ARCHEOLOGIA 20. Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

Transkrypt

1 ARCHEOLOGIA 20 Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu Bytom 2015

2 Dyrektor i Redaktor Naczelny Wydawnictw Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu: Alicja Knast Recenzent: prof. dr hab. Jerzy Piekalski Redakcja: Beata Badura Korekta: Beata Badura, Barbara Drobny Tłumaczenie i weryfikacja tłumaczeń: Anna Kinecka Korekta tłumaczenia: Paul Barford Projekt okładki i skład: Magdalena Grzegorzek Ilustracje na okładce: Archiwum MGB, Wojciech Kawka Copyright Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, 2015 Copyright Autorzy, 2015 Wydawca: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu pl. Jana III Sobieskiego Bytom ISSN Nakład: 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Archidiecezjalna w Katowicach Muzeum Górnośląskie w Bytomiu jest instytucją kultury Samorządu Województwa Śląskiego

3 SPIS TREŚCI/CONTENTS Marian Pawliński Wspomnienie o Marii Kapczyńskiej Remembering Maria Kapczyńska / 5 Andrzej Przychodni Unikalny fragment wschodniogalijskiego naczynia terra sigillata w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu A unique fragment of an East Gaulish terra sigillata vessel held by the Upper Silesian Museum in Bytom / 9 Dariusz Rozmus Ślady nici na XII-wiecznej monecie ze Skarbu hutnika z Dąbrowy Górniczej-Łośnia, woj. śląskie Traces of a thread on a 12th century coin from a founder s hoard discovered in Dąbrowa Górnicza-Łosień, Silesian Voivodeship / 23 Łukasz Antosik, Artur Ginter XIV-wieczne wyroby włókiennicze pozyskane w trakcie badań archeologicznych na zamku w Siewierzu Fourteenth-century textiles from the archaeological studies of Siewierz Castle / 29 Aneks /Annex. Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski Tkaniny z zamku w Siewierzu. Analiza i rekonstrukcja Textiles from Siewierz Castle. Analysis and reconstruction / 47 Ewelina Gabała Symbolika miłosna na średniowiecznych zabytkach ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu na tle rozwoju gospodarczego i kulturalnego Śląska i Europy Love symbolism in medieval artifacts held by the Upper Silesian Museum in Bytom in the context of the economic and cultural development of Silesia and Europe / 65 Wojciech Kawka Materiały z grodzisk stożkowatych w Tarnowicach Starych i Woźnikach w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu Finds assemblages from motte sites at Tarnowice Stare and Woźniki in the collection of the Upper Silesian Museum in Bytom / 87

4 Jacek Pierzak Aplikacje średniowiecznego pasa rycerskiego odkryte na Górze Biśnik w Strzegowej, pow. olkuski Fittings from a medieval knight s belt discovered on Biśnik Mountain at Strzegowa in Olkusz District / 123 Dorota Podyma Nowe odkrycia na ulicy Józefczaka i placu Klasztornym w Bytomiu New findings at Klasztorny Square and Józefczak Street in Bytom / 141 Paweł Kucypera, Sławomir Wadyl Ceramika nowożytna z zamku w Grodźcu Śląskim, pow. bielski Early modern ceramics from Grodziec Śląski Castle, Bielsko-Biała District / 149 Sławomir Chwałek, Dariusz Majewski Hydrotechniczna konstrukcja ze Świerklan Dolnych, pow. rybnicki A hydrotechnical structure discovered at Świerklany Dolne in Rybnik District / 165

5 ANEKS Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski TKANINY Z ZAMKU W SIEWIERZU. ANALIZA I REKONSTRUKCJA 20 ANALIZA STRUKTURALNA TKANINY Materiał odkryty na zamku w Siewierzu składa się z kilku oddzielnych fragmentów (ryc. 1). Analiza pozwoliła stwierdzić, że wszystkie, poza jednym, pochodzą z tkaniny wykonanej techniką tapiserii. Polega ona na wprowadzaniu w jednym przesmyku wielu wątków różniących się przede wszystkim barwą, choć czasem także surowcem i grubością. Wątki o danej barwie tworzą wzór na tkaninie, zawracając, gdy kończy się właściwa dla nich plama kolorystyczna. Różnobarwne wątki podczas zawracania mogą wiązać się lub nie z wątkami sąsiadującymi, tworząc różne typy struktury (Michałowska 2006), jak to przedstawiono na rycinie 2. Ryc. 1. Materiał tekstylny z zamku w Siewierzu, 1. poł. XIV wieku. Wszystkie ryciny za Cybulska, Florczak, Kuberski 2010 Fig. 1. Textile finds from Siewierz Castle, All figures from Cybulska, Florczak, Kuberski Tekst powstał na podstawie M. Cybulska, T. Florczak, S. Kuberski (2010). 47

