stomatologia praktyczna BADANIA Analiza porównawcza opracowania symulowanych zakrzywionych kanałów korzeniowych typu S za pomocą narzędzi rotacyjnych i ProTaper oraz narzędzi recyprokalnych Reciproc i WaveOne badanie in vitro Wojciech Wilkoński 1, Lidia Jamróz -Wilkońska 2, Jerzy Krupiński 1, 3, Janusz Opiła 4 Comparative analysis of instrumentation of simulated curved S -shaped root canals using & ProTaper rotary instruments and Reciproc & WaveOne reciprocating instruments in vitro study Praca recenzowana 1 Dział Badawczy Polskiego Towarzystwa Endodontycznego Kierownik: dr n. med. Wojciech Wilkoński 2 Prywatny Gabinet Stomatologiczny w Wadowicach 3 Emerytowany profesor Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach 4 Katedra Informatyki Stosowanej Wydziału Zarządzania AGH Akademia Górniczo -Hutnicza w Krakowie Kierownik: prof. dr hab. inż. Jan Tadeusz Duda Streszczenie Celem pracy była analiza porównawcza opracowania symulowanych zakrzywionych kanałów korzeniowych typu S narzędziami rotacyjnymi MTwo i ProTaper oraz narzędziami recyprokalnymi WaveOne i Reciproc. Pięćdziesiąt bloczków treningowych podzielono na 5 grup (n = 10). Kanały opracowano do rozmiaru 25, stosując technikę single length (narzędziami MTwo), crown -down (narzędziami MTwo i ProTaper) oraz technikę Yareda (narzędziami WaveOne i Reciproc). Zdjęcia bloczków przed opracowaniem i po opracowaniu kanałów nałożono na siebie i poddano analizie za pomocą programu komputerowego (GIMP -2.6, ImageJ 1,45s). W kanałach opracowanych narzędziami MTwo single length, ProTaper oraz WaveOne zaobserwowano największą zmianę kątów krzywizn oraz transportację. W kanałach opracowanych narzędziami ProTaper i WaveOne stwierdzono największe zmiany długości roboczej oraz największy odsetek rozkalibrowanych otworów wierzchołkowych. Kanały opracowane narzędziami MTwo techniką crown -down odznaczały się najlepiej zachowaną pierwotną osią kanału. Nowe narzędzia recyprokalne Reciproc w opracowaniu kanałów dały podobne wyniki do narzędzi MTwo z użyciem techniki crown -down. Summary The aim of the study was to make a comparative analysis of instrumentation of simulated curved S -shaped root canals using & ProTaper rotary instruments and Reciproc & WaveOne reciprocating instruments. Fifty training blocks were divided into 5 groups (n = 10). The canals were instrumented to size 25 ISO, using the single length (with instruments MTwo), crown -down (with MTwo and ProTaper) and the Yareda s technique (instruments WaveOne and Reciproc). Photographs of the blocks before and after canal instrumentation were superimposed on each other and were analysed with the help of the GIMP -2.6, ImageJ 1,45s program. In the canals instrumented with the instruments MTwo single length, ProTaper and WaveOne there were found to be the greatest number of changes in degree of curvature and transportation. The greatest changes in working length and the greatest percentage of uncalibrated apical openings were found in the canals instrumented with ProTaper and WaveOne. Canals instrumented with MTwo using the crown -down technique had the best retention of the original canal axis. The new reciprocating instruments Reciproc, in canal instrumentation, gave results similar to the MTwo using the crown -down technique. Hasła indeksowe: narzędzia rotacyjne, narzędzia recyprokalne, technika crown -down Key words: rotary instruments, reciprocating instruments, crown -down technique 138 MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013
