INSTYTUT PSYCHIATRII I NEUROLOGII ------------------------------------------------------------------------------------------------- Janusz Sierosławski, Antoni Zieliński EUROPEJSKI PROGRAM BADAŃ ANKIETOWYCH W SZKOŁACH NA TEMAT UśYWANIA ALKOHOLU I NARKOTYKÓW RAPORT Z BADAŃ W KRAKOWIE WARSZAWA 1999 Badanie zostało sfinansowane przez Zarząd Miasta Krakowa
WPROWADZENIE W Polsce, w ciągu ostatnich dwudziestu lat, przeprowadzono wiele lokalnych i regionalnych badań ankietowych wśród młodzieŝy szkolnej na temat uŝywania róŝnych substancji psychoaktywnych. Zrealizowano równieŝ kilka badań na próbach ogólnopolskich. Badania te, z nielicznymi wyjątkami, prowadzone były przez róŝne zespoły badawcze, przy uŝyciu nieporównywalnych kwestionariuszy, na róŝnie zdefiniowanych populacjach, przy odmiennych sposobach doboru próby. Nie pozwalają one zatem, w przewaŝającej większości, na śledzenie trendów w rozwoju zjawiska, czyjego terytorialnego zróŝnicowania. Trudne jest równieŝ znalezienie odniesień międzynarodowych przy próbach oceny polskiej sceny lękowej. Ogólny obraz jaki wyłania się z analizy tych badań to niŝszy, niŝ w państwach Zachodniej Europy poziom rozpowszechnienia zjawiska oraz rosnący w ostatnich latach trend w jego rozwoju. Idea paneuropejskiej współpracy w badaniach szkolnych na temat uŝywania substancji psychoaktywnych powstała wśród badaczy tej problematyki skupionych wokół Rady Europy (Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Dlicit Trafficking in Drugs - Pompidou Group). Sprowadza się ona do uzgodnienia i na ile to moŝliwe wystandaryzowania metodologicznych warunków badań w róŝnych krajach, tak aby ich wyniki uczynić maksymalnie porównywalnymi. Badania inicjowane przez tę grupę prowadzone są co trzy -cztery lata według tych samych wystandaryzowanych technik, co umoŝliwia porównywalność nie tylko w przestrzeni ale i w czasie. Polska włączając się do tego projektu uzyskała moŝliwość śledzenia zarówno rozmiarów zjawiska jak i jego trendów rozwojowych na szerokim tle sytuacji w Europie i w poszczególnych jej krajach. Jak pokazują wyniki badań ogólnopolskich picie alkoholu przez młodzieŝ staje się powoli statystyczną normą. W niektórych miejscowościach naszego kraju coraz bardziej widoczny staje się problem narkotyków. Pod względem rozpowszechnienia uŝywania leków uspokajających i nasennych bez przepisu lekarza polskie piętnastolatki plasują się na pierwszym miejscu w Europie. Wszystkie te napawające niepokojem zjawiska podlegają nierównej dystrybucji na terenie kraju. Generalnie bardziej rozpowszechnione są w wielkich miastach, mniej powszechne w małych miejscowościach. Na zróŝnicowania związane ze stopniem urbanizacji nakładają się zróŝnicowania regionalne. Zarówno ogólna strategia zapobiegawcza, jak konkretne działanie profilaktyczne podejmowane w skali lokalnej 2
wymagają wiedzy o rozmiarach i charakterze zjawiska, stąd potrzeba podejmowania badań w skali lokalnej. CEL BADANIA Badanie miało na celu, przede wszystkim, pomiar natęŝenia zjawiska uŝywania przez młodzieŝ substancji psychoaktywnych. Podstawowymi pytaniami badawczymi były zatem pytania o liczby młodych ludzi, którzy mają doświadczenia z tego typu substancjami oraz o stopień nasilenia tych doświadczeń. Celem badania była jednak równieŝ próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska, zarówno po stronie popytu jak podaŝy. W badaniu zostały zatem poruszone takie kwestie, jak dostępność substancji psychoaktywnych, zarówno w wymiarze fizycznym jak psychologicznym, gotowość do podjęcia prób z tymi środkami, przekonania na temat ich szkodliwości, doświadczenia w zakresie problemów związanych z ich uŝywaniem a takŝe style spędzania czasu wolnego. Wszystkie te kwestie zostały poddane pomiarowi ilościowemu w celu dokonania oszacowań dla całej populacji. Wprawdzie punktem wyjścia do podjęcia tego badania i głównym przedmiotem naszego zainteresowania pozostają narkotyki, tj. psychoaktywne substancje nielegalne, to jednak wiele miejsca zajmują w nim równieŝ substancje legalne tj. napoje alkoholowe, tytoń oraz leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez wskazań lekarskich. POPULACJA I PRÓBA Badaniu poddano dwie populacje, traktowane jako odrębne - pierwsza składająca się z uczniów klas pierwszych szkół ponadpodstawowych (wiek ok. 15 lat) oraz klas trzecich tych szkół (wiek ok. 17 lat). Schemat losowania zakładał równomierny rozkład próby w mieście przy maksymalnym jej rozproszeniu. Losowanie przeprowadzono najpierw dla klas pierwszych. Jednostką losowania 3
była klasa szkolna. Wyjściowym zestawem danych do losowania była lista szkół uzyskana Wydziału Oświaty Urzędu Miasta zawierająca informacje o liczbie klas w kaŝdej szkole. Na jej podstawie, na potrzeby losowania, stworzono operat, którego jednostką była klasa szkolna. W efekcie uzyskano próbę klas szkolnych z pierwszego poziomu nauczania, której elementy identyfikowane były przez adres szkoły i numer klasy w szkole. Zastosowano schemat losowania systematycznego ze zbioru klas uporządkowanych terytorialnie. Dzięki takiemu schematowi uzyskano maksymalne i równomierne rozproszenie próby na terenie miasta. W trakcie losowania przy uŝyciu specjalnej procedury kontrolowano rozkład zmiennej - typ szkoły (zasadnicze zawodowe, technika i licea zawodowe oraz licea ogólnokształcące). W wylosowanych klasach badaniu poddano wszystkich obecnych na lekcji uczniów. Dzięki temu próba pierwszych klas szkolnych stanowi równocześnie prostą próbę losową uczniów tych klas. Klasy trzecie były losowane do badań ze szkół, w których realizowano badania w klasach I. Próba klas poddanych badaniu w sumie liczyła 120 klasy pierwsze i 120 klas trzecich, co daje razem 240 klas. PROCEDURA BADAWCZA Badanie zostało zrealizowane w październiku i listopadzie 1999 r. metodą ankiety audytoryjnej przez zespół ankieterów rekrutujący się spoza systemu oświaty i wychowania. Jako ankieterzy byli zatrudnieni przede wszystkim ludzie młodzi, głównie studenci, o łatwym kontakcie z młodzieŝą szkolną. Ankieterzy zostali przeszkoleni oraz wyposaŝeni w szczegółową instrukcję. Do ich zadań, poza przeprowadzeniem badania w klasie, naleŝało przygotowanie raportu zawierającego, obok opisu realizacji badania, informacje o klasie oraz o uczniach nieobecnych w trakcie badania. Udział szkół w badaniu, w których wylosowano klasy, negocjowany był bezpośrednio przez ankietera. W procedurze badania połoŝono bardzo duŝy nacisk na zapewnienie respondentom maksimum poczucia bezpieczeństwa oraz pełnej anonimowości. SłuŜyły temu: 4
