowiły dla nich dodatkowe źródło dochodu. Napszczelenie na tym terenie było małe i wynosiło 4,6 rodzin pszczelich na 1 km". Było zatem niemal dwukrotnie mniejsze niż średnio w Polsce. Pożytki dla pszczół należy określić jako słabe, mimo iż województwo skierniewickie w ocenie danych z punktów wagowych charakteryzowało się w tym okresie średnimi dla Polski pożytkami (P r z y c h o d z e ń 1984). Dynamika rozprzestrzeniania warrozy. Pierwsze ogniska choroby stwierdzono w 1981 r. w 19 rodzinach pszczelich pasieki KZD w Nowym Dworze po przewiezieniu ich z sadu w Dąbrowicach. Na tym pożytku zostały przypuszczalnie zakażone również rodziny pszczele tej pasieki Razem Total Wielkość pasiek (rodzin pszczelich) Size of apiaries (bee colonies) 1-10 11-20 21-30 Struktura pasiek w 1981 roku Structure of apiaries in 1981 Liczba pasiek Number of apiaries sztuk' number % 39 83,0 5 10,6 3 6,4 47 100,0 sztuk number Tabela Liczba rodzin pszczelich Number of bee colonies % 205 56,5 85 23,4 73 20,1 363 100,0 167

Terminy i metody zwalczania warrozy w pasiece KZD Nowy Dwór Dates and methods of Varroa jacobsoni treatment in Nowy Dwór apiary Ta bela 3 Rodzaj zabiegu Kind of treatment Rok Year Wiosna Spring II polowa lipca, po ostatnim miodobraniu II half of luli after last harvest Jesień Autumn 1981 1982 1983 1984 1 xdv IxO 2xDA l xo-r i XDA lxo IxO l xo+l xdp l XDA DV - odymianie Varitanem smoking by Varitan Dp - Odymianie Folbexem VA smoking by Folbex VA D A - odymianie Apiwarolem A smoking by Apiwarol A O - opryskiwanie arnitrazą spraing by Taktle gdzie pasieka była usytuowana. Zmniejszenie na wiosnę siły rodzin chorych na warrozę wyszacowano metodą interpolacji na 120,93 zł. Sumaryczna wartość strat zimowych wynosi więc 599,93 zł W cenach skupu z 1985.12.31 i stanowi równowartość 1,5 kg miodu. Studium pracy w zabiegach zwalczania warrosy. W stosowanych metodach leczenia można wyodrębnić kilka w różnym stopniu czasochłonnych zabiegów. Najwięcej czasu wymaga izolowanie matki pszczelej za pomocą izolatora wykonanego z kraty odgrodowej, albo w klateczce Zandera z takiej kraty. Znacznie mniej samo stosowanie leków. Na opryskiwanie rodziny pszczelej roztworem Takticu potrzeba więcej czasu niżna jej odymienie Folbexem VA czy też Apiwarolem A. Zabiegi odymiania mogą być przeprowadzone przez jedną osobę, natomiast do wyszukiwania, izolowania matek pszczelich oraz opryskiwania potrzebne są dwie osoby. Aanaliza wykorzystania czasu pracy przeprowadzona na podstawie jego fotografii oraz pomiarów migawkowych wykazuje, że od 62,1Ufo do 73,4% stanowi czas główny (tab. 6). Czas pomocniczy i przygotowawczo-zakończeniowy w poszczególnych zabiegach jest zróżnicowany. Najwięcej czynności pomocniczych i przygotowawczo-zakończeniowych wymaga odymianie rodzin pszczelich Apiwarolem A. Suma tych dwóch czasów wynosi tam 26,5%. Relatywnie najmniejszy jest ich udział w izolowaniu matki pszczelej. Samo wyszukiwanie jej w ulu jest bowiem czynmością najbardziej pracochłonną. Pomiędzy strukturą czasu pracy określoną na podstawie fotografii czasu pracy i pomiarów migawkowych nie stwierdzono dużych różnic mimo, że ta druga metoda pozwala na 170