Prawidłowe opracowanie i odkażenie kanałów korzeniowych jest niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na wynik leczenia endodontycznego. Rotacyjne narzędzia niklowo -tytanowe pozwalają na stosunkowo szybkie i bezpieczne opracowanie kanałów korzeniowych z dobrym zachowaniem ich pierwotnego przebiegu (1). Niedawno wprowadzone na rynek niklowo -tytanowe narzędzia recyprokalne mogą stanowić alternatywę dla narzędzi rotacyjnych. Ruch recyprokalny, czyli naprzemienna częściowa rotacja w prawo i lewo, powoduje, że narzędzia nie klinują się w kanale korzeniowym jak przy pełnej rotacji. Obecnie są dostępne dwa tego typu systemy narzędzi: Reciproc (VDW, Niemcy) oraz WaveOne (Dentsply Maillefer, Szwajcaria). Narzędzia Wave- One są pochodną narzędzi ProTaper (Dentsply Maillefer), w których, między innymi, zmody fikowano krawędzie tnące, natomiast narzędzia Reciproc powstały przy współpracy z prof. Yaredem pomysłodawcą metody pojedynczego narzędzia. Yared po raz pierwszy opisał wspomnianą metodę pracy w 2008 roku (2). Wówczas stosował narzędzia ProTaper F2, ale ich sztywność i kształt przekroju poprzecznego nie umożliwiały uzyskania zakładanych wyników (3). Narzędzia Reciproc są zbliżone do narzędzi MTwo (VDW), odznaczają się zatem bardziej agresywną charakterystyką pracy. Z badań autorów wynika, iż zależnie od systemu narzędzia recyprokalne umożliwiają oczyszczenie kanałów korzeniowych nie tylko o okrągłym przekroju poprzecznym. W kanałach korzeniowych o nieregularnym kształcie przekroju poprzecznego, korzystniejsze wyniki uzyskano, pracując narzędziami o wyraźnie dodatnim kącie skrawania (4, 5, 6). Narzędzia recyprokalne obu systemów są wykonane ze stopu typu M -wire, który charakteryzuje większa wytrzymałość i elastyczność niż standardowy stop niklowo -tytanowy (7). W badaniu przeprowadzonym na bloczkach ćwiczeniowych z kanałami typu L, narzędzia recyprokalne uzyskały zbliżone wyniki do narzędzi rotacyjnych (8). Jednak w zębach naturalnych kanały korzeniowe zwykle nie mają tylko jednej krzywizny. Czasami krzywizny w kanałach korzeniowych mają kształt wydłużonej litery S. Aby odzwierciedlić ten wariant anatomiczny, firma Dentsply Maillefer wytwarza bloczki ćwiczeniowe typu S. Nie wiadomo, czy zdolność do zachowania osi kanału z jedną krzywizną przekłada się na sytuację z dwiema krzywiznami. Hipoteza zerowa niniejszego badania zakłada, że opracowanie podwójnie zakrzywionych kanałów korzeniowych nowymi narzędziami recyprokalnymi będzie skutkować większą transportacją oraz wyższą frekwencją aberracji w stosunku do narzędzi rotacyjnych. W związku ze skromną liczbą prac badawczych na temat opracowania zakrzywionych kanałów nowymi narzędziami recyprokalnymi w w literaturze przedmiotu, postanowiono je zbadać na bloczkach akrylowych z podwójnie zakrzywionymi kanałami typu S. Cel pracy Celem pracy było porównanie opracowania symulowanych kanałów korzeniowych o zakrzywieniu typu S za pomocą: narzędzi rotacyjnych MTwo techniką single length, narzędzi rotacyjnych MTwo techniką crown -down, narzędzi rotacyjnych ProTaper techniką crown -down, narzędzi recyprokalnych Wave- One, narzędzi recyprokalnych Reciproc, a w szczególności: granic preparacji z uwzględnieniem zmian średnicy otworów wierzchołkowych, zmiany długości roboczej, frekwencji aberracji w opracowanych kanałach, zmiany kąta krzywizny, stożkowatości, ilości usuniętej żywicy, transportacji i zmiany przebiegu osi kanału. Materiał i metody W badaniu zastosowano 50 bloczków treningowych z kanałami typu S (Dentsply Maillefer). Wyjściowa średnica symulowanych kanałów korzeniowych to 0,15 mm (15 wg ISO). Długość kanałów przed opracowaniem wynosiła 16 mm. Krzywizny były zlokalizowane w odległości 4 i 2 mm od wierzchołka, a ich kąty wynosiły 36. Promień krzywizny koronowej wynosił 6 mm, a krzywizny wierzchołkowej 3 mm (9). Bloczki oznaczono od 1 do 50 wiertłem różyczkowym na dolnych częściach przednich ścianek, a następnie kanały wypełniono tuszem typu Indian Ink (Talens, Holandia) i sfotografowano. Aby uniemożliwić kontrolę wzrokową w trakcie opracowania kanałów, ścianki boczne bloczków zaklejono czarną taśmą izolacyjną. Bloczki podzielono na pięć równych grup badanych (n = 10): MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013 139
