aspekty medyczne, prawne i organizacyjne

TRANSPLANTACJA NARZĄDÓW aspekty medyczne, prawne i organizacyjne Zabrze 2013

Autorzy: Bogumiła Król Joanna Zembala - John Nadzór merytoryczny: Prof. dr hab. n med. Marian Zembala Katedra i Oddział Kliniczny Kardiochirurgii i Transplantologii SUM Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu Wydawca: Fundacja Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu ul. Wolności 182 lok. 42-45, 41-800 Zabrze www.fundacjasccs.pl Sfinansowano ze środków Ministerstwa Zdrowia w ramach Programu Wieloletniego na lata 2011-2020. Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej.

Spis treści Co to jest transplantacja? 5 Historia polskiej medycyny transplantacyjnej 5 Regulacje prawne w Polsce 6 Co mówi religia na temat transplantacji narządów 6 Od kogo można pobrać narządy? 6 Co to jest śmierć mózgu? 6 Świadome dawstwo zgoda i sprzeciw w polskiej ustawie transplantacyjnej 7 Kiedy, od kogo i w jakich warunkach pobiera się narządy 7 Dawstwo rodzinne 8 Jakie są wyniki transplantacji narządów? 8 Rozwój transplantacji narządów w Polsce 9 Życie po przeszczepie 9 Czy pacjenci po transplantacji mogą wrócić do aktywności zawodowej? 9 Czy przeszczep zmienia osobowość? 10 Jakie narządy można przeszczepiać? 10 Co to są leki immunosupresyjne? 11 Kto jest kim w transplantacji czyli uczestnicy procesu pobierania i przeszczepiania narządów 11 Program edukacji i promocji idei transplantacji na terenie województwa śląskiego na lata 2013-2014 w ramach realizacji Narodowego Programu Medycyny Transplantacyjnej - Program Wieloletni 2011-2020 Ministerstwa Zdrowia 13

Bez wiersza... Bez mojego wiersza I słońce ogrzeje ziemię I deszcz padać będzie Bez mojego wiersza I potok i rzeka zaszumi I ptak o świcie zaśpiewa Bez mojego wiersza Zielone trawą pagórki Będą niewzruszone trwać Bez mojego wiersza Życie i tak pójdzie dalej Swoją krętą drogą A ja piszę By zatrzymać chwilę W której z tym światem... jeszcze trwam Pacjent (lat 47) oczekujący na transplantację serca i płuc

Co to jest transplantacja? Transplantacja (z łac. transplantare szczepić i plantare sadzić) - inaczej przeszczep narządów, to bezpieczna, skuteczna i czasem jedyna metoda leczenia, pozwalająca na uratowanie ludzi ze skrajną niewydolnością narządów (serca, wątroby, płuc, nerek, trzustki). Polega na wymianie chorego narządu lub tkanek na nowe, pochodzące od innego człowieka. Niektóre organy (takie jak nerka czy część wątroby) lub tkanki (szpik kostny) można pobierać od osób żywych - pod warunkiem, że dawca wyrazi zgodę a przeszczep nie spowoduje zagrożenia jego życia i zdrowia. W Polsce większość narządów i tkanek do przeszczepienia pobiera się od osób zmarłych, wobec których wyczerpano wszystkie możliwości ratunku, u których stwierdzono śmierć mózgową. TRANSPLANTACJA wymiana chorego narządu na nowy Historia polskiej medycyny transplantacyjnej 1966 r. Pierwsze przeszczepienie nerki od dawcy żywego (Wrocław) 1966 r. Pierwsze przeszczepienie nerki od dawcy zmarłego (Warszawa) 1983 r. Zastosowanie leku immunosupresyjnego (cyklosporyny) - przełom w walce z odrzucaniem narządów 1985 r. Pierwszy przeszczep serca (Zabrze) 1987 r. Pierwsza próba przeszczepienia wątroby (Szczecin) 1988 r. Pierwsze przeszczepienie nerki, trzustki (Warszawa) 1990 r. Pierwsze przeszczepienie wątroby u dziecka (Warszawa) 1996 r. Powstanie Centrum Organizacyjno-Koordynacyjnego ds. Transplantacji POLTRANSPLANT (Warszawa) 1999 r. Pierwsze przeszczepienie części wątroby od żywego dawcy (Warszawa) 2001 r. Pierwsze przeszczepienie serca i płuc (Zabrze) 2003 r. Pierwsze przeszczepienie pojedynczego płuca (Zabrze) 2005 r. Pierwsze przeszczepienie obu płuc (Zabrze) 2006 r. Pierwsze przeszczepienie kończyny górnej (Trzebnica) 2013 r. Pierwsze przeszczepienie twarzy (Gliwice) 5