6 Ryc. 2. Typy wiązań tapiserskich (za Michałowska 2006) Fig. 2. Different tapestry weaves (from Michałowska 2006) Podobną budowę posiadają kilimy, jednak ze względu na fakt, że są to tkaniny dwustronne, nie występują w nich wiązania wątków. W przypadku badanych fragmentów mamy do czynienia z wiązaniami podwójnymi, charakterystycznymi dla tapiserii, gdyż dają one tkaninę jednostronną, o wyraźnie różnej stronie lewej (ryc. 3). Występują one często w dekoracyjnych tkaninach wschodnich wykonanych technikami tapiserii, choć wzorniczo przypominających kilimy. Tkanina wykonana została z bardzo grubych, silnie skręconych wełnianych wątków i najprawdopodobniej lnianej osnowy, przeplatających się w splocie prostym. Gęsto zbite wątki prawie całkowicie pokrywają osnowę, która uległa niemal całkowitej biodegradacji. Użyte w tkaninie wątki różniły się zarówno kolorem, jak i strukturą. W zachowanych fragmentach występują wątki pojedyncze o skręcie Z i dwojone S(Z) (ryc. 4). Jeden fragment tkaniny o innej strukturze to taśma wykonana na krosienku tabliczkowym. Została utkana na dwunastu tabliczkach z czterema otworami, a jej szerokość wynosi 22,5 mm. Barwne osnowy, pojedyncze i dwojone, tworzą na tkaninie wzór. Fotografia z zastosowaniem specjalnych filtrów pozwoliła na wydobycie barwy poszczególnych nitek: żółtawobrązowej, czerwonej i niebieskozielonej. 48 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

7 Ryc. 3. Fragmenty tkanin w technice tapiserii: tkanina z zamku w Siewierzu (z lewej), fragment zrekonstruowany (z prawej) Fig. 3. Fragments of tapestries: the textile fragment from Siewierz Castle (left), reconstructed fragment (right) Ryc. 4. Fragment tkaniny z Siewierza: wątki pojedyncze (po lewej stronie) i dwojone (po prawej stronie) Fig. 4. Textile fragment from Siewierz: single weft thread (at left side) and double weft thread (at right side) Tkaniny z zamku w Siewierzu... 49

8 Parametry struktury fragmentów obu typów tkanin oraz nitek, z których zostały wykonane, wyznaczono metodami komputerowej analizy obrazów. Wyniki przedstawia tabela 1. Tab. 1. Tekstylia z zamku w Siewierzu wyniki analizy strukturalnej zachowanych fragmentów Tab. 1. Textile fragments from Siewierz Castle the findings from structural analysis Wątek/Weft Wątek/Weft Osnowa/ Warp Wątek w tabliczkach/ Weft in tablets Osnowa w tabliczkach/ Warp in tablets pojedynczy/ single thread dwojony/ double thread x dwojony/ double thread dwojona/ double thread Średnica w mm/ Diameter in mm Skręt/m Twist/m Liczba nitek na 10 cm/ Number of threads per 10 cm 0,91 1,61 (1,02) 1,5 1,42 2, x ANALIZA FIZYKOCHEMICZNA SUROWCÓW I BARWNIKI Obecnie tkanina ma dość jednolitą brunatną barwę, różniącą się miejscami jedynie odcieniem, choć jej budowa sugeruje, że wykonana została z nitek o różnych kolorach. Wskazują na to liczne wiązania wątków, które mają miejsce jedynie w przypadku, gdy wątki są w różnych kolorach. Pomiary miały na celu identyfikację barwników użytych do barwienia tkaniny. Początkowo wykonano widma w podczerwieni włókien z fragmentów o potencjalnie różnym zabarwieniu. Do tego celu użyto spektrometru FTIR 6200Jasco cm -1 i przystawki mikroskopowej IR µ-intron, wyposażonej w detektor MCT (chłodzony ciekłym azotem). Uzyskane widma są charakterystyczne dla włókien, natomiast brak sygnałów mogących pochodzić od barwnika. Wynika to najprawdopodobniej z jego całkowitej degradacji (hydrolizy, utlenienia, wpływu ph). Ponadto tkanina jest zabrudzona widoczne są czarne zlepki przyczepione do włókien. Utrudnia to dodatkowo analizę spektroskopową materiału. Widma w podczerwieni uzyskano z różnych fragmentów tkaniny metodą odbiciową. Przypuszczano, że uda się zarejestrować ślady umożliwiające identyfikację użytych barwników naturalnych. Wybrano trzy próbki z róż- 50 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