stomatologia praktyczna BADANIA Grupa 1 narzędzia MTwo technika single length, Grupa 2 narzędzia MTwo technika crown -down, Grupa 3 narzędzia ProTaper technika crown -down, Grupa 4 narzędzia WaveOne, Grupa 5 narzędzia Reciproc. Długość roboczą wyznaczono na 15,5 mm, czyli o 0,5 mm krótszą niż wynosiła początkowa długość sztucznych kanałów. Narzędzia rotacyjne W grupie 1 kanały opracowano narzędziami MTwo techniką single- -length z zastosowaniem mikrosilnika endodontycznego Silver Reciproc (VDW) zaprogramowanego zgodnie z zaleceniami producenta. Posłużono się następującą sekwencją narzędzi: 10.04, 15.05, 20.06, 25.06 na pełną długość roboczą 15,5 mm. W grupie 2 zastosowano narzędzia MTwo techniką crown -down za pomocą mikrosilnika endodontycznego Silver Reciproc. Narzędzi użyto w następującej kolejności: 25/06 na 8 mm, 20/06 na 10 mm, 15/05, 20/06, 25/06 na 15,5 mm (pełna długość robocza). Kanały z grupy 3 opracowano narzędziami ProTaper techniką crown -down z użyciem mikrosilnika endodontycznego Silver Reciproc, stosując ustawienia zalecane i zaprogramowane przez producenta. Zastosowano następującą sekwencję narzędzi: S1 na 10 mm, SX na 8 mm, S1, S2, F1, F2 na 15,5 mm (pełna długość robocza). Każde narzędzie pokrywano cienką warstwą lubrykantu FileCare (VDW), a w czasie między cyklami pracy kanały korzeniowe płukano 5,25% roztworem podchlorynu sodu. Narzędzia recyprokalne W grupach 4 i 5 do opracowania kanałów zastosowano technikę recyprokalną pojedynczego narzędzia według Ghassana Yareda (2). W grupie 4 posłużono się narzędziami WaveOne Primary o rozmiarze 25.08, a w grupie 5 narzędziami Reciproc o rozmiarze 25.08. Mikrosilnik Silver Reciproc zaprogramowano na ruch recyprokalny dla danego systemu narzędzi. Narzędziami recyprokalnymi wykonywano trzykrotne ruchy posuwisto -zwrotne w symulowanych kanałach, po czym kanały płukano 5,25% podchlorynem sodu i rekapitulowano pilnikami C ISO 10. Na każde narzędzie nanoszono niewielką ilość lubrykantu FileCare. Narzędziami stopniowo poszerzano kanały do uzyskania długości roboczej 15,5 mm, którą osiągano po trzech takich cyklach. Z bloczków z opracowanymi kanałami odklejono taśmę. Po wypłukaniu kanałów 5,25% podchlorynem sodu i wysuszeniu ćwiekami papierowymi (VDW), dokonano pomiaru średnic otworów wierzchołkowych za pomocą mikrometru typu IP67 i mikroskopu Zeiss OPMI Pico (Zeiss) w powiększeniu 20 -krotnym. Dla ułatwienia oceny wprowadzono następującą skalę: otwór nienaruszony: średnica < 0,25 mm, otwór poszerzony: średnica 0,25 mm, otwór zablokowany. Następnie do kanałów wprowadzono uprzednio skalibrowane ćwieki gutaperkowe, o rozmiarze 25/04, do osiągnięcia klinowania wierzchołkowego. Kalibracji ćwieków dokonano za pomocą linijki endodontycznej z otworami kalibrującymi (Dentsply Maillefer). Odległość od wierzchołka ćwieka gutaperkowego do otworu wierzchołkowego symulowanego kanału oznaczono umownie jako odległość P -F. Zmierzono ją w 20 -krotnym powiększeniu mikrometrem typu IP67. Wyróżniono cztery typy odległości: A P -F = 0-0,5 mm, B P -F = 0,5-1 mm, C P -F > 1 mm, D P -F < 0 mm (ćwiek poza otworem). Po przeprowadzeniu pomiarów kanały ponownie wypełniono tuszem kreślarskim i sfotografowano. Dwóch niezależnych obserwatorów dokonało oceny opracowanych kanałów pod kątem aberracji typu zip, elbow oraz ledge w opracowanych kanałach (ryc. 1a, b, c). W analizie komputerowej zdjęć posłużono się programami GIMP -2.6 (GIMP Development Team) oraz ImageJ 1.45s (National Institutes of Health, USA). Zdjęcia bloczków przed opracowaniem i po opracowaniu zostały cyfrowo nałożone na siebie (ryc. 2a, b, c, d, e). Pomiarów dokonano w dziewięciu punktach referencyjnych w odległości od 1 do 9 mm od końca symulowanego kanału, przez prostopadły pomiar odległości od ściany kanału przed opracowaniem i po opracowaniu, dla zewnętrznej i wewnętrznej ściany kanałów korzeniowych. Obliczono następujące parametry: zmiana kąta krzywizny, stożkowatość, ilość materiału usuniętego ze ścian kanałów, transportację oraz utrzymanie osi kanału. Dane zapisano w bazie danych i poddano analizie statystycznej za pomocą testów ANOVA, U Manna- -Whitneya, Kruskala -Wallisa, R Spe- 140 MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013