Regulacje prawne w Polsce W Polsce, w latach 60-tych, kiedy rozpoczęły się pierwsze przeszczepienia w kraju, nie istniała jeszcze odpowiednia ustawa ani przepisy prawne, regulujące kwestię transplantacji narządów. Dopiero w roku 2005 ogłoszona została tzw. Ustawa Transplantacyjna, która wyraźnie określa, kiedy i od kogo można pobrać komórki, tkanki i narządy, jakie warunki powinny być spełnione przy pobieraniu i wszczepianiu, kto ma prawo pobierać i wszczepiać organy i tkanki. W roku 2009 nastąpiła nowelizacja tej Ustawy; Ustawa o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. Co mówi religia na temat transplantacji narządów? Wszystkie religie chrześcijańskie w pełni popierają przeszczepianie narządów. Inne religie i wyznania także - w zdecydowanej większości - popierają ideę transplantacji lub uważają, że jest to indywidualny wybór każdego człowieka. Brak oficjalnego stanowiska określającego poglądy na temat przeszczepu w wielu religiach można interpretować jako brak jednoznacznego sprzeciwu w kwestii pobierania i przeszczepiania narządów. Od kogo można pobrać narządy? Dawcą narządów może zostać człowiek, u którego komisja lekarska, złożona z trzech lekarzy, po przeprowadzeniu serii bardzo szczegółowych badań stwierdzi śmierć mózgu. W świetle polskiego prawa osoba taka zostaje tym samym oficjalnie uznana za zmarłą. Co to jest śmierć mózgu? Śmierć mózgu to stan, w którym wskutek zatrzymania krążenia krwi doszło do nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. Na tym etapie żadna forma leczenia nie może już pomóc; nie można przywrócić już życia takiej osobie. Przy pomocy specjalistycznej aparatury można przez pewien czas podtrzymywać czynność serca i oddychanie; po stwierdzeniu przez komisję lekarską śmierci mózgu chorego, aparatura zostaje odłączona przed jej odłączeniem istnieje możliwość pobrania niektórych narządów do przeszczepu. 6

Świadome dawstwo zgoda i sprzeciw w polskiej ustawie transplantacyjnej Zgoda domniemana według polskiego prawa każda osoba, u której stwierdzono śmierć mózgową, może być uważana za potencjalnego dawcę tkanek i narządów, o ile za życia nie wyraziła sprzeciwu (brak zgody na pobranie narządów powinien zostać za życia pisemnie zgłoszony przez daną osobę w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów). Moc prawną ma również noszone przy sobie, własnoręcznie podpisane oświadczenie sprzeciwu lub oświadczenie ustne, złożone w obecności dwóch świadków a następnie pisemnie przez nich potwierdzone. W przypadku osoby małoletniej, sprzeciw może wyrazić jej przedstawiciel ustawowy. Mimo obowiązującej w kraju zgody domniemanej, lekarze w Polsce zawsze pytają bliskich o zdanie zmarłego na temat pobierania narządów. Rodzina jednak często nie zna woli zmarłego na temat dawstwa, w obliczu osobistego dramatu odmówi. O tak trudnych kwestiach, jeśli nie ma takiej potrzeby, zwykle na co dzień się nie rozmawia. Warto to zmienić porozmawiać z bliskimi, zawiadomić ich zawczasu o swojej decyzji, zarówno dotyczącej zgody, jak i sprzeciwu wobec pobrania narządów. W krytycznej chwili pozwoli to rodzinie na podjęcie szybszych i zgodnych z wolą zmarłego działań; zaoszczędzi jej także dodatkowego cierpienia. Kiedy, od kogo i w jakich warunkach pobiera się narządy Narząd do przeszczepienia musi pochodzić z organizmu drugiego człowieka. Najczęściej dawcą narządów jest człowiek, który zmarł w wyniku urazu głowy lub wylewu krwi do mózgu. Po przeprowadzeniu bardzo szczegółowych badań i stwierdzeniu śmierci mózgu, o których orzeka wieloosobowa komisja lekarska, złożona z lekarzy nie związanych z pobieraniem narządów, w tym co najmniej z jednego specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii orzeka śmierć człowieka. Decyzja komisji musi być podjęta jednomyślnie, pozbawiona cienia wątpliwości. Przekazanie narządów od zmarłego ma zwykle charakter anonimowy, chyba, że jego najbliżsi zdecydują inaczej. Zdarza się, że od jednego dawcy zostaje pobrany więcej niż jeden narząd, często kilka dzięki czemu można uratować życie nawet 8 innych ludzi. 7