wymóg nieobecności nauczyciela w klasie w trakcie badania, reguły postępowania ankietera (np. nie mógł on chodzić po klasie i zaglądać uczniom w kwestionariusze, powinien na kaŝdym kroku podkreślać konfidencyjny charakter danych itp.), specjalna procedura zwrotu wypełnionego kwestionariusza polegająca na umieszczeniu go przez ucznia w kopercie a następnie zaklejeniu jej i przekazaniu w tej postaci ankieterowi. Uczniowie w instrukcji otrzymali zapewnienie o pełnej anonimowości badań, zarówno na poziomie pojedynczych uczniów, jak równieŝ całej klasy a nawet szkoły. Oznacza to, Ŝe tajemnicą objęte są równieŝ wyniki na poziomie szkół. Ankieterzy po sprawdzeniu kompletności materiałów przekazywali je do Instytutu. Ankiety po zarejestrowaniu i sprawdzeniu zostały zakodowane. Następnie został załoŝony i zweryfikowany zbiór danych. Obliczenia wyników badania wykonano za pomocą pakietu statystycznego SPSS+ ver. 9 for Windows. MATERIAŁ BADAWCZY Badanie zostało zrealizowane w 223 klasach szkolnych na 240 wylosowanych (92,9%). W 17 klasach nie udało się zrealizować badania. W części z nich powodem była niepełna aktualność danych, z których pobierano próbę. Klasy te lub wręcz całe szkoły po prostu nie istniały. W części powodem była niedostępność młodzieŝy - dłuŝsze wycieczki, praktyki itp. W dwóch klasach powodem była odmowa. W tabeli I. zawarto informacje o rozkładzie podstawowych cech demograficznych próby. Zarówno w klasach pierwszych jak trzecich proporcje płci są w zasadzie wyrównane. W klasach pierwszych notujemy lekką przewagę chłopców, w klasach trzecich - dziewcząt. W klasach pierwszych zdecydowanie przewaŝa młodzieŝ urodzona w 1984 roku a w klasach trzecich w 1982. Zgodnie z przewidywaniami wśród młodzieŝy spoza tych roczników przewaŝają starsi, przede wszystkim uczniowie powtarzający klasy, ale równieŝ ci, którzy rozpoczęli później edukację. MłodzieŜ młodsza niŝ wynika to z rocznika odpowiadającego poziomowi klasy, tj. ci, którzy poszli wcześniej do szkoły, stanowi 0,8% w klasach pierwszych i l,0% w klasach trzecich.. 5
W tabeli II znajdujemy informacje o miejscu zamieszkania badanych w podziale na dzielnice Krakowa i tereny poza miastem oraz w relacji do miejsca nauki. Zarówno w klasach pierwszych jak trzecich ponad 1/3 badanych to mieszkańcy Krakowa, którzy uczęszczają do szkoły w tej samej dzielnicy, w której mieszkają. Najliczniejsza frakcja badanych to mieszkańcy miasta, którzy jednak chodzą do szkoły w innej dzielnicy niŝ mieszkają - w klasach pierwszych jest to 40% badanych, w klasach trzecich 38%. Uczniowie krakowskich szkół mieszkający poza miastem stanowili 26% badanych. Udział uczniów z poszczególnych dzielnic nie był jednakowy. Najliczniej reprezentowani są uczniowie zamieszkali w miejscowości poza Krakowem. Z krakowskich dzielnic najliczniej reprezentowane są Podgórze i Nowa Huta. Najmniejsze frakcje badanych stanowią mieszkańcy Krowodrza i Śródmieścia.. WYNIKI Prezentację wyników rozpoczniemy od rozpowszechnienia uŝywania róŝnych substancji psychoaktywnych: najpierw tytoniu, potem napojów alkoholowych a w końcu pozostałych środków, w tym nielegalnych. Następnie zajmiemy się kwestią dostępności poszczególnych substancji. W dalszej kolejności omówimy opinie o szkodliwości uŝywania poszczególnych substancji oraz oceny badanych odnoszące się do rozmiarów sięgania po nie w ich najbliŝszym otoczeniu. Palenie tytoniu Rozpowszechnienie palenia tytoniu było badane w dwóch wymiarach czasowych - całego Ŝycia respondenta oraz przed badaniem. Pierwszy z nich pozwala na ustalenie zasięgu zjawiska eksperymentowania z tą substancją, tzn. podejmowania prób palenia tytoniu. Drugi przydatny jest do uchwycenie rozmiarów grupy aktualnie palących, okazjonalnie lub regularnie. W czasie całego Ŝycia, jakiekolwiek doświadczenia z paleniem miało 67,2% uczniów klas pierwszych i 74,6% uczniów klas trzecich. Wśród uczniów, którzy podejmowali próby palenia 6
moŝna wyróŝnić frakcję osób, które paliły nie więcej niŝ 5 razy w swoim Ŝyciu. Frakcja ta liczy 21,6% młodszych i 20,5% starszych. Jednocześnie 30,0% z pierwszej grupy i 38,5% z drugiej paliło 40 razy lub więcej. Te ostatnie frakcje badanych, to osoby, których palenie wyszło poza fazę eksperymentowania. W czasie przed badaniem paliło 37,4% pierwszoklasistów i 43,0% trzecioklasistów. Osoby te moŝna zaliczyć do aktualnych konsumentów wyrobów tytoniowych. Wśród nich, odnotowujemy znaczne zróŝnicowanie pod względem nasilenia palenia. Badani z obu poziomów nauczania w podobnych odsetkach zaliczali się do grupy palących rzadziej niŝ raz dziennie (12,6% klasy pierwsze i 11,3% klasy trzecie). Znacząco wyŝsze odsetki palących codziennie w ilości przekraczającej 10 papierosów dziennie odnotowano w klasach trzecich - 10,8% niŝ w klasach pierwszych - 7,2%. Generalnie jak pokazują cytowane wyniki większość badanej młodzieŝy podejmuje próby palenia tytoniu. Natomiast regularne, częste palenie jest udziałem bez porównania niniejszej części młodych ludzi. Rozpowszechnienie zarówno pierwszych doświadczeń z paleniem jak palenia względnie regularnego zaleŝne jest od płci. W klasach pierwszych przynajmniej raz w Ŝyciu paliło 63,3% dziewcząt i 70,3% chłopców, natomiast w czasie przed badaniem odpowiednio - 33,9% oraz 40,2%. Codzienne palenie w ilościach przekraczających 10 papierosów dziennie deklarowało 4,1% dziewcząt i 9,6% chłopców. W klasach trzecich doświadczenia z paleniem ma 71,7% dziewcząt i 77,7% chłopców. W czasie paliło 39,1% dziewcząt oraz 46,3% chłopców. Odsetki palących codziennie ponad 10 papierosów wynoszą dla dziewcząt 7,3% i dla chłopców 14,6%. Wszystkie przytoczone wskaźniki pokazują wyŝsze rozpowszechnienie uŝywania tytoniu wśród chłopców. Picie napojów alkoholowych Napoje alkoholowe okazały się najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieŝy szkolnej, podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społeczeństwa. Próby picia ma za sobą 89,2% pierwszoklasistów i 95,0% trzecioklasistów (tabele 5 i 6). W czasie przed badaniem piło jakiekolwiek napoje alkoholowe 79,7% uczniów klas pierwszych i 90,2% uczniów klas trzecich. Warto zauwaŝyć, Ŝe odsetki 7
