Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1942 1947

PAWE SZCZEPAÑSKI Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1942 1947 Wstêp Agresja III Rzeszy na ZSRR z 22 czerwca 1941 r. diametralnie zmieni³a uk³ad si³ w Europie. Kraj Rad, dotychczasowy sojusznik Hitlera, wbrew swej woli sta³ siê kolejn¹ ofiar¹ nazistowskiej machiny wojennej. Nowa sytuacja wymaga³a zupe³nej reorientacji radzieckiej polityki, a co tym idzie, i propagandy. W tym duchu kapitalistyczna wojna sta³a siê ojczyÿnian¹, a Wielka Brytania z pod egacza wojennego zosta³a przemianowana na sojusznika 3. Najwa niejsz¹ konsekwencj¹ tej zmiany dla Polski by³o znalezienie siê po jednej stronie frontu razem ze swoim okupantem, który zacz¹³ szybko zyskiwaæ sympatiê zachodnich aliantów. W fakcie ataku Niemiec na ZSRR dopatrywali siê oni szansy na powa - ne os³abienie pañstw Osi. Jeszcze tego samego dnia premier Churchill w radiowym przemówieniu do narodu stwierdzi³, e choæ re im nazistowski trudno odró niæ od ustroju panuj¹cego w ZSRR, to obiecuje zapewniæ temu drugiemu wszelk¹ dostêpn¹ pomoc w walce ze wspólnym wrogiem Hitlerem 4. Oznacza³o to, e Polska nie tylko traci pozycjê najwiêkszego sojusznika, lecz tak e musi wspó³pracowaæ z pañstwem, które zaledwie dwa lata wczeœniej dokona³o zaboru po³owy jej terytorium. Cele i strategia ZSRR Józef Stalin zdawa³ sobie sprawê, e bez szerokiego wsparcia ludnoœci krajów okupowanych Armia Czerwona nie bêdzie potrafi³a w krótkim czasie odeprzeæ napaœci. Za pomoc¹ Komiternu przekazano wiêc specjalne dyrektywy instruuj¹ce postêpowanie komunistycznego ruchu oporu w pañstwach znajduj¹cych siê pod kontrol¹ Niemiec. Zak³ada³y one przeprowadzenie przez ich cz³onków akcji sabo- 1 2 3 4 Absolwent Licencjackich Studiów Administracyjnych, Wydzia³ Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdañski. Niniejszy artyku³ jest czêœci¹ pracy licencjackiej autora. P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 65. W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 474. 50 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 ta owych wymierzonych w hitlerowskiego okupanta, jak te próbê stworzenia narodowych antyfaszystowskich frontów walki z najeÿdÿc¹ 5. Jednoczeœnie zalecano unikanie rewolucyjnych hase³ przedstawianie konfliktu z Niemcami jako starcia dwóch totalitarnych ideologii wypada³o dla ZSRR nad wyraz niekorzystnie i mog³oby odstraszyæ ewentualnych sprzymierzeñców 6. Walka mia³a odbywaæ siê w imiê obrony niepodleg³oœci, wolnoœci i demokracji notabene wartoœci, którymi Stalin pogardza³. Realizacjê planu budowy podleg³ego Kremlowi ruchu oporu powierzono specjalnym grupom inicjatywnym, sk³adaj¹cym siê z przeszkolonych wczeœniej przez NKWD agentów. Ich zadaniem by³o mobilizowanie ludnoœci do zbrojnych wyst¹pieñ przeciwko Niemcom: Tylko przejœcie od biernego oporu, poprzez walki partyzanckie do masowego, zorganizowanego ataku na wroga przyspieszy upadek ciemiê cy, przybli y chwilê wyzwolenia 7. Nale y zauwa yæ, e wspomniana w odezwie walka mia³a toczyæ siê za wszelk¹ cenê, bez wzglêdu na koszty. Sta³o to w sprzecznoœci z polskimi za³o eniami strategicznymi, wed³ug których ewentualne ogólnonarodowe powstanie mia³o zostaæ przeprowadzone w sposób zorganizowany i skoordynowany w chwili za³amania siê wojsk niemieckich. Urzeczywistnienie radzieckiego planu, zak³adaj¹cego ci¹g³¹ otwart¹ walkê, spowodowa³oby tylko szereg krwawych akcji odwetowych, mog¹cych poch³on¹æ tysi¹ce ofiar 8. Nieliczenie siê ze stratami nie by³o spowodowane jedynie chêci¹ jak najszybszego pokonania Niemiec. W szerokiej koncepcji Stalina grupy inicjatywne mia³y staæ siê zal¹ kami nowych rz¹dów, których zadaniem by³o przejêcie w³adzy w okupowanych krajach, po oswobodzeniu ich przez kontratakuj¹ce wojska radzieckie. Tym razem, inaczej ni w 1920 r., czerwony sztandar mia³ zawisn¹æ na dachach wielu europejskich stolic. W Wielkiej Koalicji Pocz¹wszy od