W Polsce, podobnie jak w Europie, liczba dawców systematycznie rośnie: w roku 2009 wynosiła 420 osób, w roku 2010 509, a w 2012 - aż 615 osób. To dobry znak, świadczący o rosnącej świadomości społecznej i coraz większej aktywności polskiego środowiska transplantacyjnego. Dawstwo rodzinne Dawstwem rodzinnym określa się przekazanie narządu lub tkanki (szpik, nerka lub płat wątroby) innemu członkowi rodziny. Dawcą może zostać osoba spokrewniona z biorcą w linii prostej: dziecko, rodzic lub rodzeństwo, ale także małżonek, osoba przysposobiona lub inny bliski, jeśli uzasadniają to szczególne względy osobiste i nie ma żadnych przeciwwskazań medycznych i etycznych. Dawcą rodzinnym może zostać osoba świadoma, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która wyraziła dobrowolną, pisemną zgodę przed lekarzem na bycie dawcą określonego narządu dla określonego biorcy. Dawcą może zostać również osoba poniżej 18 roku życia, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, jeżeli nie spowoduje to dającego się przewidzieć upośledzenia sprawności oraganizmu dawcy (np. na rzecz rodzeństwa) Jakie są wyniki transplantacji narządów? Znakomita większość, bo 90% transplantacji narządów kończy się sukcesem. Należy jednak pamiętać, że podobnie jak w przypadku każdej innej operacji, przeszczep również wiąże się z pewnym ryzykiem niepowodzenia dotyczy to zwłaszcza chorych trudniejszych, wyniszczonych długotrwałą chorobą. Wyniki transplantacji narządów w Polsce i na świecie są coraz lepsze. Głównym problemem, z jakim boryka się współczesna transplantologia, jest niedobór narządów do przeszczepienia w stosunku do aktualnych potrzeb. Każdego dnia na świecie umiera piętnaście osób, nie doczekawszy przeszczepu. Szacuje się, że w Polsce, dzięki transplantacji, można byłoby uratować ok. 1-1,5 tys. osób rocznie: dorosłych i dzieci. 8