konsumentów alkoholu, definiowanych jako osoby, które piły jakikolwiek napój alkoholowy w czasie przed badaniem, w przypadku uczniów niewiele odbiegają od odsetków konsumentów stwierdzanych w badaniach na populacji osób dorosłych. W takich badaniach, zrealizowanych w 1998 r. odnotowano 82% tak zdefiniowanych konsumentów napojów alkoholowych. Na tym tle nie dziwi podobny odsetek konsumentów w klasach trzecich - większość z uczniów tych klas w momencie badania była juŝ pełnoletnia lub zbliŝała się do wieku dorosłości. Niewiele niŝszy odsetek konsumentów alkoholu wśród uczniów klas pierwszych - głównie piętnastolatków wskazuje na przemiany obyczajowe w zakresie uŝywania alkoholu przez młodzieŝ i moŝe budzić niepokój spoglądając na rzecz, czy to z perspektywy zdrowia publicznego, czy norm prawnych. Jak pokazują wyniki badania, wśród piętnastolatków picie alkoholu stało się normą, przynajmniej w sensie statystycznym. Za wskaźnik względnie częstego uŝywania alkoholu przyjęto picie w czasie przed badaniem. Jakiekolwiek napoje alkoholowe w tym czasie piło 53,2% uczniów klas pierwszych i 71,7% uczniów klas trzecich. Trzeba przypomnieć, Ŝe badanie było realizowane w październiku i listopadzie - okres przypadał zatem na wrzesień lub październik, w zaleŝności od tego kiedy badanych wypełniał ankietę. Okres ten nie obejmował zatem świąt, karnawału, czy wakacji, które jak moŝna przypuszczać szczególnie sprzyjają okazjom do picia. Rozpowszechnienie picia alkoholu, podobnie jak palenia tytoniu, okazało się zróŝnicowane ze względu na płeć. RóŜnice te są niewielkie gdy analizujemy doświadczenia alkoholowe w czasie całego Ŝycia i znacznie większe jeśli chodzi o picie w czasie i w czasie przed badaniem (tabela 7). Konsumpcję poszczególnych typów napojów alkoholowych prześledzimy najpierw na przykładzie doświadczeń alkoholowych zebranych na przestrzeni całego Ŝycia badanych (tabela 7), a następnie w odniesieniu do pijących w czasie przed badaniem (tabele 8 i 9). Zarówno w pierwszych klasach, jak trzecich, niezaleŝnie od tego czy analizujemy wszystkie doświadczenia alkoholowe badanych, czy teŝ ograniczamy się jedynie do konsumpcji z, najwyŝsze odsetki konsumentów ma piwo. W klasach pierwszych na drugim miejscu jest wino i na trzecim wódka. W klasach trzecich na drugim miejscu znalazła się wódka, a na trzecim wino. Poza odwróceniem kolejności na drugim i trzecim miejscu w rankingu popularności, w klasach trzecich odnotowujemy wyŝsze odsetki konsumentów przy większości typów napojów. 8
Istotne zróŝnicowanie w popularności poszczególnych trunków wprowadza płeć. W tabeli 11 zebrano dane o odsetkach chłopców i dziewcząt pijących kaŝdy z trunków w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. W pierwszych klasach, zarówno wśród chłopców jak i wśród dziewcząt na pierwszym miejscu jest piwo. Wśród dziewcząt wódka i wino mają podobne odsetki zwolenników, zaś chłopcy wyraźnie preferują wódkę.. Przy wszystkich innych napojach odsetki chłopców są wyŝsze. W klasach trzecich róŝnice są jeszcze większe. Wśród chłopców najwięcej jest konsumentów piwa, potem wódki i wina, wśród dziewcząt jest podobnie. Wśród chłopców odsetki konsumentów poszczególnych napojów są silnie zróŝnicowane od prawie 78% przy piwie do 30% przy winie. Odsetki konsumentów poszczególnych napojów wśród dziewcząt są bardziej wyrównane i oscylują od 64% przy piwie do 32% przy winie. SpoŜycie jednorazowe poszczególnych napojów alkoholowych badaliśmy pytając o ilości wypite przy ostatniej konsumpcji. Wielkości spoŝycia przy jednej okazji piwa, wina i wódki (tabele 12, 13 i 14) są silnie zróŝnicowane, zarówno wśród uczniów klas pierwszych jak trzecich. Typową ilością piwa konsumowaną przy jednej okazji przez uczniów młodszych jest poniŝej 0,5 litra (26%) lub 0,5 litra do litra (24%). W klasach starszych najczęściej pije się między 0,5 litra a l litrem tego napoju (31%). Mniej informacji mamy o spoŝyciu wina i wódki przy jednej okazji, bowiem znacznie mniej badanych piło te trunki w czasie swojej ostatniej okazji. Rozkłady odpowiedzi pokazują jednak wyraźnie odmienny charakter tych dwóch napojów. W przypadku wina badani grupują się w rejonie niŝszych wartości, w przypadku wódki przewaŝają pijacy większe ilości. W młodym pokoleniu, podobnie jak wśród dorosłych wino i wódka zdają się pełnić inne funkcji. Picie wina ma wyraźnie bardziej symboliczny charakter, stąd wystarczą mniejsze ilości. Wódka zaś słuŝy głównie jako intoksykant, stąd pije się jej więcej. Wielkość konsumpcji przy jednej okazji zaleŝna jest od płci (tabele 15, 16 i 17). Przy kaŝdym z napojów dziewczęta wypijają mniejsze ilości jednorazowo. Warto zauwaŝyć, Ŝe wśród trzecioklasistów róŝnice między chłopcami i dziewczętami są nieco mniejsze, niŝ w klasach pierwszych. Pytanie dotyczące ostatniego picia nie ograniczało się do ilości wypitego alkoholu. Próbowaliśmy takŝe ustalić gdzie to picie miało miejsce. Rozkład odpowiedzi zawiera tabela 18. Uczniowie klas pierwszych pili najczęściej u siebie lub w kogoś w domu, najrzadziej zaś w restauracji. Trzecioklasiści najczęściej pili w barze lub pubie lub u kogoś w domu. Widać 9
jak wraz z wiekiem rośnie rola picia w miejscach publicznych". Potwierdzeniem tej tezy jest teŝ wzrost wraz z wiekiem odsetka pijących na dyskotece. Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia młodego człowieka, jak równieŝ dla porządku publicznego jest picie w znacznych ilościach, a szczególnie prowadzących do przekroczenia progu nietrzeźwości. Dane z tabeli 19 obrazują częstość picia nadmiernego definiowanego jako wypicie 5 drinków z rzędu. Drink jest standardową miarą alkoholu zawartą w kaŝdym rodzaju napoju. Jak pokazują dane z tabel 20 i 21 większość badanych na kaŝdym z poziomów nauczania ma za sobą doświadczenie upicia się. W czasie przed badaniem upiła się chociaŝ raz prawie połowa pierwszoklasistów i ponad 60% trzecioklasistów. W czasie poprzedzających badanie w stan nietrzeźwości wprowadziło się 24% uczniów klas pierwszych i 34,0% uczniów klas trzecich. Wśród uczniów, którzy upijali się w czasie przed badaniem wyróŝnić moŝna grupę, której zdarzyło się to w tym czasie trzy razy lub więcej. W pierwszych klasach stanowili oni 9,8% badanych, a w trzecich - 12,1%. Przekraczanie progu nietrzeźwości zdarzało się częściej w grupie chłopców niŝ dziewcząt (tabela 22). Odsetek upijających się chłopców zarówno w klasach pierwszych jak trzecich znacznie przewyŝsza odsetki upijających