Patrycja Zygmunt Marta Wiœniewska* METODY I FORMY AKTYWIZACJI OSÓB NIEPE NOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W WARSZTATACH TERAPII ZAJÊCIOWEJ Upoœledzenie umys³owe spowodowane jest pewnymi ograniczeniami i funkcjonalnymi zmianami w mózgu, zw³aszcza w korze mózgowej. Mo na je traktowaæ jako [...] stan obni onej sprawnoœci w stosunku do stanu normalnego, charakteryzuj¹cy siê niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi, pamiêci i myœlenia w wyniku procesów patologicznych. 1 Stopieñ niepe³nosprawnoœci umys³owej okreœlany jest na podstawie badañ psychologicznych przeprowadzanych w oparciu o testy inteligencji zawieraj¹ce œciœle okreœlone zadania o wzrastaj¹cym stopniu trudnoœci. Ich celem jest zbadanie i poznanie przebiegu procesów umys³owych u osób badanych. Ustopniowane wed³ug trudnoœci i wieku testy, stanowi¹ skalê inteligencji. Wynik badania testowego wskazuje na stopieñ upoœledzenia umys³owego. W przypadku lekkiego, umiarkowanego, znacznego i g³êbokiego niedorozwoju umys³owego zmierza siê do usprawnienia funkcji ruchowych, psychicznych i spo³ecznych, wspomaganych przez warsztaty terapeutyczno-zajêciowe, czyli zespó³ oddzia- ³ywañ dydaktycznych i wychowawczych. Temu w³aœnie celowi s³u y terapia zajêciowa, nazywana ergoterapi¹. Terapia zajêciowa obejmuje [...] pewne okreœlone czynnoœci o charakterze zajêæ fizycznych lub umys³owych zlecane przez lekarza, a prowadzone przez fachowców w danej dziedzinie, które maj¹ na celu przywrócenie choremu sprawnoœci fizycznej i psychicznej. Jest to wiêc leczenie za pomoc¹ pracy i zajêcia. 2 Warsztaty Terapii Zajêciowej s¹ form¹ instytucjonaln¹ powo³an¹ w celu realizacji zadañ z zakresu rehabilitacji spo³ecznej i zawodowej, realizowane w oparciu o specjalistyczne metody pracy z osobami niepe³nosprawnymi intelektual- * Patrycja Zygmunt, studentka II roku pedagogiki, Marta Wiœniewska, studentka I roku pedagogiki, Studenckie Ko³o Naukowe M³odych Pedagogów, opiekun dr Beata Nowak. 1 J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oœwiatowe FORSZE, Rzeszów 1997, s.140. 2 K.J. Zab³ocki, Mózgowe pora enie dzieciêce w teorii i terapii, Wyd. ak, Warszawa 1998, s. 84-85. 152
nie. Metody w ujêciu pedagogicznym okreœlane s¹ czêsto jako [...] œwiadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddzia³ywania pedagogicznego na jednostkê, grupê lub zbiorowoœæ, dla osi¹gniêcia zamierzonego celu wychowania 3. Celem podjêtych badañ jest próba wskazania zakresu metod i form aktywizacji oraz rehabilitacji spo³ecznej i zawodowej osób upoœledzonych umys³owo, stosowanych w warsztatach terapii zajêciowej. 1. Metodologia badañ w³asnych. Badania przeprowadzono w oparciu o metodê sonda u diagnostycznego z u yciem techniki ankiety. Dla potrzeb badawczych sporz¹dzono narzêdzie kwestionariusz ankiety w³asnej konstrukcji, który zawiera³ pytania zamkniête i otwarte. Badaniu sonda owemu poddano 23 pracowników Warsztatów Terapii Zajêciowej przy parafii œw. Micha³a w Zamoœciu oraz Warsztatu Terapii Zajêciowej w Tomaszowie Lubelskim o sta u pracy od 1-2 lat (23,0%), od 3 do 6 lat (31,0%), od 7 do 15 lat (23,0%) oraz powy ej 15 lat (23,0%). Dobór próby mia³ charakter celowy. Analiza wyników badañ W zakresie przygotowania do zawodu, w Warsztacie Terapii Zajêciowej w Zamoœciu stosowane s¹ ró