monumenta archaeologica barbarica series gemina tomus V Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork
MUZEUM W LĘBORKU FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICA CZARNÓWKO, STAN. 5 CMENTARZYSKA Z PÓŹNEJ STAROŻYTNOŚCI NA POMORZU CZĘŚĆ 1 pod redakcją Jacka Andrzejowskiego LĘBORK-WARSZAWA 2015
Recenzenci tomu prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim dr hab. Henryk Machajewski Opracowanie graficzne Autorzy Jacek Andrzejowski, Tomasz Rakowski Skład i łamanie Radosław Prochowicz, Jacek Andrzejowski Korekta Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska, Jacek Andrzejowski Okładka Zapinka z obiektu 903A (fot. Miron Bogacki) Muzeum w Lęborku Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica Autorzy Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ISSN 1644-8774 ISBN 978-83-929977-8-8 (ML) ISBN 978-83-943543-3-6 (FMAB) Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
Spis treści Agnieszka Krzysiak, Jacek Andrzejowski I. Czarnówko największe cmentarzysko z późnej starożytności na ziemiach polskich 7 Jan Schuster II. Przybysze ze Skandynawii małe cmentarzysko z okresu wędrówek ludów 15 II.1. Katalog 15 II.2. Wprowadzenie 17 II.3. Zabytki 17 II.4. Interpretacja 29 II.5. Wykazy 31 II.6. Literatura 33 II.7. Tablice 34 Sławomir Wadyl III. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Czarnówku 43 III.1. Zagadnienia wstępne 43 III.2. Katalog 43 III.3. Analiza 43 III.4. Kontekst osadniczo-kulturowy wczesnośredniowiecznej nekropoli w Czarnówku 49 III.5. Zakończenie 57 III.6. Literatura 58 III.7. Tablice 59 Franciszek Rożnowski, Lidia Cymek IV.1. Analizy antropologiczne szczątków kostnych z cmentarzyska w Czarnówku, stan. 5, pow. lęborski (materiały z lat 2008 2015) 69 Daniel Makowiecki IV.2. Wyniki badań archeozoologicznych z Czarnówka, pow. lęborski, stan. 5 (materiały z lat 2008 2015) 139 Tomasz Stępnik IV.3. Analiza dendrologiczna próbek drewna i węgli drzewnych z cmentarzyska w Czarnówku, stan. 5, pow. lęborski (materiały z lat 2008 2013) 145 Paweł Gan IV.4. Charakterystyka chemiczna zabytków z cmentarzyska w Czarnówku analizy wprowadzające 175
Jerzy Maik IV.5. Tekstylia z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Czarnówku, pow. lęborski. Część 1 215 Maria Cybulska IV.6. Analiza i rekonstrukcja płaszcza z obiektu 384 z cmentarzyska w Czarnówku 247 Danuta Michalska, Magdalena Benysek, Jacek Andrzejowski IV.7. Czarnówko, stan. 5 datowania radiowęglowe 255 Czarnówko, stan. 5. Plan cmentarzyska (wkładka) Czarnówko, Fpl. 5. Vor- und frühgeschichtliche Gräberfelder in Pommern. Teil 1, Monumenta Archaeologica Barbarica XIX/1 (elektronische Ausgabe CD)
Czarnówko, stan. 5 (część 1) Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, Tomus V Lębork-Warszawa 2015 Analiza i rekonstrukcja płaszcza z obiektu 384 z cmentarzyska w Czarnówku Maria Cybulska 1. Wstęp Prace nad rekonstrukcjami tekstyliów archeologicznych podejmowane są od lat w ramach archeologii eksperymentalnej. Odtwarzane są narzędzia przędzalnicze i tkackie, przy pomocy których wytwarza się repliki dawnych wyrobów. Jednym z pionierów tych działań był Karl Schlabow z Textilmuseum Neumünster w Niemczech, autor rekonstrukcji znalezisk z miejsc ofiarnych