a b c Ryc. 1. Typowe aberracje: a) typu zip, b) typu elbow, c) typu ledge. armana, chi 2 Pearsona oraz chi 2 NW przy poziomie istotności p 0,05. Wyniki a d b e c Ryc. 2. Nałożone na siebie dwa obrazy bloczków przed opracowaniem i po opracowaniu kanału narzędziami: a) (technika single -length ), b) (technika crown -down ), c) ProTaper, d) WaveOne Primary, e) Reciproc 25. Średnice otworów wierzchołkowych Sklasyfikowane średnice otworów wierzchołkowych w poszczególnych grupach zebrano w tabeli I. W grupach 3 i 4 (ProTaper, Wave- One) stwierdzono występowanie poszerzonych otworów, odpowiednio o 10% oraz 50%. W pozostałych grupach wszystkie otwory pozostały nieposzerzone. W żadnej grupie nie stwierdzono otworów zablokowanych opiłkami żywicy. Różnice między grupami 3 i 4 a pozostałymi grupami były istotne statystycznie (p = 0,003). Klinowanie się ćwieka gutaperkowego W trzech z czterech badanych grup, z wyjątkiem gru- MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013 141
stomatologia praktyczna BADANIA TABELA I. Średnice otworów wierzchołkowych po opracowaniu symulowanych kanałów Grupa 1 single-length Grupa 2 crown-down Grupa 3 ProTaper Grupa 4 WaveOne Grupa 5 Reciproc < 0,25 mm 10 10 9 6 10 0,25 mm 0 0 1 4 0 zablokowany 0 0 0 0 0 średnia [mm] 0,11 0,11 0,17 0,245 0,135 TABELA II. Klinowanie się ćwieka gutaperkowego w opracowanych kanałach Typ Grupa 1 single-length Grupa 2 crown-down Grupa 3 ProTaper Grupa 4 WaveOne Grupa 5 Reciproc 0-0,5 mm A 6 8 8 6 10 0,5-1 mm B 4 2 2 0 0 > 1 mm C 0 0 0 0 0 < 0 mm D 0 0 0 4 0 Średnia P -F 0,48 0,46 0,095 0,035 0,38 TABELA III. Aberracje, które stwierdzono w opracowanych kanałach Typ Grupa 1 single-length Grupa 2 crown-down Grupa 3 ProTaper Grupa 4 WaveOne Grupa 5 Reciproc zip 1 0 2 0 0 elbow 0 0 1 0 0 ledge 1 0 2 1 0 py 4 (WaveOne), występowało klinowanie się ćwieka gutaperkowego typu A i B. We wspomnianych grupach większy odsetek dotyczył typu A. W grupie 4 w 40% próbek stwierdzono brak klinowania się ćwieka gutaperkowego (typ D). Różnice między grupami były istotne statystycznie (p = 0,003). Dane zestawiono w tabeli II. Zmiana długości roboczej W każdej badanej grupie wystąpiły zmiany długości roboczej, których wartości przedstawia rycina 3. Największe zmiany długości roboczej stwierdzono w grupach 3 (ProTaper), i 4 (WaveOne Primary), których mediany wynosiły odpowiednio 0,41 i 0,47 mm. Stwierdzono istotne statystycznie różnice między grupą 4 a grupami 1 i 2 (MTwo) (p = 0,0). Aberracje W grupach 2 (MTwo crown down ) oraz 5 (Reciproc) nie występowały żadne aberracje opracowanych kanałów. W grupie 4 (WaveOne) stwierdzono jedną próbkę z aberracją typu ledge. W grupie 1 (MTwo single length ) odnotowano dwie próbki z aberracjami typu zip i ledge. Najwięcej aberracji (50% próbek) stwierdzono w grupie 3 (ProTaper) po 20% próbek typu zip i ledge oraz 10% typu elbow. Różnice między grupami były nieistotne statystycznie (p = 0,31). Dane te zebrano w tabeli III. Zmiana kąta krzywizny Ryc. 3. Średnia zmiana długości roboczej [mm] opracowanych symulowanych kanałów. Krzywizna koronowa Największe zmiany kąta krzywizny koronowej stwierdzono w grupie 1 (MTwo single length ), których mediana wyniosła 10,83. Najmniejsze zmiany kąta krzywizny korono- 142 MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013