Straty zimowe rodzin pszczelich w pasiece doświadczalnej Winter losses of bee colonies in investigated apiary Tabela 4 Wyszczególnienie Specyfication Lata Years 1979/1 1980 / 11981/ 11982/ 11983/ 11984/ /80 /81 /82 /83 /84 /85 Procent rodzin pszczelich chorych na warrozę 0,0 9,2 34,6 83,1 100,0 100,0 Percent of infected bee colonies Liczba zazimowanych rodzin pszczelich 110 120 120 118 112 100 Number of winiering bee colonies Liczba przezimowanych rodzin wiosną 98 104 107 96 83 88 Number of overwintering bee colonies in spring Liczba osypanych rodzin zimą 7 9 7 20 ' 21 7 Number of fali down bee colonies during winter Procent w stosunku do zazimowanych 6,4 7,5 5,8 17,0 18,8 7,0 Relation to wintering bee colonies (%) Liczba rodzin połączonych 5 7 6 2 8 5 Number of connected bee colonies Liczba rodzin pszczelich osypanych i połączonych 12 16 13 22 29 12 Number of fali down and connected bee colonies Procent w stosunku do zazimowanych 10.9 13,3 10,8 18,6 25,9 12,0 Relation to wintering bee colonies Średnia sila rodzin jesienią 6,06 5,15 5,57 5,18 6,21 5,64 An average strength of bee colonies in autumn Średnia sila rodzin wiosną (plastrów) 4,89 4.62 4,92 4,10 4,54 5,07 An average strength of bee colonies in spring (cornbs) Różnica w sile rodzin wiosną i jesienią 1,17 0,63 0,65 1,08 1,67 0,57 Difference in strength of bee colonies beetwen Spring and autumn Procent zmniejszenia siły rodziny wiosną 19,3 12,23 11,7 20,85 26,9 10,1 Percent of bee colonies strength decreasing in spring Tabela 5 Wartość strat zimowych w pasiece doświadczalnej w przeliczeniu na 1 rodzinę (zł) Value of winter losses in investigated apiary for 1 bee celony (zł) Rodzaj strat Kind of losses Rodziny osypane i połączone Fali down and connected bee colonies Zmniejszenie siły rodzin przezimowanych Decreasing of stron g of overwintering bee colonies Sumaryczna wartość strat Totał value of losses Równowartość w kg miodu Equivalent in honey kg % 12' 1979/80 Lata Years 1980;81 1982/83 1983/84 1984/85 1981/82 551,31 592,92 506,43 888,35 1623,74 575,55 487,89 262,71 27!,05 450,36 696,39 237.69 1039,20 855,63 777,48 1338,71 2320,13 813,24 2,6 2,1 1,9 3,4 5,8 2,0 100,0 80,8 73,1 130,8 223,1 76,0 ----------------- 171

PFłS/~/<lł NOWY DwdR APIlIRY IN NOUY DWI1R 1983-85 LATR 1985 PII5/Ek/ GN/Nr NOWY klłl./~czyn RP/IIRIES IN NOWY kfłw~czyn ~ER LATA 198&-86 E;] es J.:I l=...:...:..i RODZINY PSZCZ~L~ OSYPRNE Z/hR FRLL DOIJN 9EE COLON/&.s IN UINTER ZNNIEj$ZENIE SH:.V RODZIN DECREIłSINQ THE STRENGTH Ot: BEE COLONY PRRCA WOIU( r;-r7} NA TER/Al:. Y HOSZ TY PODRa~Y, INNE ~ "RTER/RLB: COSTS OF TRRVELLING,OTHERS D DRVG5 LEKI Ryc. 2. Struktura strat w pasiekach chorych na warr ozę Structure of loses in infected by Varroa jacobsoni disease bee colonies bardziej szczegółowe przeanalizowanie struktury poszczególnych czynności, operacji, czy też zabiegów. W opryskiwaniu rodzin pszczelich preparatem Taktic przeprowadzanym przez dwóch pszczelarzy wyodrębniono 15 czynności (tab. 7). Najpierw przygotowano roztwór, 1 ml preparatu Taktic na 10 litrów wody, w takiej ilości, aby wystarczył na opryskiwanie wszystkich rodzin w pasiece (0,25 litra na 1 rodzinę). Następnie nalano go do opryskiwacza Pilmet o pojemności 1 litra. Opryskiwanie rodziny rozpoczynano od wylotka, przestrzeni pozaramkowej, a dopiero w dalszej kolejności mat i plastrów z obsiadanymi pszczołami. Struktura czasu pracy wykonywanej przez każdego z dwóch pszczelarzy była zróżnicowana. Istnieje wyraźny podział wykonywanych przez nich czynności. Niekiedy pszczelarz wykonał równocześnie dwie czynności na przykład opryskiwał rodzinę pszczelą i szukał matki na plastrze. W tym przypadku przypisywano mu wykonywanie dwóch czynności. Ponad 3/4 czasu pierwszego pszczelarza zajmowała ob- 172