na bagnach Thorsberg i Vehnemoor (K. Schlabow 1976). Tego typu prace wymagają oryginalnych narzędzi oraz umiejętności posługiwania się nimi, a same rekonstrukcje są z tego względu bardzo kosztowne i pracochłonne. W Instytucie Architektury Tekstyliów Politechniki Łódzkiej powstała idea rekonstrukcji wirtualnych tworzonych za pomocą narzędzi grafiki komputerowej. Tekstylia archeologiczne pochodzące z terenu Polski to najczęściej małe fragmenty, mimo to możemy, stosując nowoczesne metody analizy fizyko-chemicznej, zidentyfikować ich oryginalnie właściwości a na ich podstawie dokonać wirtualnych rekonstrukcji, wyko- rzystując metody grafiki 3D (M. Cybulska, T. Florczak 2005). Rekonstrukcja tekstyliów wymaga poznania trzech podstawowych czynników determinujących ich wygląd: struktury obiektu, surowca, z którego został wy konany, oraz pierwotnego koloru. Metodyka pracy obejmuje kilka etapów: określenie surowca oraz oryginalnego koloru komponentów; ocena parametrów strukturalnych obiektu i jego komponentów włókienniczych; określenie całej struktury obiektu; wirtualna rekonstrukcja elementów i całego obiektu. Symulacja wyglądu tkaniny w grafice 3D odbywa się etapami, od utworzenia wirtualnego włókna, z którego budowana jest wirtualna przędza, przez tkaninę, aż do obiektu umieszczanego w różnych kontekstach, z możliwością animacji. Dzięki takiemu podejściu możliwe jest nie tylko ukazanie ogólnego wyglądu obiektu, ale także mikroskopowych detali jego struktury. 2. Opis Przedmiotem badań są fragmenty tkanin oraz frędzli o łącznej powierzchni ok. 64 cm 2 (Ryc. 1) pochodzące z obiektu 384 z cmentarzyska w Czarnówku, pow. lęborski inhumacyjnego grobu z fazy B 2 okresu wpływów rzymskich. Wyróżnić można wśród nich trzy typy: tkanina wykonana na krośnie pionowym; brzeg tkaniny wykonany na krosienku tabliczkowym; frędzle.
Maria Cybulska Ryc. 1. Czarnówko, obiekt 384. Fragmenty tkaniny zasadniczej oraz brzegów i frędzli. Fot. J. Maik Ryc. 2. Czarnówko, obiekt 384. Fragmenty tkaniny zasadniczej. Fot. (ryc. 2 4) M. Cybulska Wszystkie fragmenty są słabo zachowane, raczej niewielkie, zabrudzone ziemią, substancjami organicznymi i pozostałościami nasion. Nitki tkaniny zasadniczej i zachowane frędzle mają kolor ciemnobrązowy, natomiast nitki tworzące brzegi są jasnobrązowe. Analiza strukturalna nitek i tkanin Fragmenty poddano analizie strukturalnej. W pierwszej kolejności zidentyfikowano typy struktur tkackich. Jeśli chodzi o tkaninę podstawową, wykonana została na krośnie pionowym ciężarkowym w splocie skośnym (rządkowym) 2/2. Zachowany fragment brzegu z frędzlami może być zarówno brzegiem dolnym, jak i bocznym, trudno zatem powiedzieć, czy to splot typu S czy Z. W dalszej rekonstrukcji przyjęto, że jest to brzeg boczny prawy, stąd splot tkaniny to splot skośny 2/2 Z. Tkanina wykonana została z dwojonych nitek wątku i osnowy w kolorze ciemnobrązowym. Nitki os nowy i wątku są typu Z2Z, tzn. dwie nitki o skręcie Z są ze sobą skręcone także w skręcie Z. Tkanina charakteryzuje się stosunkowo luźną struk turą, co jednak wynikać może z dużego stopnia biodeterioracji (Ryc. 2). Zachowane fragmenty brzegów wykonane zostały na krosienku tabliczkowym, na 17 tabliczkach (Ryc. 3). Tabliczki obracane były