uzgodnienia zapisów Karty Atlantyckiej 9 Alianci Zachodni zaczêli tworzyæ wizjê powojennego ³adu, jaki mia³ zapanowaæ po klêsce III Rzeszy. Gdy do Wielkiej Koalicji do³¹czy³ ZSRR, ujawni³y siê rozbie noœci dotycz¹ce przysz³ego kszta³tu granic pañstw europejskich oraz stref wp³ywów. Ustalono, e rozwi¹zanie najwa niejszych spornych kwestii nast¹pi w czasie szeregu oficjalnych spotkañ g³ów trzech mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. ¹cznie odby³y siê trzy konferencje: w Teheranie (28 listopada 1 grudnia 1943 r.), w Ja³cie 5 6 7 8 9 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 66. Ibidem, s. 67. Trybuna Wolnoœci z 1 lipca 1942 r. [w:] W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 513. K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 29. W. Roszkowski, Raport. Cieñ Ja³ty, Warszawa 2005, s. 25. Disputatio Tom VIII Re imy 51

Pawe³ Szczepañski (4 11 lutego 1945 r.) oraz w Poczdamie (15 lipca 2 sierpnia 1945 r.). Reprezentantami pañstw w czasie dwóch pierwszych konferencji byli prezydent Roosevelt, premier Churchill oraz Stalin. W czasie ostatniego spotkania nie yj¹cego ju prezydenta USA zast¹pi³ nowy, Harry Truman, a przegranego w wyborach premiera Wielkiej Brytanii Clement Attlee. Stalin uwa a³ ostatni¹ zmianê za dowód s³aboœci ustroju demokratycznego wobec re imu panuj¹cego w ZSRR. Trudno bowiem wyobraziæ sobie sytuacjê, w której wol¹ narodów tworz¹cych Pañstwo Rad, jego dyktator ustêpuje ze stanowiska dla Stalina by³a to sytuacja abstrakcyjna. Niestety, zachodni przywódcy zdawali siê nie przyjmowaæ tego do wiadomoœci 10. Od samego pocz¹tku kwesti¹ budz¹c¹ najwiêcej kontrowersji by³a przysz³oœæ Polski. Zachodnim Aliantom zale a³o na jego porozumieniu, a nastêpnie wspó³pracy z ZSRR ostatni¹ rzecz¹ jakiej pragnêli, by³ spór pomiêdzy koalicjantami. Po nawi¹zaniu stosunków dyplomatycznych przez oba kraje okaza³o siê, e Kreml nie tylko nie zamierza w przysz³oœci zwróciæ zagrabionych terytoriów 11, lecz równie nie potrafi wyjaœniæ losu blisko 20 tysiêcy wziêtych do niewoli przez Armiê Czerwon¹ oficerów 12. W kwietniu 1943 r., po niespe³na dwóch latach prób wspó³pracy, cofaj¹ce siê niemieckie wojska odkry³y 13 masowe groby zamordowanych trzy lata wczeœniej polskich o³nierzy. Cieñ podejrzeñ pad³ na Moskwê twierdz¹c¹, e s¹ to cia³a polskich jeñców, którzy w 1941 r. wpadli w niemieckie rêce. Strona polska zwróci³a siê do Czerwonego Krzy a o zbadanie sprawy, co ZSRR uzna³o za wspó³pracê rz¹du RP z III Rzesz¹ i zerwa³o stosunki dyplomatyczne. Koalicji antyhitlerowskiej grozi³ roz³am. W krytycznym dla Polski momencie w katastrofie lotniczej na Gibraltarze 4 lipca 1943 r. zgin¹³ gen. Sikorski. By³ on jedyn¹ osob¹ ciesz¹c¹ siê uznaniem wszystkich koalicjantów. Jego niewyjaœniona œmieræ 14 otworzy³a nowy rozdzia³ we wspó³pracy trzech mocarstw. Od tej chwili polskie interesy nie posiada³y rzecznika formatu zmar³ego premiera, a tym samym nie sta³y ju na drodze realizacji planów Stalina. W czasie konferencji w Teheranie zapad³y kluczowe dla Polski rozstrzygniêcia. Wstêpnie ustalono, e jej wschodnia granica przebiegaæ bêdzie na linii Curzona, a zachodnia na rzece Odrze. Jednoczeœnie postanowiono o przekazaniu jej Prus Wschodnich, z pominiêciem Królewca i K³ajpedy te dwa niezamarzaj¹ce porty zosta³y przekazane ZSRR. Ponadto dokonano podzia³u stref wp³ywów na kontynencie Polska z racji swego po³o enia mia³a siê znaleÿæ pod faktyczn¹ radzieck¹ okupacj¹. Na proœbê Roosevelta powy sze decyzje nie mia³y zostaæ ujawniane opinii publicznej, gdy chcia³ on uzyskaæ g³osy Polonii amerykañskiej w nadchodz¹cych wyborach. Churchill z kolei nie zdo³a³ przekonaæ partnerów do 10 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 33. 11 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 486. 12 Ibidem, s. 526. 13 W œwietle najnowszych badañ Niemcy wiedzia³y o zbrodni katyñskiej. Ujawnienie jej faktu mia³o na celu rozbicie koalicji wobec w³asnej pora ki na froncie wschodnim. 