wej odnotowano w grupie 2 (MTwo crown -down ) oraz grupie 5 (Reciproc), odpowiednio 6,45 i 6,71. Stwierdzono znamienne statystycznie różnice między grupą 1 a grupami 2, 4 i 5 (p = 0,01) oraz między grupą 2 a grupą 3 (p = 0,02). Krzywizna wierzchołkowa Największe zmiany kąta krzywizny wierzchołkowej zaobserwowano w grupie 3 (ProTaper) 11,47, natomiast najmniejsze w grupach 2 (MTwo crown down ) i 5 (Reciproc) wynoszące odpowiednio 4,64 oraz 5,22. Stwierdzono istotne statystycznie różnice między grupą 1 a grupami 2 i 5 (p = 0,03), grupą 3 a grupami 2 i 5 (p = 0,0) oraz grupą 2 a grupą 4 (p = 0,01). Nie stwierdzono korelacji między zmianą kąta koronowego i wierzchołkowego w obrębie badanych grup. Dane zebrano w tabeli IV. Stożkowatość Na podstawie pomiarów wyliczono sumaryczną stożkowatość na odcinku od 1 do 9 mm od symulowanego otworu anatomicznego (ryc. 4). Największa stożkowatość charakteryzowała kanały w grupach 4 (WaveOne) oraz 5 (Reciproc), których średnie wartości wynosiły 4,12%, ale różnice między grupami były nieistotne statystycznie. Ilość materiału usuniętego ze ścian kanałów W symulowanych kanałach typu S najwięcej materiału usunięto na odcinku 5-9 mm na wewnętrznej ścianie krzywizny koronowej oraz na odcinku 2-4 mm na wewnętrznej ścianie krzywizny wierzchołkowej. W części wierzchołkowej (na odcinku 1-3 mm od wierzchołka) i środkowej (na odcinku 4-6 mm) najwięcej TABELA IV. Zmiana kątów krzywizn w opracowanych kanałach [ ] Krzywizna koronowa Krzywizna wierzchołkowa Grupa 1 single-length Ryc. 4. Średnia stożkowatość opracowanych kanałów. Grupa 2 crown-down Grupa 3 ProTaper Grupa 4 WaveOne Grupa 5 Reciproc Średnia 10,83 6,45 7,36 7,19 6,71 SD 0,51 0,36 0,30 0,48 0,37 Średnia 7,24 4,64 11,47 6,66 5,22 SD 0,35 0,37 0,54 0,49 0,39 TABELA V. Ilość materiału usuniętego z prawej ściany kanałów [mm] System Odległość od wierzchołka 1-9 mm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Grupa 1 s l 0,06 0,32 0,36 0,23 0,13 0,05 0,13 0,20 0,31 Grupa 2 c d 0,07 0,29 0,33 0,23 0,17 0,12 0,15 0,19 0,25 Grupa 3 Protaper 0,03 0,30 0,38 0,26 0,15 0,13 0,12 0,19 0,24 Grupa 4 WaveOne 0,08 0,29 0,34 0,25 0,15 0,11 0,13 0,19 0,24 Grupa 5 Reciproc 0,08 0,29 0,34 0,25 0,15 0,11 0,13 0,19 0,24 TABELA VI. Ilość materiału usuniętego z lewej ściany kanałów [mm] System Odległość od wierzchołka 1-9 mm 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Grupa 1 s l 0,10 0,04 0,03 0,05 0,28 0,38 0,33 0,22 0,09 Grupa 2 c d 0,06 0,07 0,06 0,08 0,20 0,32 0,30 0,24 0,16 Grupa 3 Protaper 0,14 0,07 0,03 0,06 0,27 0,32 0,36 0,26 0,22 Grupa 4 WaveOne 0,06 0,08 0,06 0,06 0,25 0,36 0,37 0,27 0,23 Grupa 5 Reciproc 0,06 0,08 0,06 0,06 0,25 0,36 0,37 0,27 0,23 MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013 143
stomatologia praktyczna BADANIA Ryc. 5. Średnie wartości [mm] usuniętego materiału z lewej (kolor niebieski) i z prawej (kolor zielony) ściany kanałów w zależności od odległości od wierzchołka grupa 1 (MTwo single -length ). Ryc. 6. Średnie wartości [mm] usuniętego materiału z lewej (kolor niebieski) i z prawej (kolor zielony) ściany kanałów w zależności od odległości od wierzchołka grupa 2 (MTwo crown -down ). Ryc. 7. Średnie wartości [mm] usuniętego materiału z lewej (kolor niebieski) i z prawej (kolor zielony) ściany kanałów w zależności od odległości od wierzchołka grupa 3 (ProTaper crown -down ). Ryc. 8. Średnie wartości [mm] usuniętego materiału z lewej (kolor niebieski) i z prawej (kolor zielony) ściany kanałów w zależności od odległości od wierzchołka grupa 4 (WaveOne Primary). Ryc. 9. Średnie wartości [mm] usuniętego materiału z lewej (kolor niebieski) i z prawej (kolor zielony) ściany kanałów w zależności od odległości od wierzchołka grupa 5 (Reciproc 25). Transportację i utrzymanie osi kanału obliczono, odejmując wartość ilości usuniętego materiału z prawej i lewej ściany kanałów. Wartość ujemna oznacza transportację osi kanału w stronę lewej ściany kanału, natomiast dodatnia transportację w kierunku prawej ściany kanału. W odległości 1-3 mm od wierzchołka we wszystkich grupach