ne metody i formy pracy. Najwiêcej uwagi zajmuje trening czynnoœci ycia codziennego, zajêcia tkackie, zajêcia plastyczne, zajêcia praktyczne oraz muzykoterapia. Wszystkie te metody maj¹ s³u yæ poprawieniu ogólnej zaradnoœci yciowej i nabywaniu umiejêtnoœci interpersonalnych wychowanków. Maj¹ one tak e na celu uspo³ecznianie, uczenie samodzielnoœci, zaradnoœci, wspó³pracy, rzetelnoœci, dok³adnoœci, obowi¹zkowoœci i prawdomównoœci. W opinii wiêkszoœci badanego personelu (66,6%), oœrodek ten przygotowuje do zawodu osoby niepe³nosprawne w sposób dostateczny, 16,7% respondentów oceni³o efekty swojej pracy na poziomie dobrym, a 16,7% osób badanych wystawi³o sobie ocenê bardzo dobr¹. Natomiast Warsztat Terapii Zajêciowej w Tomaszowie Lubelskim stosuje treningi czynnoœci ycia codziennego, trening ekonomiczny, pokaz z instrukta- em, ergonoterapiê, muzykoterapiê, arteterapiê, silweterapiê, edukacjê zdrowotn¹, ludoterapiê, estetoterapiê Warsztat stosuje metody terapii za pomoc¹ sztuki, pracy, przez spacery, przez udzia³ w grupach, zabawach, uczy przez naœladowanie, podpowiedÿ, æwiczenia mowy, dykcji, ruchu, samodzielne wykonywanie powierzonych zadañ, uczenie siê samodzielnoœci. Badany personel zgodnie wypowiedzia³ siê (100,0%), i dobrze przygotowuje do zawodu osoby niepe³nosprawne. 3 M. Sobocki, Teoria wychowania w zarysie, Wyd. Impuls, Kraków 2003. 153
W obu oœrodkach wystêpuj¹ podobne zainteresowania uczestników warsztatów. Spoœród wielu stosowanych w WTZ metod i form, najwiêkszym zainteresowaniem uczestników ciesz¹ siê zajêcia sportowe (23,1% wypowiedzi), których podstawowym celem jest poznanie mo liwoœci wychowanków i leczenie przez ruch. Dziêki ró nym zajêciom sportowym, sprawnoœæ fizyczna osób niepe³nosprawnych umys³owo jest usprawniana i utrzymywana, a tym samym zwiêkszona jest ich zwinnoœæ i ruchliwoœæ. Poprzez æwiczenia sportowe, rozluÿniaj¹co-odprê aj¹ce, redukowane s¹ lêki i zahamowania, wzbudzane jest zaufanie do innych ludzi. Zainteresowaniem ciesz¹ siê równie wszelkie imprezy towarzyskie i kulturalne (20,5% wypowiedzi), np. przegl¹dy, przedstawienia teatralne, muzyczne, zwiedzanie wystaw, spotkania w kawiarniach, restauracjach itp. Inn¹ form¹ zainteresowania osób uczestnicz¹cych w WTZ s¹ zainteresowania muzyczne (15,4% wypowiedzi) oraz zajêcia praktyczne, domowe (15,4%). Wystêpuj¹ równie inne zainteresowania, np. rekreacj¹ (15,3%), sztuk¹ (5,1%) oraz motoryzacj¹ (2,6%) i teatrem (2,6%) por. Rys. 1. Rysunek 1. Najczêœciej obserwowane zainteresowania uczestników Warsztatów Terapii Zajêciowej w Zamoœciu i w Tomaszowie. Pracownicy Warsztatu Terapii Zajêciowej w Zamoœciu uwa aj¹, e oprócz istniej¹cych form nale a³oby zastosowaæ dodatkowe, takie jak: umo liwianie wychowankom wyboru pracowni w celu odpowiedniego ukierunkowania ich rozwoju zawodowego (20,0%), uruchomienie praktyk zawodowych (33,3%), wzmocnienie aktywizacji ruchowej (6,7%), wprowadzenie gier sportowych i zabaw pobudzaj¹cych sferê myœlow¹ (6,7%), spotkania z psychologiem (6,7%), szkolenia zewnêtrzne (4,0%). Jednak nie wszyscy ankietowani zauwa aj¹ tak¹ potrzebê i stwierdzaj¹, e stosowane dotychczas metody i formy pracy warsztatowej i terapeutycznej s¹ wystarczaj¹ce (22,6%), zaœ czêœæ badanych pracowników nie zastosowa³aby adnych innych. 154