14 Wiêcej na ten temat w: T. Kisielewski, Zamach tropem zabójców genera³a Sikorskiego, Poznañ 2005. 52 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 swojej koncepcji otwarcia drugiego frontu na Ba³kanach, który uniemo liwi³by ich zabór przez Armiê Czerwon¹. Zamiast tego przywódcy ustalili, e wojska USA i Wielkiej Brytanii dokonaj¹ desantu u pó³nocnych wybrze y Francji, co umo liwi³o Stalinowi póÿniejsze zajêcie Europy Œrodkowo-Wschodniej 15. Radziecki dyktator odniós³ pe³en sukces 16. Konferencja w Ja³cie odbywa³a siê w szczególnej dla Polski chwili. Mija³y cztery miesi¹ce od upadku Powstania Warszawskiego, Armia Czerwona osi¹gnê³a liniê Odry, prawowity rz¹d RP w Londynie traci³ wp³ywy, a w Lublinie powsta³ marionetkowy oœrodek w³adzy Stalin posiada³ wszystkie atuty 17. Wobec tego przywódcy uœciœlili tylko uzgodnienia zawarte w Teheranie: granica wschodnia RP mia³a oprzeæ siê na linii Curzona z odchyleniami 5-8 km na korzyœæ Polski, ale bez Lwowa. Zgodzono siê równie, e kraj powinien uzyskaæ znaczny przyrost terytorialny na pó³nocy i zachodzie, jednak e sprawê ostatecznego wytyczenia granic pozostawiono przysz³ej konferencji pokojowej. Novum by³y ustalenia dotycz¹ce sk³adu przysz³ego polskiego rz¹du oraz przeprowadzenia wyborów. Przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR zdecydowali, i obecnie dzia³aj¹cy na ziemiach polskich Rz¹d Tymczasowy RP ma zostaæ poszerzony o przywódców demokratycznych z Polski i z zagranicy. Taki gabinet ma z kolei obowi¹zek szybkiego przeprowadzenia wolnych wyborów, do których maj¹ zostaæ dopuszczone partie antynazistowskie i demokratyczne 18. Ujêcie kwestii sprawowania w³adzy i organizacji wyborów w powy szy sposób dopuszcza³o mo liwoœæ manipulacji. Nie zosta³o bowiem doprecyzowane kto ma do³¹czyæ do Rz¹du Tymczasowego, ani w jaki sposób ma nast¹piæ weryfikacja partii pragn¹cych wzi¹æ udzia³ w wyborach 19. Po raz kolejny Stalin osi¹gn¹³ swoje cele. Konferencja w Poczdamie by³a ostatecznym potwierdzeniem wczeœniejszych decyzji. Potwierdzono granice Polski, przyznaj¹c jej dodatkowo Szczecin, a ZSRR Królewiec wraz z po³ow¹ Prus Wschodnich. Mimo, e nowy prezydent USA, Harry Truman prezentowa³ twarde stanowisko wobec Moskwy ni jego poprzednik, to jednak by³o ju a póÿno na jakiekolwiek zmiany. Armia Czerwona okupowa³a ju pó³ Europy, a mocarstwa zachodnie chcia³y unikn¹æ nowego konfliktu. Tym samym usankcjonowa³a siê przewaga ZSRR we wschodniej czêœci Starego Kontynentu, gdzie od tej pory jedyn¹ si³¹ sprawcz¹ by³a wola Stalina. W czasie trzech konferencji pokojowych zarysowa³a siê wyraÿna tendencja do ustêpowania Stalinowi, podziwu dla dokonañ Armii Czerwonej na froncie wschodnim, a tak e do lekcewa enia zapisów Karty Atlantyckiej. Jednak najbardziej jaskraw¹ cech¹ dyplomacji anglosaskiej by³a ignorancja oraz niewiedza w sprawach dotycz¹cych Europy Œrodkowo-Wschodniej. Zachodni przywódcy wydawali siê 15 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 545 546. 16 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 33. 17 J. Eisler, Drogi do wolnoœci. Drogi do wspólnej Europy, Warszawa 2008, s. 10. 18 W. Roszkowski, Raport. Cieñ Ja³ty, Warszawa 2005, s. 69-70. 19 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski, 1914 1945, Warszawa 2003, s. 621. Disputatio Tom VIII Re imy 53