9 nych fragmentów badanego materiału. Widmo nr 1 odnosi się do włókien uzyskanych z próbki nr 1, zawierającej pozostałości osnowy (ryc. 5), widma nr 2 i 3 pochodzą z włókien uzyskanych z wątków z dwu różnych fragmentów tkaniny (ryc. 6). Uzyskane widma wykazują zdecydowane różnice jakościowe. Włókna z próbki nr 1 zawierają składniki łyka roślinnego, prawdopodobnie lnianego, i są bardziej hydrofilowe (chłoną wilgoć z otoczenia), natomiast włókna wątków są wełniane. Ryc. 5. Widmo odbiciowe włókna osnowy Fig. 5. Reflectance spectrum for warp thread Tkaniny z zamku w Siewierzu... 51

10 52 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

11 Ryc. 6. Widma odbiciowe włókien wątku: włókno nr 2 (po lewej), włókno nr 3 (po prawej) Fig. 6. Reflectance spectra for weft threads: thread no. 2 (left), thread no. 3 (right) Tkaniny z zamku w Siewierzu... 53

12 W badaniach wykorzystano także inną metodę. Pobrane z tkaniny fragmenty włókien o zbliżonej morfologii poddano ekstrakcji w rozpuszczalnikach o różnej polarności. Sporządzono ekstrakty dla wody, metanolu, etanolu, acetonu i czterochlorku węgla. Ekstrakcję prowadzono w łaźni ultradźwiękowej przez 48 godzin w temperaturze 30 o C. Następnie, uzyskane ekstrakty poddano analizie w spektrometrze UV Vis Jasco V530 w zakresie nm (ryc. 7). Gdyby z włókien udało się wypłukać choćby śladowe ilości barwników, zapewne można by im przypisać oryginalną barwę. W przypadku stwierdzenia złożonego widma mogącego pochodzić od kilku indywiduów, ww. ekstrakty poddano by analizie wysokosprawną chromatografią cieczową z wielokanałowym detektorem UV. Niestety, zarejestrowane widma nie pozwalają na jakąkolwiek próbę identyfikacji barwnika (przypisanie oryginalnej barwy tkaniny). Podobne badania wykonano dla włókien pochodzących z fragmentu tkaniny utkanej na krosienku tabliczkowym. Wyboru dokonano na podstawie zdjęć z filtrem UV, pozwalających określić kolory nitek jako żółtobrązowy (2 próbki), zielononiebieski oraz czerwony. Proces ekstrakcji przeprowadzono Ryc. 7. Widma UV-Vis ekstraktów (od góry) dla wody, metanolu, etanolu, acetonu, czterochlorku węgla Fig. 7. UV-Vis spectra of extracts (top to bottom) for water, methanol, ethanol, acetone, carbon tetrachloride 54 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

13 w rozpuszczalniku (2 cz. propanol + 1 cz. aceton cz. woda). Układ ten stosowany jest do ekstrakcji barwników roślinnych w chromatografii TLC. Ze względu na bardzo znikome zabarwienie wybranych włókien, podane przypisania barw nie są arbitralne. Pomimo dużej czułości metody należy pamiętać, że kilkaset lat działania czynników biologicznych i chemicznych bardzo silnie działało destrukcyjnie na analizowany materiał. REKONSTRUKCJA OBIEKTU Dokumentacja tekstyliów archeologicznych, zniszczonych na skutek działania mikroorganizmów oraz zawartych w glebie garbników, w obecnej formie często nie daje wyobrażenia o ich oryginalnym wyglądzie. Z tego względu należałoby w miarę możliwości odtwarzać ich oryginalny wygląd. Wartością rekonstrukcji jest ich wartość poznawcza. Gdy studiujemy dany obiekt w jego obecnym stanie, możliwość poznania go w formie, jaką miał oryginalnie, jest rzeczą bardzo cenną. Jest to szczególnie ważne w przypadku tekstyliów archeologicznych, które ocalały w szczątkowej formie, pozbawione kształtu i koloru. Ich rekonstrukcja wymaga poznania struktury obiektu, surowca, z którego został wykonany oraz koloru, który posiadał. Metodyka pracy obejmuje kilka etapów: 1. ocenę parametrów strukturalnych obiektu i jego komponentów włókienniczych, 2. określenie surowca oraz oryginalnego koloru komponentów, 3. określenie całej struktury obiektu oraz wzornictwa użytych do jego wykonania tkanin. O ile w przypadku dwóch pierwszych etapów konieczny był dostęp do aparatury badawczej, o tyle etap trzeci wymaga określenia rodzaju obiektu, którego fragmenty stanowi odnaleziony na siewierskim zamku materiał tekstylny. Mimo jego niewielkiej ilości, co utrudnia postawienie hipotezy, mamy do tego kilka przesłanek. Po pierwsze, duża grubość i mocny skręt wykorzystanych nitek skłania do wniosku, że nie był to obiekt czysto dekoracyjny, lecz pełnił także funkcje użytkowe. Po drugie, obiekt musiał łączyć w sobie dwa typy tkanin: tkaninę w technice tapiserii z taśmą barwną wykonaną na tabliczkach. Z podobnych tkanin wykonywano zachowane w kolekcjach muzealnych rodzaje torebek, jednak tkaniny są zbyt grube i sztywne, by mogły być użyte do takich celów. Po trzecie, w XIV wieku zamek w Siewierzu był warownią, a zatem pełnił funkcje militarne i obiekt mógł być częścią wyposażenia stacjonujących tam rycerzy. Tkaniny z zamku w Siewierzu... 55