Struktura czasu pracy zwalczania warrozy (%) Time distribution in Varroa jacobsoni treatment (%) Ta bela 6 Czas Metoda zwalczania główny Method of treatment Main time Czas pomocniczy Subsidia- Ty time Czas przygoto- wawczo- -zakoń- czeniowy Prepara- tion and end ing time Czas stracony Lost timc Opryskiwanie rodziny pszczelej amitrazą Spraing of bee colony by amitraza według fotografii czasu pracy according to workday photomethod współczynnik zmienności (V %) variation coefficient według pomiarów migawkowych according to multi moment method Odymianie rodziny pszczelej Folbexem VA Smoking bee colonies by Folbex VA według fotografii czasu pracy according to workday photo method współczynnik zmienności (V %) variation coefficient według pomiarów migawkowych according to multi moment method Odymianie rodziny pszczelej Apiwarolem A Smoking bee colony by Apiwarol A według fotografii czasu pracy according to workday photo method współczynnik zmienności (V %) variation coefficient według pomiarów migawkowyc'i according to multi moment method Izolowanie matki pszczelej na plastrze Isolation of queen in the comb według fotografii czasu pracy according to workday photo method współczynnik zmienności (V %) variation coefficient według pomiarów migawkowych according multi moment method 73,4 29,5. 72,9 72,1 45,3 61,2 67,2 22,2 55,2 62,1 48,3 70,3 7,2 12,1 7,3 34,1 8,4 12,3 32,1' 10,1 16,2 43,2 22,8 28,5 13,8 1,3 29,2 15,1 10,3 29,2 4,2 70,1 4,9 8,3 70,2 13,6 6,3 65,2 7,8 7,3 11,2 19,4 32,1 10,0 43,3 7,3 68,1 12,4 sługa podkurzacza i opryskiwamię rodzin pszczelich. Prace drugiego pszczelarza były bardziej zróżnicowane, wykonywał aż 12 czynności. Podstawowymi z nich było wyjmowanie i trzymanie plastrów orazprzygotowanie podkurzacza. Czas opryskiwania rodzin pszczelich uzależniony jest od siły rodzin w których przeprowadzony jest zabieg. Zależność pomiędzy siłą rodzin 13 - Pszczelnicze zeszyty 173

Tabela 7 Struktura czasu pracy opryskiwania rodzin pszczelich preparatem Taktic (%) na podstawie pomiarów migawkowych Time distribution of bee colonies protection by Taktic according tu multi moment method (%) I pszcze- IIpszcze- x - Rodzaj czynności larz larz an Lp Specification 1 II average beekeeper beekeeper 1 2 3 4 5 Przejście do pasieki 2,~ 2,7 2,6 Walk to apiary 2 Przygotowanie roztworu preparatem Taktic 3,0 1,5 Preaparing of amitraza solution 3 Nalewanie roztworu amitrazy do opryskiwacza 3,6 1,8 Pouring of amitraza toksprayer 4 Przygotowanie podkurzacza 10,1 5,1 Preaparing of smoker 5.Otwarcie ula 7,2 3,6 Opening of hive 6 Obsługa podkurzacza 64,2 32,1 Serving of smoker 7 Wyjmowanie plastrów 9,0 4,5 Taking aut of combs 8 Trzymanie plastrów 20,6 10,3 Keeping of combs 9 Opryskiwanie plastrów 14,2 7, l Spraing of combs 10 Wyszukanie matki pod izolatorem 3,3 7,5 5,4 Looking for queen under isolator 11 Zdjęcie izolatora 6,6 3,3 Taking off of isolator 12 Przeniesienie matki na inny plaster 2,2 1,1 Moving the queen to the other com b 13 Zabranie plastra z czerwiem 4,4 2,2 Taking away of comb wit h brood 14 Zamknięcie ula 6,8 3,4 CIosing of hive 15 Przejścia pomiędzy ulami 4,2 9,0 6,6 Walk between hives 3,3 6,5 4,9 16 Przerwy w pracy 3,3 6,5 4,9 Breaks 17 Prace zakończeniowe 4,7 4,4 4,5 Ending jobs Razem 100,0 100,0 100,0 Total 174