się dziewcząt. Warto jednak zwrócić uwagę, Ŝe róŝnica między odsetkami chłopców i dziewcząt, którzy upili się w czasie przed badaniem, jest trochę większa w klasach trzecich. Inaczej mówiąc, wśród chłopców z klas trzecich spotykamy istotnie więcej upijających się niŝ wśród chłopców z klas pierwszych podczas gdy u dziewcząt z klas pierwszych i trzecich odsetki upijających się znacznie mniej się róŝnią między sobą. Pytaniem uzupełniającym naszą wiedzę o upijaniu się młodzieŝy był próba oszacowania na skali dziewięciopunktowej poziomu intoksykacji przy ostatnim upiciu się. Jak pokazują dane z tabeli 23. odsetki badanych są dość wyrównane. Zgodnie z przewidywaniami w klasach trzecich uczniowie w nieco wyŝszych odsetkach deklarują silne upicie się niŝ w klasach pierwszych. Doprecyzowaniu kwestii upicia się słuŝyło teŝ pytanie o ilość alkoholu potrzebną do osiągnięcia tego stanu. Uczniowie odpowiadali podając liczbę drinków koniecznych do tego, Ŝeby się upić. Odpowiedzi na to pytanie są teŝ wskaźnikiem tolerancji na alkohol. Jak pokazują dane zebrane w tabeli 24. największe frakcje pierwszoklasistów do uzyskania stanu upojenia alkoholowego potrzebują 3-4 drinków (16%) lub 5-6 drinków (16%). Zgodnie z 10
przewidywaniami w przypadku trzecioklasistów największa frakcje ulokowała się trochę wyŝej - 5-6 drinków (22%). Tolerancja na alkohol zaleŝna jest od płci badanych (tabela 25). W pierwszych klasach chłopcy najczęściej lokowali się na poziomie 5-6 drinków (20%) a dziewczęta - 3-4 drinków (20%). Podobnie układały się relacje między chłopcami i dziewczętami w klasach trzecich. Warto zauwaŝyć, Ŝe róŝnice miedzy chłopcami i dziewczętami nie są wcale tak duŝe jak wśród dorosłych. Sięganie po napoje alkoholowe oraz rozmiary picia zaleŝne są, przynajmniej w pewnym stopniu, od postaw i oczekiwań wobec alkoholu. W jednym z pytań ankiety prosiliśmy badanych o określenie na pięciopunktowej skali szacunkowej, na ile prawdopodobne jest, Ŝe doświadczą po alkoholu wymienionych w pytaniu konsekwencji. Ich lista wraz z rozkładem odpowiedzi dła uczniów klas pierwszych znajduje się w tabeli 26. Wśród poddanych ocenie respondentów następstw picia znalazły się konsekwencje negatywne i pozytywne. Dla uproszczenie obrazu spróbujmy zbudować rankingi spodziewanych konsekwencji negatywnych i pozytywnych opierając się odsetkach odpowiedzi bardzo prawdopodobne". W klasach pierwszych w zakresie następstw negatywnych na pierwszym miejscu znalazł się kac (26%), na drugim szkody zdrowotne (23%), na trzecim złe samopoczucie (mdłości) (16%), a na czwartym obawa, Ŝe zrobi się coś, czego będzie się potem Ŝałowało (14%). Znacznie mniejsze odsetki pierwszoklasistów obawiają się kłopotów z policją (7%) lub utraty kontroli nad piciem (5%). Wśród konsekwencji pozytywnych najwięcej uczniów klas pierwszych wymienia świetną zabawę (28%), a w dalszej kolejności - towarzyskość (20%), zapomnienie o swoich problemach (19%) i odpręŝenie (18%). Najrzadziej wymieniane jest poczucie szczęścia (l4%). W klasach trzecich ranking następstw negatywnych wygląda podobnie jak w klasach pierwszych, chociaŝ odsetki potwierdzeń dla poszczególnych następstw są trochę niŝsze. Tylko prawdopodobieństwo pojawienia się kaca trzecioklasiści oceniają podobnie jak uczniowie pierwszych klas. W zakresie konsekwencji pozytywnych oczekiwanie trzecioklasistów trochę bardziej róŝnią się od antycypacji uczniów klas pierwszych. Wprawdzie na dwu pierwszych miejscach znalazły się teŝ: świetna zabawa (34%) i towarzyskość (25%), ale na trzecią pozycję zajmuje poczucie odpręŝenia (25%) a czwartą zapomnienie o swoich problemach (19%). W sumie uczniowie klas trzecich w nieco wyŝszych odsetkach niŝ pierwszoklasiści potwierdzali prawdopodobieństwo pojawienia się następstw pozytywnych. Największa róŝnica występuje przy świetnej zabawie. 11
Blok pytań o alkohol zamyka pytanie o to, czy badany spodziewa się, Ŝe będzie pił jak będzie miał 25 lat. W intencji tego pytania leŝało sprawdzenie, jak przez badanych postrzegany jest alkohol jako substancja przewidziana tylko dla dorosłych. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 27 większość uczniów, zarówno w klasach pierwszych jak trzecich, nie umiała odpowiedzieć na to pytanie. Wśród tych, którzy odpowiedzieli większość zadeklarowała, Ŝe będzie piła. Znamienny jest zarówno mniejszy odsetek odpowiedzi nie wiem" w klasach trzecich niŝ w pierwszych, jak i wyŝszy odsetek zamierzających pić. MłodzieŜ wyraźnie nie próbuje wyobraŝać sobie siebie jako dorosłych. Dopiero jak dorosłość staje się coraz bliŝsza, większe odsetki są skłonne próbować takich wyobraŝeń. 12
UŜywanie innych substancji psychoaktywnych Na szeroką grupę innych niŝ alkohol i tytoń substancji psychoaktywnych składają się takie substancje legalne jak leki przeciwbólowe i nasenne, sterydy anaboliczne czy substancje wziewne oraz szeroka gama substancji nielegalnych. Pod pojęciem substancji nielegalnych rozumiemy tu substancje, których produkcja i obrót nimi są czynami zabronionymi przez prawo. W języku publicystyki substancje te często nazywane są narkotykami. Zanim przedstawimy wyniki dotyczące rozpowszechnienia sięgania po te substancje, zobaczmy na ile młodzieŝ młodzieŝ zorientowana jest w rozmaitości róŝnych środków słuŝących do zmiany swojego stanu psychicznego. Blok pytań dotyczących kwestii narkotyków otwierało pytanie zawierające ich listę, w którym prosiliśmy badanych o zaznaczenie tych, które znają. Rozkład odpowiedzi zawiera tabela 28. Zgodnie z oczekiwaniami zdecydowana większość badanych, niezaleŝnie od wieku jest zorientowana w nazwach poszczególnych środków. Tylko ok. 7% badanych nie znało Ŝadnego ze środków. Nie oznacza to jednak, Ŝe wszystkie środki są jednakowo szeroko znane. Jak widać z tabeli najwyŝsze odsetki badanych słyszały o kokainie, heroinie, marihuanie, kompocie", środkach uspokajających i nasennych oraz amfetaminie. Znajomość tych substancji potwierdzało 70-90% badanych. Nieco mniej znana jest nazwa ecstasy (ok. 68%), znacznie mniej popularna jest nazwa LSD (56% badanych), a najmniej crack i metadon. Te dwie ostatnie substancje zna 16-27% badanych. Niewiele mniej, bo ok. 13% respondentów stwierdziło, Ŝe zna substancje o nazwie Relewin, która tym odróŝnia się od pozostałych, Ŝe w ogóle nie istnieje. Jej wymyślona na potrzeby badania nazwa, została wprowadzona do ankiety po to, Ŝeby kontrolować efekt ulegania modzie na narkotyki bardziej na poziomie pozorów niŝ rzeczywistych zachowań. Jak widzimy więcej niŝ co dziesiąty uczeń jest tak dobrze zorientowany w ofercie narkotyków, Ŝe słyszał" nawet o relewinie. Generalnie mniejsze odsetki badanych słyszało o środkach w zasadzie nie dostępnych w naszym kraju. W zakresie znajomości środków uczniowie klas trzecich w pewnym stopni przewyŝszają uczniów klas pierwszych. RóŜnice nie przekraczają w zasadzie małych kilkunastu punktów procentowych. Wyjątkiem jest LSD, o którym słyszało 56% pierwszoklasistów i 73% trzecioklasistów. Pytaniem wprowadzający do bloku dotyczącego uŝywania poszczególnych środków było pytania o to, czy badany chciałby spróbować jakiegoś narkotyku lub leku. Wśród uczniów 13