Pawe³ Szczepañski nie rozumieæ prawdziwych celów oraz zamierzeñ Kremla dotycz¹cych tej czêœci kontynentu. Krystyna Kersten trafnie porówna³a powy sz¹ sytuacjê do tej z 1938 r., uwiecznionej w zapiskach radzieckiego dyplomaty, Maksyma Litwinowa: Cudzoziemcy niczego nie rozumiej¹ z naszych spraw (...) z wyj¹tkiem Polaków, którzy rozumiej¹ a nadto dobrze, co siê u nas dzieje (...). Gdyby mieli 60 milionów ludnoœci tak jak Niemcy, bylibyœmy skoñczeni. Na szczêœcie Polaków jest tylko 20 milionów 20. Trudne pocz¹tki 28 grudnia 1941 r., pod os³on¹ nocy, we wsi Wi¹zowa pod Warszaw¹zostali zrzuceni Pawe³ Finder, Boles³aw Mo³ojec i Marceli Nowotko 21. Zgodnie z planem Stalina mieli za zadanie zorganizowaæ podleg³y Kremlowi masowy, antyfaszystowski ruch, mog¹cy konkurowaæ z niepodleg³oœciowym podziemiem. 5 stycznia 1942 r. stworzyli oni oficjalnie Polsk¹ Partiê Robotnicz¹ 22, której zbrojnym ramieniem zosta³a Gwardia Ludowa. Ta ostatnia szybko przesz³a do dzia³ania, przeprowadzaj¹c wiosn¹ ataki bombowe na dwie niemieckie kawiarnie. Akcje te, poza wydÿwiêkiem propagandowym, nie mia³y wiêkszego znaczenia, a represje wywo³ane przez nie by³y wspó³mierne do uzyskanych korzyœci 23. Za³o enia programu PPR zosta³y umieszczone w u³o onej jeszcze w Moskwie deklaracji ideowej: Do robotników, ch³opów i inteligencji, do wszystkich patriotów polskich!. W pierwszej czêœci dokumentu, zawieraj¹cej historyczny wstêp, win¹ za utratê niepodleg³oœci obarczono sanacyjny rz¹d, który oskar ono równie o paktowanie z III Rzesz¹, wprowadzenie ustroju faszystowskiego oraz prowadzenie obozów koncentracyjnych i gett 24. Nastêpnie odezwa przedstawia³a program spo³eczny. PPR w sposób ogólnikowy zapowiada³a likwidacjê wyzysku, oddanie ziemi ch³opom, przywrócenie wolnoœci i pokoju. W kolejnych zdaniach grupa polskich dzia³aczy robotniczych i spo³ecznych wzywa³a do walki z niemieckim okupantem, odwo³uj¹c siê m.in. do s³owiañskiej solidarnoœci, a wojnê przedstawiaj¹c jako starcie œwiata kultury ze œwiatem barbarzyñstwa. Najwa - niejszym jednak przes³aniem deklaracji by³o wezwanie do zbrojnej walki przeciwko okupantowi, wszystkimi dostêpnymi metodami i œrodkami przez niszczenie mostów, wykolejanie poci¹gów, podpalanie cystern itd. Zgodnie z wytycznymi z Moskwy ofiary wojny partyzanckiej, z jakimi trzeba by³o siê przecie liczyæ, nie by³y wa ne 25. 20 K. Kersten, Ja³ta w polskiej perspektywie, Londyn 1989, s. 101. 21 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 512. 22 Nawet nazwa partii, której autorstwo przypisuje siê równie Stalinowi, mia³a nie budziæ skojarzeñ z ruchem komunistycznym. 23 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 513. 24 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 76. 25 Ibidem, s. 77. 54 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 Reakcje na nowy, patriotyczny program PPR, stawiaj¹cy sobie za g³ówny cel walkê z okupantem, by³y ró ne. Dawni dzia³acze Komunistycznej Partii Polski z niechêci¹ odnosili siê do nowej formu³y. Czêœci z nich obce by³y niepodleg³oœciowe idea³y pragnêli walczyæ pod sztandarem rewolucji klasowej, nie zaœ byæ cz³onkiem budz¹cego podejrzenia PPR 26. Inni z kolei przyjêli z du ym zrozumieniem zmiany programowe narzucone przez Moskwê, a t³umaczone przez dzia³aczy partyjnych jako obowi¹zuj¹ce tylko na danym etapie 27. By³a równie grupa dzia³aczy, która, maj¹c w pamiêci los cz³onków przedwojennego KPP, ba³a siê partii maj¹cej zwi¹zek z Kremlem i nie zaanga owa³a siê w tworzenie nowego ruchu 28. W kierownictwie PPR od samego pocz¹tku dochodzi³o do rywalizacji o w³adzê. W jej efekcie 28 listopada 1942 r. zamordowany zosta³ sekretarz partii, Marceli Nowotko. Najprawdopodobniej czynu tego dokona³ Boles³aw Mo³ojec, który uzurpowa³ sobie prawo do przejêcia steru partii. Inni cz³onkowie nie pozostali obojêtni w krótkim czasie zlikwidowali Mo³ojca oraz jego brata, a sekretarzem partii zosta³ Pawe³ Finder 29. Gangsterskie metody sprawowania w³adzy wœród dzia³aczy PPR by³y na porz¹dku dziennym. Doskonale oddaj¹ to wspomnienia z posiedzenia Sztabu G³ównego GL Mariana Spychalskiego, który zosta³ ostro zaatakowany przez Boles³awa Mo³ojca D³ugiego : By³em zaskoczony i z trudem opanowuj¹c siê powiedzia³em, e jego prywatnych furerowskich rozkazów nie bêdê wykonywa³. D³ugi wœciek³ siê. Skoczy³ na równe nogi i w najordynarniejszy sposób ubli aj¹c zacz¹³ iœæ do mnie (...). Podniós³ badylowate rêce... a podziwia³em moje opanowanie... powiedzia³em: radzê trzymaæ rêce przy sobie, bo mo e byæ zepsuta twa piêkna buzia (uprawia³em boks i dysponowa³em silnym ciosem...) 