według trzech różnych schematów, dzięki czemu brzeg tkaniny ma wzór w postaci 18 prążków równoległych do jego krawędzi w układzie AbcbcbAbcbcbAbcbcb. Prążki b i c wykonane są na tabliczkach o różnych schematach obracania, naprzemiennie oraz w jednym kierunku. Wyraźne wypukłe prążki oznaczone symbolem A wykonane są z nitek o podwójnej grubości. Brzeg tkaniny ma szerokość ok. 2 cm, a więc jest stosunkowo wąski jak na brzeg boczny czy końcowy, pełniący przecież funkcję ozdobną. Dla porównania, nieco młodsze pła szcze paradne z Gronowa, pow. drawski, miały brzegi wykonane na 40 i 32 tabliczkach o ponad 4 cm szerokości Ryc. 3. Czarnówko, obiekt 384. Fragment brzegu Ryc. 4. Czarnówko, obiekt 384. Fragment brzegu z widocznymi nitkami dwojonego wątku (M. Cybulska, T. Florczak, J. Maik 2010; M. Cybulska, T. Florczak 2013). Jako wątki na krosienku tabliczkowym przy tworzeniu brzegu bocznego wykorzystane zostały wątki tkaniny zasadniczej skręcone po dwa w skręcie S (Ryc. 4), co można oznaczyć jako nitkę o skręcie S2(Z2Z). Brzeg tkaniny zakończony jest frędzlami każdy wyko nany 248
Analiza i rekonstrukcja płaszcza z obiektu 384 z cmentarzyska w Czarnówku jest z ośmiu skręconych nitek S2(Z2Z), sta nowiących wątek dla krosienka tabliczkowego. Frędzle (Ryc. 5) wykonano w sposób umożliwiający stosunkowo łatwe rozkręcenie i zbadanie struktury. Po dwie nitki Ryc. 5. Czarnówko, obiekt 384. Frędzle S2(Z2Z) zostały skręcone także w kierunku S tworząc cztery sznureczki o strukturze S2(S2(Z2Z)). Po dwa sznureczki skręcone były następnie w skręcie Z tworząc strukturę Z2(S2(S2(Z2Z))) a następnie skręcone w skręcie S tworząc ostatecznie frędzel w postaci sznureczka o strukturze S2(Z2(S2(S2(Z2Z)))). Mimo skomplikowanego opisu, sznureczek taki może być łatwo wykonany według rozrysowanego schematu (Ryc. 6). Po zakończeniu etapu 5. całość obracana jest o 90 w stosunku do etapu 1. zgodnie z ruchem wskazówek zegara a cała procedura rozpoczyna się od nowa. Pomiary parametrów nitek i tkanin wykonano za pomocą komputerowego systemu analizy obrazów, przeznaczonego do analizy struktury tekstyliów (M. Cybulska 1999; M. Cybulska, R. Pancer 2004). Zestawienie zawiera war tości średnie parametrów wyznaczone na podstawie 15 niezależnych pomiarów (Tab. 1). Analiza porównawcza tkaniny z innymi wyrobami z tego samego okresu 1 wskazuje, że nie różni się od nich zasadniczo pod względem parametrów strukturalnych. Nieco luźniejsza struktura i nieznacznie niższe zapełnienie mogą wynikać z większego stopnia destrukcji tkaniny z Czarnówka. 1 Por. tkaniny z Leśna, pow. chojnicki (M. Cybulska 2009), i z Gronowa, pow. drawski (M. Cybulska, T. Florczak, R. Pan - cer 2010; M. Cybulska, T. Florczak 2013). średnica nitek, mm nierównomierność grubości nitek tkaniny zasadniczej (CV) skręt nitek wątek osnowa wątek dwojony tabliczki osnowa tabliczki osnowa dwojona tabliczki wątek osnowa 0,43 mm 0,41 mm 0,57 mm 0,31 mm 0,54 mm 14% Z2Z Z2Z liczba nitek na 100 mm wątek 150 osnowa 152 wątek 64% zapełnienie tkaniny nitkami osnowa 62% całkowite 86% Ryc. 6. Czarnówko, obiekt 384. Schemat wykonania frędzli Tab. 1. Parametry strukturalne nitek i tkanin 249