klas pierwszych chęć spróbowania potwierdziło 29% badanych, w klasach trzecich - 39% (tabela 29). Kwestie eksperymentowania ze środkami psychoaktywnymi innymi niŝ alkohol i tytoń badaliśmy w podobny sposób jak znajomość ich nazw. Respondentom przedstawiono w ankiecie listę środków z prośbą o zaznaczenie tych, które kiedykolwiek uŝywali. Jak widać w tabelach 30 i 31 na pierwszym miejscu pod względem rozpowszechnienia eksperymentowania znajdują się leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza oraz marihuana i haszysz - zarówno w klasach pierwszych jak w trzecich. W klasach pierwszych na drugim miejscu są substancje wziewne, na trzecim amfetamina a na czwartym heroina do palenia. Wśród trzecioklasistów na drugim miejscu jest amfetamina. Na trzecim miejscu substancje wziewne, a na czwartym heroina do palenia. KaŜda z pozostałych substancji próbowana była przez znacznie mniej badanych niezaleŝnie od wieku. Warto teŝ zauwaŝyć, Ŝe nie występują tu róŝnice między pierwszymi i trzecimi klasami. Przy substancjach bardziej rozpowszechnionych nasilenie doświadczeń z nimi było wyŝsze w klasach trzecich, z wyjątkiem substancji wziewnych częściej spotykanych wśród pierwszoklasistów. W tabeli obok odsetków badanych deklarujących co najmniej eksperymenty z poszczególnymi substancjami znajdujemy teŝ informacje o rozpowszechnieniu pewnych ich kombinacji. I tale w klasach pierwszych dość często potwierdzano eksperymenty z alkoholem połączonym z paleniem marihuany, zaś w klasach trzecich alkohol stowarzyszony z tabletkami (leki uspokajające i nasenne). Przytoczone wyniki wskazują na rozwijające się w cieniu nagłaśnianego problemu narkomanii zainteresowanie lekami uspokajającymi i nasennymi, z których wiele równieŝ powodować moŝe uzaleŝnienie. Warto teŝ zwrócić uwagę na względnie wysoką pozycję heroiny do palenia, środka bardzo groźnego, wywołującego w dość szybkim czasie uzaleŝnienie, nie tylko psychiczne, ale równieŝ fizyczne. Jak pokazują dane z tabeli 32 rozpowszechnienie podejmowania prób z substancjami psychoaktywnymi innymi niŝ alkohol i tytoń zaleŝne jest od płci. Prawidłowość ta występuje na obu poziomach nauczania. W przypadku praktycznie wszystkich substancji poza lekami uspokajającymi i nasennymi chłopcy częściej deklarują próby ich uŝywania. Eksperymentowanie z lekami uspokajającymi i nasennymi znacząco bardziej rozpowszechnione jest wśród dziewcząt. W przypadku gdy leki te przyjmowane są łącznie z alkoholem róŝnice między dziewczętami i chłopcami ulegają znacznemu zmniejszeniu. 14
Podsumowując rozpowszechnienie eksperymentowania z substancjami nielegalnymi spójrzmy na odsetki badanych, którzy w ciągu całego swojego Ŝycia podejmowali próby uŝywania jakiegokolwiek środka nielegalnego. Wśród młodych ludzi podejmujących eksperymenty z substancjami nielegalnymi większość ograniczyła swoje próby do jednej substancji. Za wskaźnik aktualnego uŝywania substancji przyjmuje się zwykle uŝywanie substancji w czasie przed badaniem. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 33 najpopularniejszą substancją na poziomie aktualnego uŝywania są przetwory konopi. W klasach pierwszych uŝywa tego środka blisko 16 % uczniów, w klasach trzecich - 22%. Na drugim miejscu znajduje się amfetamina (klasy pierwsze - 7%, klasy trzecie - 9%). Kolejne miejsca zajmują leki uspokajające i nasenne oraz LSD i inne halucynogeny. Aktualne uŝywania substancji takŝe zaleŝne jest od płci (tabela 34). Podobnie jak w przypadku eksperymentowania zdarza się częściej chłopcom niŝ dziewczętom z wyjątkiem leków uspokajających i nasennych bardziej rozpowszechnionych wśród dziewcząt. Okres przed badaniem moŝna przyjąć za wskaźnikowy dla względnie częstego, okazjonalnego uŝywania. Palenie marihuany lub uŝywanie innych narkotyków, jak moŝna przypuszczać, podobnie jak picie alkoholu w większości przypadków nie ma charakteru regularnego. Stąd trudno mieć pewność, Ŝe wszyscy uczniowie, którzy zadeklarowali kontakt z daną substancją w czasie na pewno uŝywają jej co najmniej raz na miesiąc. MoŜna jednak załoŝyć, z pewnym przybliŝeniem, Ŝe proporcje uŝywających raz na miesiąc wśród tych, którzy nie uŝywali w ostatnim miesiącu są równe proporcji uŝywających rzadziej, a potwierdzających uŝywanie w czasie przed badaniem. Przy takim załoŝeniu moŝna uznać, Ŝe 10% uczniów klas pierwszych i 13% uczniów klas trzecich uŝywa marihuany lub haszyszu co najmniej raz w miesiącu (tabela 35). Inną relatywnie bardziej rozpowszechnioną substancją w biografiach respondentów, przynajmniej na poziomie pojedynczych prób, są środki wziewne. Zaliczają się do nich kleje, benzyny, środki czyszczące, których wdychane opary wprowadzają w stan odurzenia. Aktualne uŝywanie substancji wziewnych jest wśród badanych znacznie mniej rozpowszechnione niŝ w przypadku przetworów konopi. Praktycznie nie obserwujemy teŝ róŝnic między pierwszoklasistami i trzecioklasistami. Amfetamina na poziomie częstego uŝywania nie naleŝy w Krakowie do rzadkości. Częste uŝywania deklaruje 4% uczniów młodszych i 4% uczniów starszych.. Na podobnym poziomie lokuje się częste uŝywania leków uspokajających 15