30. Czêsto w czasie spotkañ partyjnych dochodzi³o do u ycia pozawerbalnych œrodków perswazji czy te gróÿb likwidacji rozmówcy. W tej sytuacji dzia³acze udaj¹cy siê na zebranie nierzadko zmuszeni byli dla w³asnego bezpieczeñstwa zaopatrywaæ siê w broñ. Nie inaczej wygl¹da³o, wa ne w yciu ka dej partii, pozyskiwanie funduszy na dzia³alnoœæ 31. Cz³onkowie PPR nie wahali siê dokonywaæ akcji rabunkowych, których ofiarami byli czêsto sami Polacy. Rabowano przy tym przedmioty, które trudno by³o uznaæ za niezbêdne w walce przeciwko okupantowi, np. buty, halki, futra karaku³owe 32. Taki sposób pozyskiwania œrodków nie tylko wyczerpywa³ znamiona dzia³alnoœci zwyk³ej 26 Ibidem, s. 96. 27 Ibidem, s. 78. 28 Ibidem, s. 109. 29 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 514. 30 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 102. 31 Warto odnotowaæ, e pierwszej grupie inicjatywnej Komitern przyzna³ subwencjê w wysokoœci 10 tys. dolarów amerykañskich na rozruch dzia³alnoœci. Jednak e ambitne plany wydawnicze, jak równie yciowe potrzeby poszczególnych cz³onków PPR, wymaga³y wiêkszych œrodków. 32 Ibidem, s. 107. Disputatio Tom VIII Re imy 55

Pawe³ Szczepañski grupy przestêpczej, lecz tak e wskazywa³ miejsce PPR w starciu œwiata kultury ze œwiatem barbarzyñstwa. Prze³om roku 1943 r. Po œmierci Nowotki i Mo³ojca do trójki, obok JóŸwiaka, wszed³ W³adys³aw Gomu³ka, który zacz¹³ odgrywaæ w PPR coraz wiêksz¹ rolê. Stan¹³ on na czele delegacji prowadz¹cej od 18 lutego 1943 r. rozmowy z Delegatur¹ rz¹du RP w Londynie. Celem rozmów by³o uznanie PPR przez Londyn jako równoprawnej organizacji podziemnej na równi z innymi. Towarzysz Wies³aw zaproponowa³ wspó³pracê sztabów GL z AK oraz szerokie porozumienie stronnictw politycznych. Pomys³y te spotka³y siê z ch³odnym przyjêciem podziemia niepodleg³oœciowego. Za ¹da³o ono od PPR uznania rz¹du londyñskiego, uznanie integralnoœci terytorialnej pañstwa polskiego oraz wykazanie braku zwi¹zku z Komiternem 33. Inicjatywa komunistów od samego pocz¹tku budzi³a w krêgach Delegatury i AK niepokój. Obawiano siê, e celem ewentualnego porozumienia bêdzie penetracja struktur pañstwa podziemnego oraz ich póÿniejsza likwidacja. Jednak e kwietniowe zerwanie stosunków dyplomatycznych przez ZSRR, a nastêpnie utworzenie Krajowej Reprezentacji Polski 34, zawiesi³o negocjacje PRR z Delegatur¹. Ostatecznie sk³oni³o t¹ pierwsz¹ do utworzenia konkurencyjnego i niezale nego podziemia. Podobne dzia³ania podj¹³ Stalin, tworz¹c w Moskwie w lutym tego roku Zwi¹zek Patriotów Polskich 35, maj¹cy w przysz³oœci staæ siê zal¹ kiem nowego oœrodka w³adzy. W wydawanej przez ZPP Wolnej Polsce zarzucano rz¹dowi londyñskiemu chêæ dominacji nad innymi nacjami oraz faszystowskie metody w jej osi¹gniêciu. Polscy patrioci z kolei przedstawiali siê jako przyjaciele ZSRR, pragn¹cy utworzenia wolnej Polski, po³¹czonej braterskimi wiêzami z Krajem Rad. Jednym ze sposobów realizacji tego celu by³o powstanie armii polskiej w ZSRR maj¹c¹ byæ alternatyw¹ dla wojska Andersa. Dowództwo nowoutworzonej 1 Dywizji im. Tadeusza Koœciuszki obj¹³, zwolniony z ubianki, p³k. Berling. Jednak e 67% oficerów Dywizji pochodzi³o z Armii Czerwonej, z czego jedynie 30% posiada³o wy sze wykszta³cenie 36. Chrzest bojowy Koœciuszkowców mia³ miejsce w bitwie pod Lenino 12 paÿdziernika 1943 r. 37 Tym samym, wobec uleg³ej postawy USA i Wielkiej Brytani, Stalin rozpocz¹³ budowê nowej, komunistycznej Polski. 33 W œrodowiskach niepodleg³oœciowych skrót PPR t³umaczono jako P³atne Pacho³ki Rosji oddaj¹c tym samym istotê tej organizacji. 34 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 26; KRP sk³ada³a siê z przedstawicieli PPS, SL, SN oraz SP. Mia³a stanowiæ reprezentacjê stronnictw podziemnego pañstwa. 35 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 524. 36 Ibidem, s. 534. 