Maria Cybulska 3. Rekonstrukcja Dla potrzeb rekonstrukcji przyjęto, że zachowane fragmenty pochodzą z jednego obiektu: płaszcza wykonanego na krośnie pionowym, z brzegami na krosienku tabliczkowym, wykończonego na dole i na jednym boku frędzlami. Na podstawie analizy strukturalnej zrekonstruowano graficznie typy tkanin utkanych zarówno na krośnie pionowym, jak i tabliczkowym, które stanowią części rekonstruowanego obiektu. Tkanina z krosna pionowego, zwana zasadniczą, wykonana jest splotem skośnym 2/2 Z (Ryc. 7). Dla potrzeb rekonstrukcji brzegów tkanin opracowano wizualizacje brzegów ro bionych na krosienku tabliczkowym w dwóch wersjach: z wątkami o ciemnych nitkach tkaniny zasadniczej (Ryc. 8:a), oraz z wątkami o jasnych osnowach (Ryc. 8:b) z brzegu początkowego i końcowego. Ryc. 7. Czarnówko, obiekt 384. Wizualizacja tkaniny o splocie skośnym 2/2 Z, wykonanej z nitek brązowych Ostatecznie otrzymano szereg struktur, które nas tępnie należało ze sobą połączyć tak, jak to miało miejsce w rekonstruowanym obiekcie, przy zachowaniu sposobu wytwarzania oraz roli wybranych nitek. Dla przykładu, przy łączeniu tkaniny zasadniczej z brzegiem, nitki tej pierwszej stają się wątkami tkaniny z krosienka tabliczkowego (Ryc. 9). Założono, że najpierw wyko nany został brzeg początkowy od strony lewej do prawej, z wykorzystaniem jako wątków zarówno nitek jasnych, jak i ciemnobrązowych. Nitki jasne na początku i końcu brzegu początkowego pracowały następnie jako osnowy w krosienkach tabliczkowych, na których powstały brzegi lewy i prawy. Nitki ciemne to osnowa tkaniny zasadniczej, do której dołączono po obu stronach brzegi boczne. Co do brzegu lewego brak jest pewności, czy był identyczny z prawym (dwojony nieskręcony wątek w tabliczkach, lub dwojony skręcony), czy był zakończony frędzlami, czy też był gładki. W rekonstrukcji założono, że lewy brzeg zakończono niewielkimi pętelkami z zawracającego wątku, zaś w tabliczkach wykorzystano podwójny nieskręcony wątek, składający się z jednego pasma wątku zawróconego i jednego kolejnego wątku. Przyjęto też, że brzeg lewy zakończono pętelkami z ciemnych wątków (Ryc. 10). Brzeg prawy zakończony był frędzlami na całej długości tkaniny. Po zakończeniu brzegu początkowego wątki brązowe wprowadzano od strony prawej do lewej, gdzie zawracały. Po prawej stronie tkaniny ich luźne końce skręcone po dwa stanowiły wątek w brzegu na krosienku tabliczkowym, a z naddatków wykonano frędzle. Przyjęto, że brzeg końcowy i prawy brzeg boczny wykończone są frędzlami (Ryc. 11), zaś brzeg począt- Ryc. 8. Czarnówko, obiekt 384. Wizualizacja brzegu tkaniny wątki ciemne (a) i jasne (b) 250
Analiza i rekonstrukcja płaszcza z obiektu 384 z cmentarzyska w Czarnówku Ryc. 9. Czarnówko, obiekt 384. Dwojone nitki wątku tkaniny zasadniczej jako wątek na krosienku tabliczkowym Ryc. 11. Czarnówko, obiekt 384. Wizualizacja frędzli Ryc. 12. Czarnówko, obiekt 384. Wizualizacja pętelek Ryc. 10. Czarnówko, obiekt 384. Schemat wątkowania na krosienku tabliczkowym lewy brzeg tkaniny kowy i brzeg lewy pętelkami (Ryc. 12). Ponieważ nitki tkaniny podstawowej mają kolor brązowy, zaś osnowy z tabliczek barwę naturalnej wełny, kolor frędzli zależy od ich położenia względem brzegu tkaniny podstawowej. Wszystkie przedstawione powyżej elementy obiektu musiały być ze sobą odpowiednio