Rozwój transplantacji narządów w Polsce Transplantacja to szczególny rodzaj leczenia, wymagający akceptacji społecznej. Niezależnie od wysiłków podejmowanych przez polskie środowisko transplantacyjne, niski poziom świadomości społecznej i brak dostatecznej wiedzy na temat dawstwa narządów, stanowi wciąż istotną barierę dla rozwoju transplantacji w Polsce. Pomimo wiedzy, doświadczenia oraz zaangażowania zespołów transplantacyjnych w Polsce wciąż bardzo daleko nam do poziomu donacji narządów, jaki odnotowuje się w takich krajach jak Hiszpania (40 dawców na 1,000,000 mieszkańców), Wielka Brytania, Austria, Niemcy czy Czechy. Naśladując dobre rozwiązania z zagranicy, angażując się w działalność edukacyjną społeczeństwa, środowiska medycznego i wszystkich podmiotów, mających wpływ na ilość zgłaszanych potencjalnych dawców narządów, ale także rozmawiając na ten temat z rodziną, przyjaciółmi, znajomymi, współpracownikami, działając razem, możemy w znaczący sposób zredukować przeszkody, które utrudniają rozwój donacji narządów w Polsce i dzięki temu uratować znacznie więcej chorych, oczekujących na nowy organ, na drugie życie. Życie po przeszczepie czy warto przeszczepiać narządy? Osoby po transplantacji żyją średnio do 20-30 lat po zabiegu. Dzięki operacji dostają szansę na powrót do zdrowia, na dalsze lata aktywnego życia. Czy pacjenci po transplantacji mogą wrócić do aktywności zawodowej? Należy z cała mocą podkreślić, iż celem transplantacji jest pełny powrót chorego do aktywności życiowej, w tym również zawodowej. W późniejszym okresie po przeszczepie wykonywanie pracy zawodowej jest możliwe, o ile nie naraża chorego na skrajnie duży wysiłek fizyczny lub w inny sposób nie wpływa niekorzystnie na jego zdrowie. 9

Czy przeszczep zmienia osobowość? Osobowość wpływa na to, kim jesteśmy i jak się zachowujemy. Decyduje o naszej indywidualności, wpływa na nasze relacje z innymi i na zdrowie. To względnie stały zestaw cech i predyspozycji odziedziczonych oraz nabytych w toku życia, najmocniej w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości. Każda ważna sytuacja życiowa, a więc także transplantacja czy inna poważna operacja, może zmienić nasz sposób reagowania. To naturalne zjawisko. Dzięki ważnym zdarzeniom i doświadczeniom, można odkryć w sobie nieznane wcześniej zdolności, umiejętności i cechy. Osoby po transplantacji często zauważają w sobie pewne zmiany w osobowości, sposobie reakcji i postrzegania życia. Niektórzy obserwują u siebie większą wrażliwość emocjonalną albo większy dystans do pewnych spraw - przewartościowują swoje życie. Odkrywają nowe zainteresowania, pasje. Starają się spędzać czas inaczej niż przed chorobą i przeszczepem: lepiej, aktywniej z jednej strony dlatego, że stan ich zdrowia wreszcie na to pozwala, z drugiej bardziej doceniają życie, zwykłe radości dnia codziennego;. Jakie narządy można przeszczepiać? Transplantacja to metoda terapeutyczna, która może uratować życie wielu ciężko chorym z nieodwracalnym uszkodzeniem narządów, dla których wyczerpano już wszelkie inne metody lecznicze. Obecnie w Polsce wykonuje się przeszczepy: twarzy rogówki/rogówek serca płuca/płuc wątroby trzustki nerki/ nerek kończyn kości, chrząstki, szpiku skóry Jeden dawca może uratować życie nawet 8 innych osób i poprawić jakość życia wielu innych! 10