TabelaS Czas gł6wny opryskiwania 1 rodziny pszczelej na podstawie pomiarów chronometrażowych The main time for spraing of 1 bee oolony according to time - piece method Czas ił6wny Czas główny Siła rodzin 1 plaster 1 rodzinę pszczelą (Liczba plastrów) (sek) (sek) % Strength of bee colonies Main time Main time (Number of combs) 1 comb 1 bee colcny (sec) (sec) % 3 55 100 165 100,0 4 54 98 216 130,9 5 53 96 265 160,6 6 51 92 306 185,5 7 48 87 336 203,6 8 50 91 400 242,4 9 47 85 423 256.4 10 42 76 420 254,5 i czasem niezbędnym na opryskiwanie rodzin nie jest jednak zależnością proporcjonalną (tab. 8). Na rodzinę 10 plastrową potrzeba ponad dwukrotnie więcej czasu niż na opryskanie rodziny 3 plastrowej. Prostszym od opryskiwania jest odymianie rodzin pszczelich preparatem Apiwarol A. Przystępując do odymiania przygotowano druty długości 30 cm zagięte na Ikońcu w ten sposób, aby stanowiły uchwyt tabletki. Umieszczone w uchwytach układano na 'tacy w ilości wystarczającej do odymiania wszystkich rodzin. Podpalono je palnikiem spirytusowym w specjalnej osłonie ustawionej na ulu, Metodą pomiarów migawkowych stwierdzono, że operacja odymiania składa się z 9 czynności (tab. 9). Najbardziej pracochłonnymi są: zapalanie tabletek, przejście między ulami i 'zamykanie im wylotków. Wszystkie mogą być wykonane jednoosobowo, co upraszcza organizację zabiegu. Prawie 40% czasu wydatkowano na zapalenie i wkładanie zapalonych tabletek do ula i zamykanie jego wylotka, W tym czasie pszczelarz narażony jest na wdychanie dymu spalanego Apiwarolu A. Na podstawie przeprowadzonej analizy określono średnią pracochłonność poszczególnych zabiegów w z.walczaniu warrozy (tab. 10). Najbardziej pracochłonnym zabiegiem jest izolowanie matek pszczelich oraz opryskiwanie rodzin pszczelich. Odymianie rodzin pszczelich preparatami jest kilkakrotnie mniej pracochłonne. W przeprowadzonej analzie nie wyodrębniono czasu na dojazdy, bowiem prace wykonywano w Ipasiece usytuowanej obok pracowni. Trudno jest też wyodrębnić czas stracony. Praca w pasiece ma charakter specyficzny. Pszczelarz pracujący w niej stara się wykonać ją jak najszybciej, ponieważ przedłużenie jej trwania może spowodować wystąpienie rabunków. Po ich wystąpieniu przerywa pracę w pasiece przystępując do innych czynności wykonywanych na przykład w pracowni. Zaistniałą w 13' 175

Tabela 9 Struktura czasu odymiania rodzin pszczelich Apiwarolem A na podstawie pomiarów migawkowych -Time distribution of smoking the bee colonies by Apiwarol A aceording to multi moment method Lp. Rodzaj czynności Specifikation % 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Zapalenie świecy 1,6 Burning the candel Przenoszenie świecy 5,5 Transport the candel Zakładanie tabletek w uchwyty 7,8 Puting the pils into grips Zapalanie tabletek 18,1 Burning the pils Wkładanie zapalonych tabletek do ula 8,7 Puting the burned pils into hive Zamykanie wylotka ula 11,8 CIosing of hive entrance Otwieranie wylotka ula 8,7 Opening of hive entrance Zabieranie uchwytów 7,9 Taking away of grips Przejścia między ulami 