14 Powyższe przesłanki skłoniły nas do przyjęcia hipotezy, iż znalezione fragmenty stanowiły część wyposażenia jeźdźca uprząż oraz czaprak lub juki dla konia. Wiadomo, że taśmy tkane na tabliczkach były używane jako uprząż. Wśród koczowniczych ludów Azji ma to miejsce również w naszych czasach (ryc. 8). Służyły one także do obszywania i wzmacniania brzegów wyrobów. Ryc. 8. Bachtiarska uprząż dla konia wykonana z taśmy tkanej, ok r. (źródło: rugrabbit.com) Fig. 8. Woven band from a Bakhtiari horse harness, ca (source: rugrabbit.com) Z kolei tekstylia tkane w technice tapiserii, o zgeometryzowanych wzorach i strukturze podobnej do kilimów, były i są nadal używane, podobnie jak fragmenty kobierców, do wykonywania różnego rodzaju toreb worków jucznych. Biorąc pod uwagę historię tego rejonu Polski, wzorowano je przypuszczalnie na 56 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

15 Ryc. 9. Wizualizacja prawej strony (góra) i lewej strony (dół) tkaniny w technice tapiserii Fig. 9. Visualization of the tapestry face (up) and back (down) tkaninach wschodnich, lub też, co jest nawet bardziej prawdopodobne, pochodziły ze Wschodu, stanowiąc zdobycz z licznych w owym czasie potyczek z Tatarami. W pierwszym etapie pracy przygotowano wizualizacje splotu tkaniny utkanej techniką tapiserii (ryc. 9). Założono, że obie tkaniny zostały wykonane w tej samej kolorystyce i że oryginalne barwy to naturalny kolor wełny, czerwień (kermes) oraz niebieski (indygo), bardzo popularne w XIV wieku. Trudno powiedzieć, jakie typy wzorów wykorzystywano wówczas w tkactwie tapiseryjnym, gdyż nie zachowały się do naszych czasów, a najstarsze w kolekcjach muzealnych pochodzą z XVIII wieku. Wiadomo jednak, że najczęściej wzorowano je na współczesnych im wyrobach kobierniczych. Popularne były motywy geometryczne, a także zgeometryzowane formy zwierząt. Na rycinie 10 widoczna jest XIV-wieczna poduszka wschodnia z kolekcji Muzeum Naro- Tkaniny z zamku w Siewierzu... 57

16 dowego w Sztokholmie, która posłużyła jako rodzaj inspiracji przy projekcie raportu wzoru tkaniny. Dużo prostsze było odtworzenie taśmy utkanej na krosienku tabliczkowym. Udało się odtworzyć wzór, a nawet wykonać replikę (ryc. 11). Następnie stworzono wizualizację taśmy metodami grafiki komputerowej (ryc. 12). Na podstawie projektu tkaniny oraz odtworzonego wzoru taśmy wykonano projekt torby jucznej (ryc. 13) oraz czapraka (ryc.14). Ostatni etap prac stanowiła wizualizacja 3D zaprojektowanych wyrobów oraz nałożenie ich na wirtualnego konia (ryc. 15). Ryc. 10. XIV-wieczna poduszka wschodnia z kolekcji Muzeum Narodowego w Sztokholmie Fig th century Oriental cushion, from the collections of the Nationalmuseum in Stockholm 58 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