i nasennych. Pozostałe substancje uŝywane są często przez 1-2% badanych. Podział uŝywających często ze względu na płeć (tabela 36) ujawnia tendencje znane z analiz aktualnego uŝywania.. Kolejne trzy pytanie kwestionariusza koncentrowały się na kwestii inicjacji uŝywania substancji. Pierwsze dotyczyło typu środka przyjętego jako pierwszy w Ŝyciu (tabela 37). W roli środka inicjującego uŝywania najczęściej pojawia się marihuana lub haszysz, a następnie leki uspokajające i nasenne. Środek, który posłuŝył do inicjacji najczęściej brany był w grupie (tabela 38). Niekiedy jako źródło zaopatrzenia podawano starszego kolegę, koleŝankę. Najczęściej wymienianym powodem sięgnięcia po jakiś środek była ciekawość (tabela 39). Badani dość dobrze orientują się, gdzie w Krakowie kupić moŝna narkotyki. Najczęściej wymieniano w tym kontekście dyskotekę oraz ulicę lub park (tabela 40). Jak wynika z tabeli 41 rozbudzenie zainteresowanie lekami uspokajającymi i nasennymi, przynajmniej u części badanych mogło się wiązać z uŝywaniem tych leków z przepisu lekarza w celach terapeutycznych.. Potępianie uŝywania poszczególnych substancji. Próbą uchwycenia odniesień normatywnych wobec uŝywania poszczególnych substancji psychoaktywnych było pytanie o ocenę zachowania rówieśnika tej samej co badany płci, który od czasu do czasu sięga po poszczególne substancje. Odpowiedzi udzielane były przy uŝyciu kategorii zawartych w tabeli 42. Oceny badanych wyraźnie róŝnicuje status prawny substancji. W sprawie substancji legalnych badani są podzieleni. Odsetki badanych nie dostrzegający niczego złego w ich uŝywaniu są zbliŝone do proporcji uznających to za rzecz wysoce naganną. Najbardziej liberalne postawy badani deklarują oceniając picie piwa. W tym przypadku większość uczniów nie uwaŝa tego za naganne. Odwrotnie rozkładają się oceny uŝywania poszczególnych substancji nielegalnych. Większość badanych uwaŝa to za bardzo niewłaściwe. Tu równieŝ rodzaj substancji ma pewne znaczenie. Relatywnie najbardziej liberalnie traktowana jest marihuana.. Ryzyko związane z uŝywaniem substancji psychoaktywnych w opiniach badanych UŜywanie substancji psychoaktywnych, zarówno legalnych takich jak napoje alkoholowe, czy tytoń, jak nielegalnych takich jak narkotyki niesie za sobą ryzyko pojawienia się szkód zdrowotnych i społecznych. Ryzyko to jest szczególnie duŝe, gdy po substancje te sięgają ludzie bardzo młodzi nie świadomi tego co moŝe im grozić. Pewne znaczenie profilaktyczne 16
moŝe tu mieć świadomość wielorakich niebezpieczeństw związanych z ich uŝywaniem. Nie tylko dlatego, Ŝe uświadomienie sobie ryzyka skłaniać powinno do ograniczania konsumpcji, ale równieŝ dlatego, Ŝe stwarza ono szansę zadbania o to aby zminimalizować niebezpieczeństwo powikłań. Zobaczmy zatem na ile młodzieŝ zdaje sobie sprawę z ryzyka związanego z uŝywaniem róŝnych substancji. W ankiecie przedstawiliśmy badanym listę środków legalnych i nielegalnych, prosząc o ocenę na czterostopniowej skali ryzyka zaszkodzenia sobie w wyniku uŝywania kaŝdego z nich. W przypadku większości substancji pytaliśmy osobno o ryzyko związane z podejmowaniem prób oraz ryzyko wynikające z regularnego uŝywania. Tylko przy napojach alkoholowych, traktowanych zresztą łącznie, oraz przy konopiach wprowadziliśmy trzy poziomy nasilenia uŝywania. W przypadku alkoholu odpowiadają one trzem stylom picia tj.: małe ilości jednorazowo ale często", duŝe ilości jednorazowo ale rzadko" oraz duŝo jednorazowo i często". W odniesieniu do konopi trzy poziomy uŝywania odpowiadają eksperymentowaniu, uŝywaniu okazjonalnemu i regularnemu. Rozkłady odpowiedzi uczniów przedstawia tabela 43. Uczniowie w przewaŝającej większości dostrzegają ryzyko szkód związane z uŝywaniem substancji psychoaktywnych. Tylko bardzo nieliczni stwierdzają, Ŝe ich uŝywanie nie pociąga za sobą Ŝadnego ryzyka. Stosunkowo najwięcej takich odpowiedzi padło przy paleniu papierosów od czasu do czasu. Jednak palenie regularne w ilości co najmniej jednej paczki dziennie traktowane jest jako bardzo ryzykowne. Analiza rozkładów odpowiedzi wskazuje na nasilenie uŝywania jako główne źródło zróŝnicowania ryzyka, w mniejszym stopniu rolę tę pełni rodzaj substancji. Jest tak zarówno w klasach pierwszych jak trzecich. Eksperymentowanie z najcięŝszymi nawet narkotykami, takimi jak kompot" czy kokaina traktowane jest w sumie jako mniej ryzykowne niŝ regularne palenie papierosów lub częste picie w duŝych ilościach napojów alkoholowych. Ryzyko związane z poszczególnymi substancjami jest jednak równieŝ róŝnicowane przez badanych, chociaŝ w mniejszym stopniu. Jeśli wziąć pod uwagę tylko odsetki respondentów wybierających odpowiedź duŝe ryzyko", to na poziomie eksperymentowania za najbardziej groźne w opiniach badanych uznać moŝna kompot", konopie i kokainę. Na poziomie regularnego uŝywania największe odsetki badanych za obarczone duŝym ryzykiem uznały palenie tytoniu i konopi. Dominująca pozycja tych substancji w ocenach ryzyka szkód wiązać się moŝe z relatywnie duŝym rozpowszechnieniem ich uŝywania. Warto zwrócić uwagę na 17
wysokie odsetki badanych, którzy nie potrafili ocenić poziomu ryzyka związanego z uŝywaniem narkotyków innych niŝ marihuana i haszysz. Przy ocenie ryzyka związanego z róŝnymi stylami picia napojów alkoholowych, za najbardziej niebezpieczny młodzieŝ uznała częste picie w duŝych ilościach. W klasach pierwszych na drugim miejscu znalazło się rzadsze picie w duŝych ilościach, zaś wśród trzecioklasistów częstsze picie ale w mniejszych ilościach. RóŜnice te są jednak bardzo niewielkie. W sumie przy kaŝdej z substancji oceny dokonywane przez uczniów z obu poziomów nauczania prawie nie róŝnią się między sobą.. Wyniki odnoszące się do postrzegania ryzyka szkód w efekcie uŝywania substancji psychoaktywnych prowadzą do wniosku, Ŝe młodzieŝ jest dość dobrze zorientowana w skali zagroŝeń. Nie ulega teŝ ona stereotypom obecnym wśród starszego pokolenia, według których pojedyncze eksperymenty z narkotykami budzą znacznie większe zagroŝenie niŝ częste uŝywanie w duŝych ilościach substancji legalnych, takich jak alkohol czy tytoń. 18