15,0 Walking between the hives Przerwy w pracy 7,8 Breaks Prace zakończeniowe 7,1 Ending jobs Razem 100,0 Total Pracochłonność w zwalczaniu warrozzy Labour consumption of bee colonies treatment against Varroa jacobsoni Tabela 10 Pracochłon- Czas pracy Liczba osób ność rbmin Metoda zwalczania (min) Lp Number of Labour eon- Method of treatment Time of people sumption work (min) man-min Opryskiwanie rodziny pszczelej roztworem preparatu Taktic 8,68 2 17,36 Spraing of bee colony by Taktic 2 Odymianie rodziny pszczelej Folbexem VA 4,05 4,05 Smoking of bee colony by Folbex VA 3 Odymianie rodziny pszczelej Apiwarolem A 3,32 3,32 Smoking of bee colony by Apiwarol A 4 Izolowanie matki pszczelej w klateczce 10,21 2 20,42 Isolation of queen in cage 5 Izolowanie matki pszczelej w izolatorze 11,31 2 23,02 Isolation of queen on the comb by isolator ~-- 176

tym przypadku przerwę potrzebną na zmianę rodzaju pracy jest dość trudno skwantyfikować i przypisać określonemu zabiegowi. Brak jasno sprecyzowanych kryteriów powodował, że czas stracony charakteryzował się największą zmiennością. Dużą zmiennością charakteryzował się również czas główny odymiania rodzin pszczelich Folbexem VA, czas pomocniczyodymiania rodzin pszczelich Apiwarolem A i czas przygotowawczo-zakończeniowy izolowania matki pszczelej w izolatorze. Właściwa organizacja pracy przy odymianiu rodzin pszczelich Apiwarolem A jest szczególnie ważna ze względu na niebezpieczeństwo zatrucia pszczelarza dymem spalanego preparatu. -W dymie tym znajdują 'Się powstałe VI czasie jego spalania tlenki azotu oraz pary amitrazy. Dlatego należałoby go skrócić poprzez spalanie tabletek jak najbliżej wylotu. Bardzo przydatny byłby przyrząd umożliwiający podpalenie tabletek w ulu. Powierzchnia czerwiu w rodzinach pszczelich przed i po izolacji matek. Rodziny pszczele w których na okres 24 dni zaizolow ano matki były podobnej siły. Średnia liczba obsianych plastrów w rodzinach pierwszej grupy w której izolowano matki w klateczkach wynosiła średnio z dwóch lat 13,7, w drugiej w której izolowano na plastrze 14,1, a w kontrolnej 13,6 (tab. 13). Ilość czerwiu przed zaizolowaniem matek pszczelich zarówno w grupach doświadczalnych jak i w grupie kontrolnej w żadnym roku doświadczenia nie różniła się istotnie (tab, 12). Podobnie nie stwierdzono różnic ilości czerwiu miesiąc po zakończonym doświadczeniu. Powyższe prawidłowości wystąpiły, pomimo zróżnicowanych ilości czerwiu w poszczególnych latach. Średnie z dwóch lat również nie wykazały istotnych różnic. Pozwala to na wyciągnięcie wniosku, że okresowe izolowanie w rodzinach matek pszczelich w lipcu nie zmniejsza ilości czerwiu pod koniec sierpnia. Dotyczy to obu stosowanych metod izolacji. Straty matek pszczelich Losses of queens Tabela 11 Liczba rodzin pszcze- Metoda izolacji matki pszczelej lich Method of queen isolation Number of bee colonies Spadło i zginęło Fali down and disapeared w tym including Uciekło Escaped ones Pozostało Left ones Klateczka z kraty odgrodowej Cage from excluder Izolator l plastrowy z kraty odgrodowej Isolator for l comb from excluder Kontrolne Control 16 3 5 8 16 2 14 16 16 ITI