17 Ryc. 11. Odtworzenie wzoru taśmy - schemat wzorniczy i wytkana na tabliczkach taśma Fig. 11. Reconstruction of the design of the band the pattern and the tablet-woven band Ryc. 12. Wizualizacja 3D wzoru taśmy wykonanej na tabliczkach Fig D visualization of the design of the tablet-woven band Tkaniny z zamku w Siewierzu... 59

18 Ryc. 13. Projekt torby jucznej Fig.13. Design of a saddlebag 60 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

19 Ryc. 14. Projekt czapraka Fig. 14. Design of a saddlecloth Tkaniny z zamku w Siewierzu... 61

20 Ryc. 15. Wizualizacja uprzęży, czapraka i torby jucznej Fig. 15. Visualization of the harness, saddlecloth and saddlebag WNIOSKI Odnalezione na zamku w Siewierzu fragmenty wykonane są dwiema technikami tkackimi. Większość pochodzi z tkaniny w technice tapiserii z wiązaniami prostymi o, jak wskazują zachowane wiązania, raczej prostych geometrycznych wzorach; jeden fragment to wzorzysta gruba taśma wykonana na krosienku tabliczkowym. Tkanina główna wykonana jest z wełny na osnowie lnianej lub konopnej, taśma zaś w całości z wełny. Mimo niemożności określenia zastosowanych barwników, analiza kolorów na podstawie fotografii z filtrem UV pozwoliła określić trzy, które na pewno występowały w obiekcie: czerwony, niebieskozielony i żółtawobrązowy, który mógł jednak być naturalnym kolorem wełny. Niewielka ilość zachowanych fragmentów nie pozwala jednoznacznie określić, z jakiego obiektu one pochodzą. Jednak analiza strukturalna i historyczna pozwala przypuszczać, że mógł to być ekwipunek jeźdźca derka lub torby juczne albo fragment uprzęży. To przypuszczenie stało się podstawą do 62 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski

21 próby rekonstrukcji, czy raczej interpretacji wizualnej obiektu. O ile fragment taśmy wykonanej na krosienku tabliczkowym oraz struktura tkaniny w technice tapiserii są wiernie zrekonstruowane, o tyle wykonane z nich obiekty, mimo naukowych przesłanek, stanowią interpretację zaproponowaną przez autorów. Pokazują jednak, ile wątków można wysnuć nawet z niewielkiej ilości tekstylnego materiału archeologicznego. Dr inż. Maria Cybulska Instytut Architektury Tekstyliów Politechnika Łódzka maria.cybulska@p.lodz.pl Dr inż. Tomasz Florczak Łódź Dr inż. Sławomir Kuberski Katedra Inżynierii Molekularnej Politechnika Łódzka slawomir.kuberski@p.lodz.pl LITERATURA Cybulska M., Florczak T., Kuberski S Tkaniny z zamku w Siewierzu. Analiza i rekonstrukcja, maszynopis w Archiwum Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Łodzi. Michałowska M Leksykon Włókiennictwa, Warszawa. FOURTEENTH-CENTURY TEXTILES FROM THE ARCHAEOLOGICAL STUDIES OF SIEWIERZ CASTLE SUMMARY The article is divided into two complementary parts. The focus in the first part is both on past archaeological investigations of the Castle and on the history of this architectural complex as can be pieced together using the evidence from archaeological research. Tkaniny z zamku w Siewierzu... 63

22 The second part of the article is an appendix: Textiles from Siewierz Castle. Analysis and reconstruction by Maria Cybulska, Tomasz Florczak and Sławomir Kuberski. In it are presented the findings from a detailed analysis of 23 fragments of textile recovered during investigations of 1971 and Dated by their stratigraphic context to the 14th century, the textiles include: 10 fragments of woollen cloth, 10 fragments of the same half-woollen textile, 1 woollen edge, and 2 fragments of string. The specialist laboratory testing was made with financial support from the Siewierz Town and Siewierz Commune authorities. Also helpful were the results of analyses made at the Lodz University of Technology the results of which, while somewhat tentative, turned out to be quite exciting. The textile fragments could be the remains of garments, or possibly, of utility textiles. A few of the recovered textiles were identified using the analysis findings as elements of equestrian equipment. 64 Maria Cybulska, Tomasz Florczak, Sławomir Kuberski