Dostępność substancji psychoaktywnych Dostępność poszczególnych substancji psychoaktywnych badaliśmy pytając respondentów o to, na ile trudne byłoby dla nich zdobycie kaŝdej z nich, gdyby tego chcieli. Skala odpowiedzi wyznaczona była z jednego krańca przez odpowiedź Nie moŝliwe" a z drugiego - Bardzo łatwe". Pozostawiono teŝ moŝliwość odpowiedzi nie wiem". Ocenie badanych poddano dostępność napojów alkoholowych, leków uspokajających i nasennych, substancji wziewnych oraz poszczególnych środków nielegalnych. Pełen rozkład odpowiedzi dla uczniów klas pierwszych zawiera tabela 44. Uwagę zwraca bardzo wysoki poziom dostępności napojów alkoholowych przejawiający się w ocenach respondentów. Uczniowie klas pierwszych uznali za bardzo łatwe do zdobycie: piwo - 73% uczniów, wino - 64% uczniów i wódka - 50% uczniów. Analogiczne odsetki pierwszoklasistów uznały za niemoŝliwe do zdobycia: piwo - 3%, wino - 4% i wódkę - 6%. Jak widać większość badanych nie ma duŝych trudności z dostępem do napojów alkoholowych mimo, Ŝe według polskiego prawa sprzedaŝ i podawanie napojów alkoholowych nieletnim jest zabroniona. Dostępność poszczególnych napojów alkoholowych w ocenach trzecioklasistów jest jeszcze wyŝsza, przy czym róŝnice nie są bardzo duŝe. Najmniejsze są oczywiście w przypadku piwa a największe wódki. Odpowiedź Bardzo łatwe" padła ze strony trzecioklasistów w przypadku piwa w 85%, wina - 79% i wódki 59%. Analogiczne odsetki uznały za niemoŝliwe do zdobycia: piwo - 1%, wino - 2% i wódkę - 2%. W przewaŝającej większości badani nie mieli problemów z oceną dostępności napojów alkoholowych. Trudniejsza do oceny okazała się kwestia dostępu do leków uspokajających i nasennych. Od dokonania oceny uchyliło się 21% uczniów klas pierwszych i 26% uczniów klas trzecich. Dostęp do tych leków jest teŝ zdaniem badanych znacznie trudniejszy. Bardzo łatwo byłoby je dostać 21% pierwszoklasistów i 23% trzecioklasistów. Na tym tle dostępność substancji nielegalnych jest oczywiście oceniana jeszcze niŝej. Odsetki uczniów klas pierwszych, którzy uwaŝają za niemoŝliwe do zdobycia wahają się od 15% w przypadku konopi indyjskich do 18% w przypadku kokainy. Analogiczne odsetki stwierdzających, Ŝe byłoby im bardzo łatwo dostać poszczególne substancje wahają się od 18% w przypadku konopi indyjskich do 7% w przypadku crack. W klasach trzecich badani w przypadku większości substancji nielegalnych w mniejszym odsetku uznają je za niemoŝliwe do zdobycia. Odpowiedzi takich udzieliło w odniesieniu do najbardziej dostępnych konopi 19
19% badanych i najtrudniej dostępnej kokainy - 11% badanych. Ogólnie wydaje się, Ŝe młodzieŝ starsza ocenia dostąp do substancji nielegalnych jako łatwiejszy niŝ młodzieŝ młodsza, przy czym róŝnica nie jest duŝa. Na koniec trzeba zwrócić uwagę na bardzo wysokie odsetki badanych, którzy nie potrafili ocenić swoich moŝliwości w zakresie dostępu do substancji nielegalnych. Odsetki te były trochę wyŝsze w klasach trzecich, niŝ pierwszych. Najmniej badanych miało trudności z oceną odstępu do marihuany i haszyszu (18% w klasach pierwszych i 19% w klasach trzecich), najwięcej z oceną dostępu do crack (31% w klasach pierwszych i 37% w klasach trzecich). Te relatywnie wysokie odsetki badanych, którzy wybrali odpowiedź Nie wiem" wskazują na znaczą frakcję osób do tego stopnia nie zainteresowanych substancjami nielegalnymi, Ŝe potrafiących nawet wyobrazić sobie skali trudności w zdobyciu tego typu środków. Innego wskaźnika dostępności dostarczyły odpowiedzi na pytanie o to, czy badanemu kiedykolwiek proponowano jakieś substancje psychoaktywne. W ostatnim czasie w mass-mediach wiele mówi się o agresywnym rozwoju rynku substancji nielegalnych i ich marketingu wśród uczniów. Intencją pytania o propozycje była weryfikacja tych doniesień. Badanym przedstawiono listę środków legalnych i nielegalnych i proszono o zaznaczenie tych, które w czasie ktokolwiek im proponował. Rozkład odpowiedzi zawarty w tabeli 45 wskazuje na podobne prawidłowości jak przy uŝywaniu poszczególnych substancji. MłodzieŜ spotyka się przede wszystkim z propozycjami picia alkoholu. Propozycje dotyczące substancji nielegalnych pojawiają się u znacznie mniej licznych frakcji respondentów. Wyniki zgromadzone w tabeli nie potwierdzają alarmistycznych doniesień prasy o bezpośrednim kontakcie większości młodzieŝy z nielegalnymi narkotykami. Stosunkowo najczęściej zdarzają się propozycje dotyczące konopi. Otrzymało je chociaŝ raz w czasie 23% uczniów klas pierwszych i 33% uczniów klas trzecich. Odsetki uczniów którym proponowano amfetaminą, ecstasy lub LSD wahały się między 7% a 14%. KaŜda z pozostałych substancji nielegalnych proponowana była nie więcej niŝ 7% badanych. UŜywanie substancji psychoaktywnych w otoczeniu badanych Uzupełniającego wskaźnika rozpowszechnienia uŝywania substancji psychoaktywnym wśród młodzieŝy dostarczają odpowiedzi na pytanie o to, ile osób spośród przyjaciół respondenta uŝywa tych substancji. Wprawdzie z odpowiedzi respondentów nie moŝna w prosty sposób 20
wyliczyć liczby osób uŝywających poszczególnych środków ale mogą one w pewnym stopniu pełnić rolę kontrolną wobec oszacowań uzyskanych na podstawie informacji dotyczących uŝywania tych substancji przez respondentów. Rozkłady odpowiedzi na to pytanie zawiera tabela 46. Wyniki zgromadzone w tabelach potwierdzają znaczne rozpowszechnienie uŝywania przez młodzieŝ substancji legalnych, przede wszystkim alkoholu i tytoniu. W klasach pierwszych tylko ok. 4% uczniów nie ma wśród przyjaciół nikogo, kto piłby lub palił. W klasach trzecich analogiczne odsetki nie przekraczają 3%. Jednocześnie w klasach pierwszych ok. 1/3 badanych twierdzi, Ŝe większość ich przyjaciół pali i trochę mniej twierdzi, Ŝe większość pije. W klasach trzecich takich respondentów było ponad 40%. Znacznie rzadsze jest wśród przyjaciół respondentów zjawisko częstego upijania się. Około 1/3 badanych w klasach pierwszych nie przyjaźni się z nikim, kto upijałby się co najmniej raz w tygodniu. W klasach trzecich takich osób ok. 25%. Zdecydowanie najrzadziej badani mają do czynienia z osobami uŝywającymi innych substancji. Zarówno w klasach pierwszych jak trzecich przewaŝająca większość badanych twierdzi, Ŝe nikt z przyjaciół nie uŝywa tych środków. Zgodnie z oczekiwaniami rozpowszechnienie uŝywania poszczególnych substancji psychoaktywnych innych niŝ alkohol w otoczeniu respondentów nie jest jednakowe. Relatywnie częściej spotykamy tu konopie, a następnie leki uspokajające lub nasenne, substancje wziewne i sterydy anaboliczne. W klasach pierwszych 45% młodych ludzi przyjaźni się z osobami palącymi konopie, w klasach trzecich - blisko 55%. Do posiadania wśród przyjaciół osób przyjmujących takie narkotyki jak amfetamina, LSD, przyznaje się ok. 10-20% uczniów, a takich narkotyków jak kokaina, crack, ectasy, heroina lub kompot mniej niŝ 15%. Nie notujemy tu większych róŝnic między uczniami klas pierwszych i trzecich.. Istotnym czynnikiem ryzyka wczesnego sięgnięcia po substancje psychoaktywne moŝe być uŝywanie ich przez kogoś ze starszego rodzeństwa. Jak wynika z danych zebranych w tabeli 47 znaczne odsetki badanych deklarują posiadanie starszego rodzeństwa, które nie stroni od papierosów, czy alkoholu, w tym spoŝywanego w ilościach prowadzących do upicia się. Tylko znikome odsetki uczniów przyznały, Ŝe ktoś z ich rodzeństwa uŝywa przetworów konopi, leków uspokajających i nasennych lub ecstasy. 21