Powierzchnia czerwiu w rodzinach pszczelich przed i po izolacji (dnr') Surface of brood in bee colonies before and after isolation (dm") Rllk I termin PIImlaru 1984 1985 x Years and date Metoda izolacji matki pszczelej Method of bee queen wsulation przed izolacją before isolation Tabela 12 miesiąc miesiąc miesiąc przed przed po izolacji po izolacji po izolacji izolacją izolacją month before month month before after after after isolation isolation isolation isolation isolation Klateczka z kraty odgrodowej 21,31a 9,83a 30,20a 14,21a 25,76a I2,02a Cage from excluder Izolator l plastrowy z kraty odgrodowej 23,33a 10,71a 35,30a 20,60a 29,32a 15,66a Isolator for 1 comb from excluder Kontrole 28,73a 13,2Ia 29,80a 16,21a 29,27a 14,71a Control Tabela 13 Siła rodzin i liczba osypanych samic warrozy w rodzinach pszczelich po różnych metodach izolacji matki Strength of bee colonies and number of Varroa jacobsoni female dead after different methods of queen isolation Wyszczególnienie Specification Liczba plastrów przed izolacją Number of combs before isolation Liczba plastrów 1 miesiąc po izolacji Number of combs 1 month after isolation Liczba plastrów wiosną następnego roku (I przegląd) Number of combs in spring next year (first inspection) Liczba osypanych samic warrozy po odymieniu Apiwatolem A Number of Varroa jacobsoni female dead after smoking by Apiwarol A - III dekada października III deca de of October - III dekada marca następnego roku III deca de of March in next yaer Klateczka z kraty odgrodowej Cage from excluder Metoda izolacji Method of isolation Izolator l-plastrowy isolator for 1 comb Kontrolne Control 13,7a 14,la 13,6a 6,8a 7,8a 7,la 5,4a 6,la 5,6a 183a I71a 4l0h 80a 110a 113a 178

T a b e I a 14 Ryzyko produkcji pasiecznej spowodowane warrozą w odniesieniu do l rodziny pszczelej w cenach 1985.12.31 Bee production risk bacause of Varroa jacobsoni disease for l bee colony in prices from 1985.12.31 Wyszczególnienie Specification Pasieka Nowy Dwór Apiary in Nowy Dwór Lata Rok Years Year 1983~1985 1985 Pasieki gminy Nowy Kaweczyn w latach 1983- -85 Apiaries in Nowy Kaweczyn area in years 1983-85 Rodziny pszczele osypane zimą (zł) Bee colonies fali down in winter Zmniejszenie siły rodziny (zł) Decreasing the strengh of bee colony Praca (zł) Work Materiały. koszty podróży. inne (zł) Materials. cost of travalling and others Leki (zł) Drugs Razem wartość strat (zł) Total value of losses Równowartość w kg miodu Equivalent in kg of honey Wartość nakładów (zł) Value of input Zakres ryzyka (%) Range of risk (%) 479.00 955.00 120.93 140.20 75.68 76.60 70.30 73.67 61.50 18.20 18.20 43.20 767,48 94.80 1270.20 1.92 0.24 3.18 6360.10 6360.10 5020.50 12.07 1,49 25.30 Nie uległy również istotnej zmianie relacje w sile rodzin, pomiędzy poszczególnymi grupami doświadczalnymi określone liczbą obsiadanych plastrów (tab, 13). Prawidłowość ta dotyczy nie tylko miesiąca sierpnia, ale i wiosny następnego roku. Istotne różnice wystąpiły zaś w liczbie osypanych samic roztocze Varroa jacobsoni w miesiącu październiku, kiedy już nie było czerwiu. W rodzinach kontrolnych osypało się ponad dwukrotnie więcej samic roztocza, aniżeli w rodzinach W 'których były izolowane matki pszczele. Następnej wiosny nie stwierdzono zaś istotnych różnic w liczbie osypanych samic Varroa jacobsoni, Żadna też z rodzin pszczelich zaangażowanych w doświadczeniu nie osypała się. Efekty zimowania tych rodzin określone liczbą osypanych pszczół, istotnie nie różniły 'się. W kolejnych grupach osypało się średnio z 2 lat 1580 i 1883 pszczół. Nozemę przez okres dwóch lat stwierdzono w małym natężeniu w dwóch rodzinach z pierwszej grupy, jednej z drugiej grupy i dwóch 7. grupy kontrolnej. Z analizy wynika, że chemiczne zwalczanie warrozy po 'Ostatnim miodobraniu połączone z okresowym izolowaniem matek wpływa istotnie na zmniejszenie ilości roztoczy w rodzinie w 'Okresie jesiennego zwal- 179