zaobserwowano transportację kanałów w stronę prawą. Największą transportacją w części wierzchołkowej odznaczały się kanały z grupy 1 (MTwo single length ) oraz z grupy 3 (ProTaper). W tej części nie stwierdzono znażywicy usunięto z kanałów grupy 1 (MTwo single length ) oraz grupy 3 (ProTaper). W części koronowej (na odcinku 7-9 mm) najwięcej usuniętego materiału stwierdzono w grupach 3 (ProTaper) i 4 (Wave- One). Wartości liczbowe ilości zebranego materiału na prawej i lewej ścianie kanałów zebrano w tabelach V -VI oraz na rycinach 5-9. Transportacja i utrzymanie osi kanału 144 MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013
miennych statystycznie różnic między grupami. Na odcinku 4-6 mm od wierzchołka zaobserwowano stopniowy wzrost transportacji kanałów w stronę lewą. Największe wartości uzyskano w grupach 1 (MTwo single length ), 3 (ProTaper) oraz 4 (Wave- One). Stwierdzono istotne statystycznie różnice między grupą 1 a pozostałymi grupami, z wyjątkiem grupy 4 (p = 0,0). Na odcinku 7-9 mm zaobserwowano stopniowy spadek transportacji i powrót do osi kanału i strony prawej. Największą transportację na tym odcinku odnotowano w grupach 3 (ProTaper) i 4 (WaveOne). Różnice między grupą 1 a grupami 3 i 4 oraz grupą 2 a grupami 3 i 4 były istotne statystycznie (p = 0,0). Dane przedstawia tabela VII oraz rycina 10. TABELA VII. Transportacja osi kanałów w zależności od narzędzi użytych do opracowania kanałów [mm] System Odległość od wierzchołka 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Grupa 1 s l -0,04 0,28 0,36 0,18-0,15-0,33-0,20-0,02 0,22 Grupa 2 c d 0,01 0,22 0,27 0,15-0,03-0,06-0,2-0,05 0,09 Grupa 3 Protaper -0,12 0,23 0,35 0,2-0,12-0,19-0,24-0,07 0,02 Grupa 4 WaveOne 0,02 0,21 0,28 0,18-0,1-0,25-0,24-0,08 0,01 Grupa 5 Reciproc 0,02 0,21 0,26 0,18-0,07-0,2-0,2 0,01 0,03 Ryc. 10. Transportacja [mm] i utrzymanie osi kanału przez badane narzędzia. Dyskusja Zachowanie pierwotnej osi kanału jest istotnym parametrem określającym przydatność narzędzi do opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych. Przeprowadzone badanie miało przynieść odpowiedź na pytanie o skuteczność nowo wprowadzonych narzędzi recyprokalnych w podwójnie zakrzywionych kanałach korzeniowych. Aby opisać w sposób liczbowy krzywizny w kanałach, określono następujące parametry: kąt krzywizny, promień krzywizny, odległość krzywizny od wierzchołka i ujścia kanału. W akrylowych bloczkach ćwiczeniowych kanały mają dokładnie zde finiowane parametry, zatem warunki eksperymentu są powtarzalne i jedyną zmienną jest sposób opracowania kanału. W niniejszym badaniu posłużono się bloczkami ćwiczeniowymi z podwójnie zakrzywionymi kanałami typu S o ściśle określonych kątach i promieniach obu krzywizn, ich wzajemnym położeniu oraz odległości od końców kanału. Istotnym ograniczeniem tej metodologii jest fakt, iż bloczki są wykonane z przezroczystej żywicy akrylowej. Jest to materiał o zupełnie odmiennych parametrach mechanicznych od zębiny i nie jest pewne, czy wyniki uzyskane tą drogą mogą służyć jako jedyne źródło informacji i być podstawą do formułowania wniosków klinicznych (9, 10). Wymagałoby to przeprowadzenia badania porównawczego również na zębach naturalnych. W związku z nieskończoną ilością kombinacji przestrzennych w budowie kanałów korzeniowych w zębach ludzkich niezwykle trudne byłoby zebranie odpowiedniej liczby zębów o możliwie najbardziej zbliżonej morfologii. Dlatego w badaniach na zębach ludzkich uzyskanie wysokiej powtarzalności wyników z niskim odchyleniem standardowym jest niemalże niemożliwe, tym bardziej jeśli badanie ma dotyczyć podwójnie zakrzywionych kanałów typu S (11). Do zalet stosowania bloczków akrylowych należy łatwość pozyskania danych przed opracowaniem, po opracowaniu i nawet w trakcie opracowania symulowanych kanałów korzeniowych. Jest to możliwe dzięki pełnej przezierności