połączone, według wyników poczynionych analiz oraz przyjętych założeń. Efektem są zrekonstruowane fragmenty czterech kolejnych narożników płaszcza (Ryc. 13:a d). Tak jak w wypadku innych, podobnych znalezisk z okresu wpływów rzymskich, w których zidentyfikowano tkaninę zasadniczą, elementy brzegów i frędzle, założyć można, że fragmenty z cmentarzyska w Czarnówku są pozostałościami płaszcza paradnego. W celu rekonstrukcji płaszcza musimy poczynić założenia, dotyczące jego wielkości oraz własności poszczególnych brzegów i narożników. Wzorując się na płaszczu z Hunteburga, Lkr. Osnabrück w Dolnej Saksonii (K. Schlabow 1976, ryc. 64) przyjęto szerokość płaszcza równą 180 cm oraz długość równą 300 cm. Jasny brzeg płaszcza ma szerokość równą jedynie 2 cm, jest więc bardzo wąski w stosunku do całego płaszcza. Kolejne ilustracje przedstawiają rekonstrukcje narożników płaszcza o wielkości ok. 21 21 cm (Ryc. 14) oraz wygląd całego płaszcza (Ryc. 15). Tekstylia archeologiczne reprezentują różnorodność surowców, technologii i struktur, czasami skomplikowanych i niemal zawsze w stanie daleko posuniętej deterioracji. Ich obecny stan nie daje żadnego wyobrażenia, jak pierwotnie wyglądały same tkaniny i wykonane z nich obiekty. Z tych powodów dostęp do wiedzy, którą niosą, jest wyjątkowo utrudniony, zarówno dla samych archeologów i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych, jak i dla laików. Rekonstrukcje tekstyliów archeologicznych są pewnym sposobem przybliżenia tej wiedzy. Wykorzystanie w tym celu metod grafiki komputerowej znacznie ułatwia zadanie, sprawiając, że wykonane rekonstrukcje mogą być łatwo i szeroko dostępne. 251
Maria Cybulska Ryc. 13. Narożniki jednobarwnego płaszcza z Czarnówka, obiekt 384: lewy górny (a), prawy górny (b), lewy dolny (c) i prawy dolny (d) 4. Literatura Cybulska, M. 1999 Assessing Yarn Structure with Image Analysis Methods, Textile Research Journal 69/5, 369 373. 2009 Rekonstrukcja tkaniny z Leśna, (w:) K. Walenta, Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, Chojnice, 245 250. Cybulska, M., Florczak, T. 2005 Application of 3D graphics methods in textile designing, (w:) Proceedings of VII International Conference ArchTex, Kraków, 182 186. 2013 Rekonstruktion des Prachtmantels von Gronowo, (w:) H. Machajewski, Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica XVIII, Warszawa-Szczecin- -Gdańsk, 123 134. Cybulska, M., Florczak, T., Maik, J. 2010 The Virtual Reconstruction of Archaeological Textiles, NESAT X, Ancient Textiles Series 5 (E. Andersson Strand et alii), Oxford, 36 40. Cybulska, M., Pancer, R. 2004 Analysis of Woven Fabrics Using Image Analysis, (w:) Proceedings of VI International Conference ArchTex, Łódź, 124 129. 252
Analiza i rekonstrukcja płaszcza z obiektu 384 z cmentarzyska w Czarnówku Ryc. 14. Czarnówko, obiekt 384. Fragmenty tkaniny podstawowej z brzegami lewym bocznym i początkowym (a), prawym bocznym i początkowym (b), lewym bocznym i końcowym (c) oraz prawym bocznym i końcowym (d) Schlabow, K. 1976 Textilfunde der Eisenzeit in Norddeutschland, Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte 15, Neumünster. 253
Maria Cybulska Ryc. 15. Czarnówko, obiekt 384. Rekonstrukcja jednobarwnego płaszcza 254