W Warsztatach Terapii Zajêciowej w Tomaszowie Lubelskim osoby ankietowane proponuj¹ wprowadzenie nowych form pracy, takich jak: wycieczki do zak³adów pracy (29,4%), spotkania z pracownikami i z pracodawcami (23,5%), wzmacnianie pozytywne (11,7%), czêstszy kontakt z wybranym zawodem (11,8%), wspó³dzia³anie z osobami pe³nosprawnymi (5,9%), wykonywanie pracy zbiorowej (5,9%), forma uzasadnionej motywacji (5,9%), forma œwiadomej motywacji (5,9%). Wed³ug wiêkszoœci respondentów, realizowane w placówce metody i formy aktywizacji zawodowej osób niepe³nosprawnych intelektualnie s¹ skuteczne w stopniu dobrym (84,6% wypowiedzi). Pracownicy WTZ w Tomaszowie Lubelskim stosuj¹ tak e autorskie metody oddzia³ywañ wychowawczych. Zdaniem 20,0% respondentów, pomimo i wszystkie stosowane metody pracy s¹ u yteczne i spe³niaj¹ swoj¹ rolê w rewalidacji osób niepe³nosprawnych, to najbardziej efektywna jest metoda treningu czynnoœci ycia codziennego (16,7% wypowiedzi) i muzykoterapia (10,0%). Natomiast w opinii 10,0% badanych osób, praca rewalidacyjna mo e zaowocowaæ sukcesem tylko wówczas, gdy prowadzona jest metodami równoleg³ymi i odpowiednio wzmacniaj¹cymi siê. Rysunek 2. Najbardziej efektywne metody i formy aktywizacji zawodowej oraz niepe³nosprawnych intelektualnie. 3. Podsumowanie. Osoba niepe³nosprawna jest jednostk¹ w pe³ni swych praw, znajduj¹c¹ siê w sytuacji upoœledzaj¹cej j¹, stworzonej przez bariery œrodowiskowe, ekonomiczne i spo³eczne, których nie mo e tak jak ludzie sprawni przezwyciê yæ. 155
Badania wykaza³y, e warsztaty terapii daj¹ osobom niepe³nosprawnym intelektualnie mo liwoœæ rozwijania siê, rozwijania zdolnoœci i talentów. W pracy terapeutyczno-rewalidacyjnej WTZ stosowany jest szeroki wachlarz metod i form, odpowiednio dobierany przez pracowników ka dej z placówek tego typu, adekwatnie do potrzeb i preferencji wychowanków. Aktywnoœæ osób niepe³nosprawnych niesie za sob¹ ogromne walory rewalidacyjne. Przestrzeñ dzia³aniowa jest potrzebna nie tylko ludziom sprawnym, ale tak e tym, którzy posiadaj¹ ró nego rodzaju u³omnoœci. U osób niepe³nosprawnych istniej¹ motywy sk³aniaj¹ce ich do tworzenia, motywy spo³eczne i osobiste, które nale y uruchamiaæ i wzmacniaæ. Podejmowane przez nich akty twórcze pozwalaj¹ im poczuæ niezale noœæ i u ytecznoœæ spo³eczn¹. Bardzo wa ne jest zatem, aby stale wzmacniaæ motywacje tych osób, rozwijaæ ich uzdolnienia, talenty, umacniaæ fascynacje. Metody i formy realizowane w warsztatach terapii zajêciowej dla osób niepe³nosprawnych s¹ noœnikiem wartoœci, które u³atwiaj¹ im rozumienie w³asnych prze yæ, wzbogacaj¹ ycie i sk³aniaj¹ do podejmowania aktywnoœci. Dla osób niepe³nosprawnych wa ne jest akceptowanie siebie takim, jakim siê jest, dostrzeganie w³asnej wartoœci i pokazanie tego innym. Poprzez aktywnoœæ i dzia³ania twórcze mog¹ kszta³towaæ w³aœciwy obraz siebie i otaczaj¹cego ich œwiata. Bibliografia Komorska M.: Sytuacja dzieci i m³odzie y niepe³nosprawnej w spo³eczeñstwie polskim. Wyd. UMCS, Lublin 2000. Sobocki M.: Teoria wychowania w zarysie. Wyd. Impuls, Kraków 2003. Sowa J.: Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Oœwiatowe FORSZE, Rzeszów 1997. Wyczesany J.: Pedagogika upoœledzonych umys³owo. Wyd. Impuls, Kraków 1999. Zab³ocki K. J.: Mózgowe pora enie dzieciêce w teorii i terapii. Wyd. ak, Warszawa 1998. 156