37 Ibidem s. 544. 56 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 W kraju PPR, wobec zerwania stosunków polsko-radzieckich, rozpoczê³a aktywn¹ akcjê propagandow¹ przeciwko rz¹dowi oraz AK. Na ³amach Trybuny Wolnoœci, Trybuny Ch³opskiej oraz Gwardzisty by³y publikowane artyku³y oskar aj¹ce polskie w³adze o kolaboracjê z Niemcami, a Armiê Krajow¹ o stanie z broni¹ przy nodze podczas gdy ZSRR dÿwiga ca³y ciê ar wojny. Po raz kolejny PPR stara³a siê rozpêtaæ wojnê partyzanck¹ bez wzglêdu na poniesione straty. Trybuna Ch³opska wzywa³a: Twórzcie bojowe oddzia³y dla niszczenia mostów, szos, dróg kolejowych, samochodów i w ogóle sprzêtu wojennego wroga. W zieleni¹ spowitych lasach, w g¹szczu których mo na siê ukryæ, w zbo u i w rowie przydro nym, za ka dym krzakiem powinna czatowaæ ch³opska stra i, gdy nadarzy siê sposobnoœæ, niszczyæ wroga, konfiskowaæ broñ, ywnoœæ itp. 38 Postawa w³adz podziemnych wobec powstania t³umaczona by³a przez Trybunê Wolnoœci nastêpuj¹co: S¹ wreszcie tacy, którzy, prawda, nawo³uj¹ do zbrojenia i zbroj¹ siê rzeczywiœcie, ale czyni¹ to w tym celu, a eby po wojnie gwa³tem pochwyciæ w³adzê, a eby narody wci¹gn¹æ w now¹ wojnê, tym razem z Sowietami dla ich zniszczenia i zniewolenia. Bo przecie po zniszczeniu armii hitlerowskiej t. j. kiedy murzyn zrobi³ swoje, murzyn nie tylko mo e odejœæ, ale nale y po³amaæ mu ebra. 39 Wszystko co s³u y³o radzieckim celom wojskowym by³o s³uszne i uczciwe, a ka de odstêpstwo od linii wyznaczonej przez PPR spotyka³o siê z oskar eniami o reakcjê lub wspó³pracê z hitlerowcami. Koniec 1943 r. okaza³ siê prze³omowy dla PPR. W listopadzie Gestapo aresztowano Paw³a Findera, ostatniego ju cz³onka grupy inicjatywnej. W zwi¹zku z tym wytworzy³a siê, wzrastaj¹ca zreszt¹ przez ca³y 1943 r., przewaga krajowych dzia³aczy nad przyby³ymi z Moskwy. Kreml, chc¹c zachowaæ pe³n¹ kontrolê nad ruchem komunistycznym, przerzuci³ ju w lipcu do Warszawy agenta NKWD, Boles³awa Bieruta. Zosta³ on przewodnicz¹cym Krajowej Rady Narodowej 40 organu powsta³ego w sylwestrow¹ noc 1943 r. W zamyœle Gomu³ki KRN mia³a byæ przeciwwag¹ dla Polskiego Pañstwa Podziemnego, która mog³aby stwarzaæ pozory legalnej w³adzy, posiadaj¹cej krajowe korzenie, a po wejœciu Armii Czerwonej oficjalnie przej¹æ w³adzê 41. KRN pod Manifestem demokratycznych organizacji spo³eczno-politycznych i wojskowych, który w grudniu zapowiedzia³ utworzenie organu reprezentuj¹cego ca³y naród, podpisa³o siê dziewiêæ organizacji 42. Taki wybieg obliczony by³ na stworzenie wra enia realnego przedstawicielstwa ca³ego polskiego spo³eczeñstwa. W rzeczywistoœci organizacje te albo nie istnia³y, albo by³y jednoosobowymi ugrupowaniami lub te, na potrzebê chwili, zosta³y przywrócone do ycia przez ich by³ych cz³onków. KRN wyda³ 38 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 123. 39 Ibidem, s. 129. 40 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 39. 41 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 307. 42 Ibidem, s. 312. Disputatio Tom VIII Re imy 57

Pawe³ Szczepañski równie dekret powo³uj¹cy Armiê Ludow¹ (przemianowana Gwardia Ludowa), na której czele stan¹³ Micha³ Rola- ymierski 43 genera³ przedwojennego WP, skazany w II RP na karê wiêzienia za malwersacje finansowe, potem sowiecki agent 44. Powy sze dzia³ania, choæ mia³y uwiarygodniæ komunistów w oczach polskiego spo³eczeñstwa, w praktyce by³y tylko kolejnymi kadrowymi roszadami. Wrogie stanowisko organizacji niepodleg³oœciowych, traktowanie PPR jako radzieckiej ekspozytury czy nawet nik³e zainteresowanie parti¹ i jej programem te wszystkie trudnoœci znika³y wobec zbli aj¹cej siê Armii Czerwonej, której obecnoœæ na ziemiach polskich by³a ju tylko kwesti¹ czasu. Ponad Prawem 3 stycznia 1944 pod Rokitnem na Wo³yniu radzieckie wojska przekroczy³y przedwojenn¹ granicê Polski. GroŸba zajêcia ca³ego jej terytorium stawa³a siê coraz bardziej realna. Wobec powy szego KRN og³osi³a