Tabela I. Rozkład próby wg. płci i roku urodzenia w podziale na klasy I i III Klasy I Klasy III Płeć MęŜczyźni 53,4% 47,0% Kobiety 46,6% 53,0% Rok urodzenia: 1981 i starsi 0,2% 10,1% 1982 1,7% 89,0% 1983 9,9% 0,9% 1984 87,4% - 1985 i młodsi 0,8% - 22
Tabela II. Rozkład próby wg. miejsca zamieszkania w podziale na klasy l i III Klasy I Klasy III Miejsce zamieszkania a miejsce nauki Ta sama miejscowość i ta sama dzielnica 34,2 36,4 Ta sama miejscowość ale inna dzielnica 39,7 38,1 Inne miejscowości 26,1 25,5 Dzielnica zamieszkania Podgórze 23,2 26,0 Nowa Huta 20,6 19,9 Krowodrze 13,2 13,1 Śródmieście 13,1 13,3 Miejscowość poza Krakowem 30,0 27,8 23
Tabela 1. Palenie tytoniu poziom klasy Pierwsze klasy Palenie papierosów kiedykolwiek w Ŝyciu Nigdy nie palił 32,8 1-2 razy 14,4 3-5 razy 7,2 6-9 razy 4,9 10-1 9 razy 4,9 20-39 razy 5,6 40 razy lub więcej 30,0 Nigdy nie palił 25,4 1-2 razy 13,2 3-5 razy 7,3 6-9 razy 5,0 10-1 9 razy 5,3 20-39 razy 5,3 40 razy lub więcej 38,5 poziom klasy Pierwsze klasy Tabela 2. Palenie tytoniu wg płci MęŜczyzna Kobieta Palenie Palenie papierosów papierosów kiedykolwiek w kiedykolwiek w Ŝyciu Ŝyciu Nigdy nie palił 29,7 36,7 1-2 razy 13.7 15,4 3-5 razy 6,6 7,9 6-9 razy 4,9 5,0 10-1 9 razy 5,4 4,5 20-39 razy 5,1 6,1 40 razy lub więcej 34,6 24,3 Nigdy nie palił 22,3 28,3 1-2 razy 12,5 13,8 3-5 razy 6,1 8,3 6-9 razy 4,5 5,4 10-1 9 razy 6,1 4,7 20-39 razy 5,1 5,5 40 razy lub więcej 43,4 34,1 Page 1
Tabela 3. Palenie tytoniu poziom klasy Pierwsze klasy Palenie papierosów w czasie 30 dni przed badaniem Nie palił w czasie 62,6 Mniej niŝ 1 papieros na tydzień 8,3 Mniej niŝ 1 papieros dziennie 4,3 1-5 papierosów dziennie 9,7 6-10 papierosów dziennie 7,9 11-20 papierosów dziennie 4,2 Więcej niŝ 20 papierosów dziennie 3,0 Nie palii w czasie 57,0 Mniej niŝ 1 papieros na tydzień 6,7 Mniej niŝ 1 papieros dziennie 4,6 1-5 papierosów dziennie 11,2 6-10 papierosów dziennie 9,7 11-20 papierosów dziennie 7,6 Więcej niŝ 20 papierosów dziennie 3,2 Page 2
poziom klasy Pierwsze klasy Tabela 4. Palenie tytoniu wg płci MęŜczyzna Palenie papierosów w czasie 30 dni przed badaniem Kobieta Palenie papierosów w czasie 30 dni przed badaniem Nie palił w czasie 59,8 66,1 Mniej niŝ 1 papieros na tydzień 7,4 9,2 Mniej niŝ 1 papieros dziennie 4,6 3,9 1-5 papierosów dziennie 9,3 10,1 6-10 papierosów dziennie 9,2 6,6 11-20 papierosów dziennie 5,7 2,4 Więcej niŝ 20 papierosów dziennie 3,9 1,7 Nie palił w czasie 53,7 60,1 Mniej niŝ 1 papieros na tydzień 6,9 6,4 Mniej niŝ 1 papieros dziennie 3,8 5,3 1-5 papierosów dziennie 9,5 12,8 6-10 papierosów dziennie 11,6 8,1 11-20 papierosów dziennie 11,2 4,4 Więcej niŝ 20 papierosów dziennie 3,4 2,9 Tabela 5. Picie napojów alkoholowych poziom klasy Nigdy nie pił 1-2 razy 3-5 razy 6-9 razy 10-19 razy 20-39 razy 40 razy lub więcej Pierwsze klasy Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 10,8 12,6 13,5 11,2 13,9 12,5 25,5 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem 20,3 20,1 14,8 13,6 13,4 8,7 9,1 Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 46,8 25,4 13,0 7,1 4,3 1,7 1,7 Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 5.0 5.7 7.6 7,7 13,0 12,7 48,3 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem. Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 9,8 12.3 12.1 13.0 17,9 14.4 20,5 28.3 24,7 21,4 12.8 8.4 2,3 1,9 Page 3
Tabela 6. Picie napojów alkoholowych Pierwsze klasy Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 89,2 10,8 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek wŝyciu Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 79,7 20,3 53,2 46,8 95,0 5,0 90,2 9,8 71,7 28,3 Tabela 7. Picie napojów alkoholowych wg płci Pierwsze klasyi MęŜczyzna Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 90,4 9,6 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem 82,1 17,9 Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 56,9 43,1 Kobieta Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 87,9 12,1 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem 76,8 23,2 Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 48,5 51,5 MęŜczyzna Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 96,8 3,2 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem 92,5 7,5 Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 77,7 22,3 Kobieta Picie napojów alkoholowych kiedykolwiek w Ŝyciu 93,4 6,6 Picie napojów alkoholowych w czasie 12 miesięcy przed badaniem 88,2 11,8 Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem 66,2 33,8 Page 4
Tabela 8. Picie poszczególnych napojów alkoholowych w ciągu całego Ŝycia poziom klasy Nigdy nie pił 1-2 razy 3-5 razy 6-9 razy 10-19 razy 20-39 razy 40 razy lubwięcej Pierwsze klasy Picie piwa kiedykolwiek w Ŝyciu 12,4 15,2 13,7 10,3 13,3 11,0 24,1 Picie wina kiedykolwiek w Ŝyciu 31,3 26,7 15,4 9,4 8,1 4,4 4,7 Picie wódki kiedykolwiek w Ŝyciu 37,9 23,3 11,6 8,0 7,7 4,4 7,0 Picie piwa kiedykolwiek w Ŝyciu 6,9 9.3 7,0 7,3 12,9 10,2 46,4 Picie wina kiedykolwiek w Ŝyciu 16,9 23,4 18,2 12,9 12,9 6,2 9,5 Picie wódki kiedykolwiek w Ŝyciu 19,1 18,0 14,8 11,0 12,5 8,5 16,1 Tabela 9. Picie poszczególnych napojów alkoholowych w czasie przed badaniem poziom klasy Nie pił 1-2 razy 3-5 razy 6-9 razy 10-19 razy 20-39 razy 40 razy lubwięcej Pierwsze klasy Picie piwa w czasie 30 dni przed badaniem 45,5 22,7 13,2 8,7 5,5 2,2 2,2 Picie wina w czasie 30dni przed badaniem 76,5 15,2 4,2 2,1 1,0,3,8 Picie wódki w czasie 30 dni przed badaniem 69,1 17,8 6,7 2,8 2,0,4 1,1 Picie piwa w czasie 30 dni przed badaniem 29,6 20,9 19,2 14,0 9,9 3,8 2,7 Picie wina w czasie 30 dni przed badaniem 68,8 21,8 6,0 1,8,8,2,4 Picie wódki w czasie 30 dni przed badaniem 53,3 25,9 12,1 5,0 2,3,8,6 Tabela 10. Picie poszczególnych napojów alkoholowych w czasie przed badaniem Pierwsze klasy Picie piwa w czasie 30 dni przed badaniem 54,5 45,5 Picie wina w czasie 30 dni przed badaniem 23,5 76,5 Picie wódki w czasie 30 dni przed badaniem 30,9 69,1 Picie piwa w czasie 30 dni przed badaniem 70,4 29,6 Picie wina w czasie 30 dni przed badaniem 31,2 68,8 Picie wódki w czasie 30 dni przed badaniem 46,7 53,3 Page 5