czania. Liczba osypanych samic roztocza Varroa jacobsoni na wiosnę następnego roku nie różniła się istotnie. Wiosną osyp pszczół u rodzin doświadczalnych był mniejszy niż u rodzin kontrolnych, chociaż nie wykazano różnic statystycznych, Otrzymanie zbliżonych wyników porównawczych i mała liczebność rodzin pszczelich w grupie nie daje podstaw do obliczenia efektów ekonomicznych, Określenie ich będzie możliwe po zastosowaniu tej metody na bardziej szeroką skalę.. Wzrost ryzyka produkcji w pasiekach. Wzrost ryzyka produkcji pasiecznej spowodowany jest w znacznym stopniu zwiększonymi stratami zimowymi. Wartość ich stanowi w odniesieniu do wszystkich strat od 62,4% w pasiece KZD Nowy Dwór do 75,2 w pozostałych pasiekach gminy Nowy Kawęczyn (tab. 14, ryc. 21). Do tego dochodzi praca, leki i inne materiały. Bezwzględna wielkość strat w pasiece KZD Nowy Dwór jest mniejsza, niż w pozostałych pasiekach gminy Nowy Kawęczyn. Warroza na terenie gminy Nowy Kawęczyn została wykryta w 1981 strat poprzez zastosowanie bardziej skutecznych metod zwalczania. Wskazują na to szczególnie dobre efekty uzyskane w 1985 roku. Całkowite straty w pasiekach stanowią równowartość od 0,24 kg do 3,18 kg miodu. Różnią się więc ponad 13-krotnie. Zestawiając straty z nakładami poniesionymi na produkcję pasieczną otrzymamy zakres ryzyka produkcji. Największy 25,3% jest 17-krotnie wyższy od najmniejszego 1,49%. W takim też mniej więcej zakresie straty spowodowane warrozą oddziaływują na opłacalność produkcji pasiecznej zważywszy, że opłacalność jest również procentową relacją dochodów do wartości poniesionych nakładów. PODSUMOW ANIE I WNIOSKI Warroza na terenie gminy Nowy Kawenczyn została wykryta w 1931 roku w 64 rodzinach pszczelich z 9 pasiek. Do 1984 r. przeniosła się do wszystkich rodzin pszczelich. Największe straty poniosły pasieki w których wystąpiła najwcześniej. Choroba spowodowała w nich osypanie się w okresie zimy 1982/83 76,6% rodzin pszczelich. W odniesieniu do wszystkich pasiek gminy osypała się wtedy połowa rodzin pszczelich. Pszczelarze nauczyli się skutecznie leczyć rodziny pszczele, rozmnażali je i w piątym roku po wystąpieniu warrozy osiągnęli stan liczbowy rodzin pszczelich wynoszący 85,4% stanu wyjściowego. Roczne straty jakie spowodowała warroza w tej gminie w okresie 1983-1985 w odniesieniu do 1 rodziny pszczelej są równoważne 3,18 kg miodu. Zakres ryzyka wyniósł 25,3%. W znajdującej się na tym terenie pasiece doświadczalnej odpowiednie wielkości w tym okresie wyniosły 1,92 kg i 12,07%. Po zastosowaniu bardziej skutecznych metod zwalczania w 1985 r. straty w tej pasiece zmniejszyły się do 0,24 kg miodu, a zakres ryzyka do 1,49%. Wskazuje to na możliwości zmniejszenia strat w pasiece. Zmniejszenie populacji roztocza w rodzinie pszczelej powoduje okresowe ogra- 180