w marcu apel do Polaków, zapowiadaj¹cy rych³e nadejœcie wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej oraz zachêcaj¹cy do wstêpowania do Armii Ludowej. W maju tego roku delegacja KRN uda³a siê do Moskwy, gdzie zosta³a przyjêta przez Stalina, a nastêpnie uznana przez niego i ZPP za reprezentacjê narodu. Dwa miesi¹ce potem do ZSRR zosta³a przerzucona kolejna grupa pe³ni¹cych obowi¹zki Polaków, jak nazywano ich w kraju. Przy ich udziale 21 lipca powsta³ Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, na czele którego stan¹³ Edward Osóbka-Morawski. Nastêpnego dnia radio moskiewskie, w audycji ZPP, nada³o Manifest PKWN do narodu polskiego. W odezwie tej zapowiedziano m.in. powrót do konstytucji marcowej, zorganizowanie w³adzy w oparciu o system rad narodowych, a tak e okreœlenie przysz³ych zachodnich granic na Odrze. Jednoczeœnie nowa w³adza podpisa³a ze Stalinem umowê, na mocy której ustala³a wschodni¹ granicê z ZSRR na linii Curzona, bez Lwowa 45. PKWN mia³o odt¹d byæ organem wykonawczym KRN, która wci¹ pe³ni³a rolê jedynego legalnego reprezentanta spo³eczeñstwa. Powy sza legalnoœæ budzi jednak znaczne w¹tpliwoœci. Twórcy PKWN odrzucili w Manifeœcie konstytucjê kwietniow¹, uwa aj¹c j¹ za faszystowsk¹ i uchwalon¹ niezgodnie z prawem. ród³a legalnoœci swojej w³adzy dopatrywali siê natomiast w nieobowi¹zuj¹cej konstytucji marcowej, która, zdaniem komunistów, stanowi³a szansê powrotu do demokracji parlamentarnej 46. Jak zauwa a M. Korkuæ 47, powy sze stwierdzenia by³y nie tylko bezzasadne 43 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 559. 44 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 316. 45 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 584. 46 A. Garlicki, Majowa, marcowa, kwietniowa, Tygodnik Polityka nr 11 / 17-03-2001, s. 78. 47 M. Korkuæ, Od ideologii antypañstwowej do fa³szywego legalizmu PRL [w:] M. Wenkler (red.), Koniec ja³tañskich z³udzeñ, Kraków 2007, s. 28. 58 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 z prawnego punktu widzenia (prawowity rz¹d RP wci¹ istnia³), lecz tak e wyczerpywa³y znamiona pojêcia zbrodni stanu zawartego w rozporz¹dzeniu Prezydenta Rzeczpospolitej z 11 lipca 1932 r. wprowadzaj¹cego Kodeks karny. Czeœæ szczególna rozporz¹dzenia wymienia m.in.: usi³owanie pozbawienia Pañstwa Polskiego niepodleg³ego bytu lub oderwania czêœci jego obszaru (art. 93 p. 1), usi³owanie zmiany przemoc¹ ustroju Pañstwa Polskiego (art. 93 p. 2), usi³owanie usuniêcia Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej lub zagarniecie jego w³adzy, albo wywarcie wp³ywu na jego czynnoœci przemoc¹ lub groÿb¹ bezprawn¹ (art. 94 p. 2), usi³owanie usuniêcia przemoc¹ Sejmu, Senatu, Zgromadzenia Narodowego, Rz¹du, Ministra lub S¹dów, albo zagarniêcie ich w³adzy (art. 95). Dodatkowo okreœlono, e karze podlega ten, kto w celu pope³nienia czynu z art. 93, 94 lub 95 porozumiewa siê z osob¹ dzia³aj¹c¹ w interesie obcego pañstwa lub organizacji miêdzynarodowej, albo gromadzi œrodki walki orê nej. Nietrudno zauwa yæ, e dzia³alnoœæ PPR, KRN, a w koñcu i PKWN wyczerpywa³a wiêkszoœæ, jeœli nie wszystkie znamiona zdrady stanu. Nowa w³adza, wprowadzana si³¹ i bez poparcia spo³ecznego, nie mog³a uchodziæ za legaln¹ w myœl konstytucji marcowej, na któr¹ siê powo³ywa³a. Co wiêcej ustawa zasadnicza z 1921 r. nie przewidywa³a w swojej treœci istnienia organów, takich jak KRN, a zatem nie mo na tu mówiæ o jakichkolwiek podstawach prawnych istnienia organów uznanych przez Moskwê. Uznawanie konstytucji kwietniowej za nieobowi¹zuj¹c¹ mia³o istotne znaczenie w strategii Stalina. W myœl ustawy zasadniczej z 1935 r. do jednej z prerogatyw prezydenta nale a³o wyznaczenie na czas wojny swojego nastêpcy (art. 13 p. 2b). Mechanizm ten zosta³ wykorzystany w obliczu niemieckiej agresji w 1939 r., umo liwiaj¹c zachowanie ci¹g³oœci w³adzy organów naczelnych RP. Rz¹d w Londynie, nieuznawaj¹cy zaboru kresów oraz wrogo