bloczków. Możliwości, jakie niesie ze sobą obróbka komputerowa obrazów, powodują, iż pomiary i obliczenia są bardzo precyzyjne i stosunkowo szybkie. Ze względu na ogrom informacji, jakie się uzyskuje z pomiarów, konieczne było wprowadzenie odpowiednich kryteriów, skal i klasy fikacji, aby można było wielokierunkowo przeanalizować otrzymane wyniki. W niniejszym badaniu zastosowano zmody fikowaną metodologię z badań Sonntag i wsp. oraz Yang i wsp. (9, 10). W wyniku obliczeń i analizy danych uzyskano, między innymi, informacje odnośnie do zachowania osi kanału, zmiany kąta, transporta- MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013 145
stomatologia praktyczna BADANIA cji, aberracji, klinowania się skalibrowanego ćwieka gutaperkowego, poszerzenia i transportacji otworów wierzchołkowych itp. Na podstawie przeprowadzonego badania można stwierdzić, iż w każdej badanej grupie stwierdzono występowanie umiarkowanej transportacji w kierunku wewnętrznych ścian w obrębie krzywizn oraz na zewnątrz krzywizn w odcinku bezpośrednio po krzywiźnie. Różnice między grupami były nieznaczne, chociaż uzyskano znamienne statystycznie różnice między grupami kanałów opracowanych narzędziami ProTaper i Wave- One w stosunku do grup opracowanych narzędziami MTwo w odcinkach środkowym i koronowym kanałów. W grupie opracowanej narzędziami MTwo techniką single length uzyskano większą transportację niż w grupie MTwo crown- -down i grupie Reciproc. W poprzednim badaniu autorów, opartym na bloczkach typu L, największą transportację, frekwencję występowania aberracji oraz zmiany kąta krzywizny stwierdzono w kanałach opracowanych narzędziami ProTaper (8). W niniejszym badaniu również zaobserwowano najwięcej aberracji w grupie opracowanej narzędziami ProTaper. Podobne obserwacje poczynili Schäfer i wsp., Yang i wsp. oraz Calberson i wsp. (9, 11, 12). W odróżnieniu od poprzedniego badania autorów, występują pewne rozbieżności w wynikach dla grup opracowanych narzędziami MTwo. W badaniu na bloczkach typu L, kanały opracowane tymi narzędziami charakteryzowały dobre zachowanie osi kanału (niskie wartości transportacji), małe zmiany kąta krzywizny oraz ogólnie zbliżone wyniki w obu grupach opracowanych dwiema technikami ( single length i crown -down ) (8). Pewnym zaskoczeniem dla autorów były gorsze wyniki w grupie opracowanej techniką single length. W tej grupie stwierdzono większą transportację oraz zmiany kątów obu krzywizn w stosunku do grupy opracowanej techniką crown down. W niniejszym badaniu w kanałach opracowanych techniką crown down uzyskano najkorzystniejsze wyniki. Przyjęta sekwencja crown -down umożliwiła opracowanie narzędziami MTwo zakrzywionych kanałów z akceptowalną transportacją oraz dobrym zachowaniem pierwotnej osi. Z poprzednio przeprowadzonego przez autorów badania wynika, iż przyjęta sekwencja jest również skuteczna w opracowaniu kanałów o nieregularnym przekroju poprzecznym (1). W niniejszym badaniu nowe narzędzia recyprokalne umożliwiły uzyskanie dobrych wyników. Pracując narzędziami WaveOne, które są pochodną narzędzi ProTaper, uzyskano zbliżone lub mniejsze wartości transportacji osi kanału, podobne wartości zmiany kąta koronowego oraz mniejsze zmiany kąta wierzchołkowego w stosunku do pierwowzoru. Natomiast niekorzystne wyniki dla obu systemów (ProTaper oraz Wave- One) dotyczą zmiany długości roboczej oraz poszerzenia otworu wierzchołkowego. W przypadku narzędzi WaveOne blisko połowę próbek charakteryzował brak prawidłowego klinowania się skalibrowanego ćwieka gutaperkowego. Nie wiadomo, czy taka tendencja występuje również w zębach naturalnych. Być może nie ma to większego wpływu, gdyż w trakcie zabiegu jest możliwa kontrola długości roboczej. Natomiast wyniki tych badań wskazują, że takie pomiary powinny być w warunkach klinicznych powtarzane w trakcie opracowania kanałów. Stosując narzędzia Reciproc, uzyskano