niczenie matki w czerwieniu, najlepiej za pomocą izolatora wykonanego z kraty odgrodowej na 1 plastrze w połączeniu ze zwalczaniem chemicznym. Okresowe izolowanie matek pszczelich na początku lipca nie powoduje zmniejszenia ilości czerwiu w rodzinie pod koniec sierpnia i niepogarsza zimowania rodzin. LITERATURA E r c e g A. i in. (1983) - Economic aspecte of Varroa disease. XIX International Congress of Apiculture, Budapest. G e f f e k e n H. (1984) - Feldversuche zur Bekaemphuhgder Varroatose mit Folbex VA Neu in Bienenvolk ohne Wabenbau. Apidologie 15(3): 257-261. G r o b o v (1985) - Ot ćego zavisit effektivnost' protivowarroznych preparatov. Pcelovodstvo 65(1): '18. Kar d a k o v V. P. (1981) - Vesennyj podmor i varroatoz. Pćelovodstuo 61(4-5): 33. N Y e i n M. M., Z m a r l i c kic. (1982) - Control of Mites in European Bees in Burma. Am. Bee J. 122(9): 638, 639. P r z y c h o d z e ń Z. (1984) - Ocena sezonów pszczelarskich w latach 1975-1982 na podstawie wagowej kontroli pożytku. Ptz~zeln. Zesz. Nauk (28): '101-108. R i b R. D. (1971) - Wljane pereryva v jajcekladke matok. Pćeuroodst.uc 51(6): 10-11. R o m a n i u k K. (1984) - Apiwarol A i sposoby zwalczania warrozy. Pszczelarstwo (7): 8-9. S a j k i e w i c z A. (1977) - Ekonomika pracy. PWE. T r z c i e n i e c kij. (1973) - Metoda obserwacji migawkowych w badaniu organizacji przedsiębiorstwa przemysłowego. PWE. Z j u m a n B. V., K a d o c n i k o v A. J u. (1983) - Protivovarroatoznyje obrabotki możno oblegćit. Pcelovodstvo (63) 5: 18. BJB1HHl1E BAPPOAT03bI HA 3KOHOMl1KY I1ACEK A. I1J.i,ąeK Pe310Me Bappoa'ros BJlJ.iSleTHa 3HaqJ.iTeJlbHbIe y-rpar-sr B nacexe. Tlepnsre nacexx rmj.i- Hb! HOBbI KaBeHqJ.iH B naa rona r ocne aapaxceaaa norj.i6jii1 B 76,3 /0. B3TOT nepj.io,ą qj.icjio nqejij.ihbix cemeh ymehbiiij.ijiocbk ypobhio 54,5 /0. I1qeJIOBo,ąbI yqj.i- JlJ.iCb ycrreuno JleqJ.iTb J.i pa3mhalkatb r,qejlj.ihbi CeMbJ.i. Cnyera rsltb ner qj.icjlo J.iX pabhsljlocb 85,4 /0 ypobhsi nepaona rrepen rroslbjiehj.iem60jle3hj.i. YTpaTbI BbI3- aamrsre BappoaT030M 6bIJIJ.i paauste B 3aBJ.iCJ.iMOCTJ.i OT rona J.i YCJlOBJ.iH,B riepeqv.cjiehj.ij.iha Me,ą OT 0,24 no 3,15 KJ.iJIOrpaMoB.Enie 60JIee,ąJ.icPcPepeHI.\J.ipOBaHHbIH 6bIJI paasrep pxcxa OT 1,49 /0 JlO 25,30%. XOPOIIIJ.iHpeayrrs'rar nojiyqeho CTeCHSISI SlHl.\eKJla,ąKYnqeJIJ.iHbIX MaToK Ha O,ąHOMCOTe B naxane J.iIOJISI3 He,ąeJlJ.i no OT- KaqKJ.i Me,ąa. YBeJIJ.iqaJIo 3TO ycneuraocrr, 60Pb6bI c aappoaroacss J.i He nohj.ilkj.ijio KOJlJ.iqeCTBaP03:IJIo,ąa B KOHl.\eaarycra, 181

INFLUENCE OF 'VARROA JACOBSONI FOR API ARY ECONOMICS A. Pidek Summary Varroa jaoobsoni influenced loses in apiaries. In Nowy Kawęczyn area 76.6% of infected apiaries falls after twa years. At that time the total number of healthy and ill bee colonies declined to alevel of 54.5%. Reproduction was intensive after beekeepers learnt to treat bee colonies. After five years the percentaqe of bee colonis feli to 85.4% of the primary level. Losses caused by the disease years varied in particular years from 0.24 to 3.15 of honey per bee celony. The range of risk was from 1.49% to 25.30%. Good results have been obtained by the isolation of one queen to one comb three weeks before the last harvest in the last ten days of July. This method increased the of efficacy of chemical treatments and did not decrease the quality of the brood in the last ten days of August.