Co to są leki immunosupresyjne? Rozwój medycyny transplantacyjnej nie byłby możliwy bez rozwoju leków immunosupresyjnych. Organizm biorcy traktuje przeszczepiony organ jako obcy : jego układ odpornościowy reaguje atakiem skierowanym przeciw przeszczepowi. Konieczne jest zatem zażywanie leków immunosupresyjnych, których zadaniem jest zmniejszenie aktywności układu odpornościowego organizmu biorcy a tym samym zapobieganie odrzuceniu przeszczepionego narządu. Należy jednak pamiętać o utrzymaniu równowagi pomiędzy dawką leku zabezpieczającą przed odrzuceniem przeszczepu a dawką zapewniającą utrzymanie odpowiedzniej bariery ochronnej organizmu przed różnego rodzaju zakażeniami. Kto jest kim w transplantacji czyli uczestnicy procesu pobierania i przeszczepiania narządów Biorca osoba, u której dokonano przeszczepu narządu lub tkanek. Dawca osoba żywa lub zmarła, od której pobrane zostały narządy lub tkanki. Immunolog specjalista zajmujący się układem immunologicznym. Przeprowadza badania nad zmniejszeniem odpowiedzi układu odpornościowego organizmu na przeszczepiany narząd. Kardiochirurg - transplantolog lekarz pobierający i wszczepiający pobrany narząd. Lekarz ze specjalizacją chirurgiczną i transplantologiczną. Koordynator transplantacyjny osoba odpowiedzialna za prawidłowy przebieg pobrania narządów od dawcy i przeszczepienie właściwemu biorcy. Nadzoruje stan zdrowia pacjentów oczekujących na przeszczepienie narządu. Laborant technik laboratoryjny, który czuwa nad prawidłową pracą laboratorium. Archiwizuje, przechowuje próbki badań dawcy i biorcy, nadzoruje pracę maszyn laboratoryjnych. Lekarz anestezjolog lekarz znieczulający do zabiegu. Zajmuje się kwalifikacją dawców narządów. Lekarz kwalifikujący do przeszczepu lekarz opiekujący się chorym; nadzoruje bezpośrednio stan zdrowia pacjenta do momentu przeszczepu. Lekarz prowadzący po przeszczepie lekarz opiekujący się chorym; nadzoruje bezpośrednio stan zdrowia pacjenta od momentu przeszczepu. Patolog lekarz oceniający cyklicznie pobrany materiał z wszczepionego narządu (biopsja serca). Pielęgniarka opiekuje się pacjentami dawcą i biorcą. Wspólnie z lekarzem nadzoruje proces leczniczy chorych przed i po transplantacji. 11

Radiolog specjalista zajmujący się m.in. ultrasonografią, tomografią komputerową. Wspomaga lekarzy opiekujących się dawcą i biorcą w celu postawienia właściwej diagnozy. Rehabilitant zajmuje się działaniem mającym przywrócić osobie niepełnosprawnej fizycznie lub psychicznie sprawność, m.in. planuje i przeprowadza postępowanie rehabilitacyjne. 12

Program edukacji i promocji idei transplantacji na terenie województwa śląskiego na lata 2013-2014 w ramach realizacji Narodowego Programu Medycyny Transplantacyjnej - Program Wieloletni 2011-2020 Ministerstwa Zdrowia Zasadniczym założeniem programu, opracowanego przez Fundację Śląskiego Centrum Chorób Serca we współpracy z zespołem Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu: kardiologami, kardiochirurgami, transplantologami, anestezjologami oraz koordynatorami transplantacyjnymi i działem marketingu SCCS jest opracowanie i przeprowadzenie wśród lokalnej społeczności kompleksowej, długoterminowej kampanii promocyjno-edukacyjnej, mającej na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat transplantacji, wypromowanie idei dawstwa narządów, komórek i tkanek oraz upowszechnienie i usystematyzowanie wiedzy społeczeństwa dotyczącej przeszczepu komórek, tkanek i narządów jako metody leczniczej. Program zakłada, że działania te, podejmowane systematycznie i w obrębie różnych grup społecznych i zawodowych regionu, przyczynią się do zwiększenia liczby przeszczepień narządów od dawcy zmarłego o co najmniej 100% do czasu zakończenia programu (2020) w stosunku do roku 2009. Wzrost aktywności transplantacyjnej wpłynie jednocześnie pozytywnie na sytuację zdrowotną w regionie: przyczyni się do redukcji zgonów z powodu skrajnej niewydolności narządowej, poprawy jakości i długości życia chorych ze skrajną niewydolnością narządów, którzy dzięki przeszczepowi mogą powrócić do aktywnego życia, jak również do zmniejszenia niepełnosprawności i wykluczenia społecznego w tej stale rosnącej grupie pacjentów. Pozwoli to tym samym na znaczne obniżenie wydatków związanych z opieką medyczną i długoterminową hospitalizacją chorych z niewydolnością narządową i większą koszt-efektywność leczenia w regionie.