zbliżone wyniki do grupy opracowanej narzędziami MTwo techniką crown -down. Wartości zmiany długości roboczej, kątów krzywizn, jak i transportacji były niewielkie, a różnice względem wzorcowej grupy MTwo crown- -down były zwykle nieistotne statystycznie. Można zatem przypuścić, iż narzędzia Reciproc charakteryzuje wysoka przydatność do opracowania podwójnie zakrzywionych kanałów korzeniowych. Tę hipotezę należy jednak potwierdzić badaniami na zębach naturalnych. Wnioski Na podstawie niniejszego badania można wysnuć następujące wnioski: 1. We wszystkich badanych grupach stwierdzono umiarkowaną transportację wewnętrznych ścian krzywizn oraz transportację na zewnątrz w odcinku za krzywiznami. 2. Najlepsze zachowanie pierwotnej osi kanału, najmniejsze zmiany kąta i najmniejszą transportację osiągnięto, używając narzędzi MTwo i stosując przyjętą sekwencję crown -down. 3. Stosując narzędzia i posługując się techniką single length, uzyskano mniej korzystne wyniki niż techniką crown -down (większa transportacja i zmiany kątów obu krzywizn). 4. Nowe narzędzia recyprokalne Reciproc umożliwiły uzyskanie zbliżonych wyników do MTwo crown- -down. 5. Największą transportację, wyprostowanie krzywizn, aberracje i rozkalibrowanie wierzchołków stwierdzono w kanałach opracowanych narzędziami ProTaper oraz WaveOne. 146 MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013
PIŚMIENNICTWO 1. Wilkoński W., Zbożeń J., Zbożeń T., Jamróz -Wilkońska L.: Porównanie opracowania kanałów korzeniowych za pomocą systemów rotacyjnych i EndoWave oraz nowego systemu SAF badanie in vitro. Mag. Stomatol., 2010, XX, 11, 82-94. 2. Yared G.: Canal preparation using only one Ni -Ti rotary instrument: preliminary observations. Int. Endod. J., 2008, 41, 4, 339-344. 3. De -Deus G. i wsp.: Suboptimal debridement quality produced by the single - file F2 ProTaper technique in oval -shaped canals. J.Endod., 2010, 36, 11, 1897-1900. 4. Wilkoński W, Jamróz -Wilkońska L, Krupiński J, Opiła J.: Analiza porównawcza jakości opracowania kanałów korzeniowych za pomocą systemów rotacyjnych ProTaper i oraz systemu recyprokalnego Reciproc badanie in vitro. Porad. Stomatol., 2011, 115, 9, 340-347. 5. Wilkoński W., Jamróz -Wilkońska L., Krupiński J., Opiła J.: Porównanie skuteczności opracowania kanałów korzeniowych instrumentami Reciproc 25 oraz ProTaper F2 z zastosowaniem techniki Ghassana Yareda badanie in vitro. Mag. Stomatol. Online, 2011, XXI, 11, 144-150. 6. Wilkoński W, Jamróz -Wilkońska L, Krupiński J, Opiła J.: Porównanie jakości opracowania kanałów korzeniowych techniką rotacyjną narzędziami oraz techniką recyprokalną narzędziami Reciproc 25, ProTaper F2 oraz WaveOne Primary badanie in vitro. Porad. Stomatol., 2011, 118, 11, 480-487. 7. Pereira E.S. i wsp.: Physical and mechanical properties of a thermomechanically treated NiTi wire used in the manufacture of rotary endodontic instruments. Int. Endod. J., 2012, 45, 5, 469-474. 8. Wilkoński W., Jamróz -Wilkońska L., Krupiński J., Opiła J.: Porównanie opracowania zakrzywionych kanałów korzeniowych za pomocą różnych systemów instrumentów niklowo- -tytanowych badanie in vitro. e -Dentico, praca po recenzji, oddana do druku. 9. Yang G.B. i wsp.: Shaping ability of progressive versus constant taper instruments in simulated root canals. Int. Endod. J., 2006, 39, 10, 791-799. 10. Sonntag D. i wsp.: Root canal preparation with the NiTi systems K3, and ProTaper. Aust. Endod. J., 2007, 33, 2, 73-81. 11. Schafer E., Erler M., Dammaschke T.: Comparative study on the shaping ability and cleaning ef ficiency of rotary M two instruments. Part 1. Shaping ability in simulated curved canals. Int. Endod. J., 2006, 39, 196-200. 12. Calberson F.L. i wsp.: Shaping ability of ProTaper nickel -titanium files in simulated resin root canals. Int. Endod. J., 2004, 37, 9, 613-623. MAGAZYN STOMATOLOGICZNY NR 4/2013 147