nastawiony do PPR, by³ dla Kremla niewygodnym partnerem, wobec czego postanowiono podwa yæ legalnoœæ jego wyboru i funkcjonowania. Od chwili powstania PKWN Moskwa nie pragnê³a ju doprowadzaæ do rekonstrukcji gabinetu Miko³ajczyka, ale powiêkszyæ sk³ad Komitetu o wybranych przez siebie cz³onków londyñskiego rz¹du. Tym sposobem Stalin móg³ z ³atwoœci¹ pozbawiæ wp³ywu na politykê uznanych przez siebie za niewygodnych polityków, np. genera³a Sosnkowskiego. Konsekwencj¹ powy szych dzia³añ by³o cofniêcie uznania rz¹dowi londyñskiemu 5 lipca 1945 r. przez USA i Wielk¹ Brytaniê, a przyznanie go Tymczasowemu Rz¹dowi Jednoœci Narodowej. Jednak e, jak zauwa a M. Korkuæ 48, nawet w kontekœcie tego zdarzenia nie mo na mówiæ o definitywnym koñcu II RP, bowiem decyzje obcych pañstw nie s¹ w stanie zmieniaæ porz¹dku konstytucyjnego Polski. 48 Ibidem, s. 31 Disputatio Tom VIII Re imy 59

Pawe³ Szczepañski Wyzwolenie W lipcu 1944 r. Armia Czerwona sforsowa³a Bug ustalon¹ z PKWN now¹ granicê RP. Na zajêtych terenach krasnoarmiejcy dopuszczali siê rabunków i gwa³tów. Opró niali magazyny, sklepy, a tak e prywatne mieszkania, w których rekwirowali zegarki, spirytus, opa³ oraz domowe sprzêty. By wspomóc materialnie wyzwolicieli, PKWN wyda³o dekret nak³adaj¹cy na ludnoœæ obowi¹zek wojennych œwiadczeñ materialnych na rzecz Armii Czerwonej w postaci zbo a, ziemniaków, miêsa i siana 49. Jednoczeœnie trwa³a akcja NKWD wymierzona we wrogie w³adzy ludowej elementy. Na celowniku znaleÿli siê przede wszystkim o³nierze AK, którzy widz¹c fiasko akcji Burza, ukryli siê w lasach. Dzia³ania partyzanckie, jakie prowadzili dot¹d przeciwko nazistom, w nowych warunkach by³y praktycznie niemo liwe. Ocenia siê, i w lecie 1944 r. miêdzy Bugiem a Wis³¹ stacjonowa³o ok. 2,5 miliona o³nierzy radzieckich na 6 milionów ludnoœci cywilnej. Jakakolwiek akcja zbrojna oznacza³aby samobójstwo. W³adys³aw Gomu³ka dotar³ do Lublina 1 sierpnia 1944 r., a dwa dni póÿniej znaleÿli siê tam równie JóŸwiak oraz Bierut. Moskiewscy wys³annicy postanowili zreorganizowaæ PPR: w miejsce trójki kierowniczej powsta³o Biuro Polityczne KC PPR, w którego sk³ad weszli: Gomu³ka, Bierut, Zawadzki, Minc oraz Berman trzej ostatni pochodzili ze œrodowiska Centralnego Biura Komunistów Polskich. Stanowisko sekretarza partii pozosta³o natomiast w rêkach towarzysza Wies³awa, który znalaz³ uznanie w oczach Kremla 50. Zmianie uleg³o równie finansowanie aparatu partii 51 odt¹d koszty ponosi³o bezpoœrednio spo³eczeñstwo, które jednoczeœnie wci¹ pada³o ofiar¹ PPR-owskiego bandytyzmu. Ró nica polega³a na tym, e obecnie kierownictwo dysponowa³o specjalnymi grupami dokonuj¹cymi rabunków, a same zajmowa³o siê jedynie ewidencjonowaniem zdobyczy 52. Na terytoriach zajêtych w sierpniu 1944 r. przez Armiê Czerwon¹ uzurpatorskie PKWN rozpoczê³o tworzenie si³ bezpieczeñstwa podleg³ych Resortowi Bezpieczeñstwa Publicznego, które, we wspó³pracy z NKWD, mia³y za zadanie utrzymywaæ porz¹dek 53. Powsta³a tak e Milicja Obywatelska, rekrutuj¹ca g³ównie partyzantów AL, politycznych analfabetów, karierowiczów oraz kolaborantów niemieckich. W praktyce wy ej wymienione instytucje zajê³y siê, wespó³ z radzieckim wyzwolicielem, likwidacj¹ ujawnionych o³nierzy AK w ramach akcji Burza oddzia³y NKWD, WW, MO oraz si³y UBP 54, najczêœciej noc¹, otacza³y ca³e wsie, przeszukuj¹c zabudowania, prowadz¹c przes³uchania, rabuj¹c 49 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 602. 50 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 398. 51 Do tej pory finansowany by³ przez ZSRR oraz w wyniku ataków na ludnoœæ cywiln¹. 52 P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza droga do w³adzy, Warszawa 2006, s. 399. 53 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 600. 54 Pod koniec 1944 r. MO liczy³o 15 tys. osób, UBP 3 tys., a WW obejmowa³o 4 bataliony. 60 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 oraz dopuszczaj¹c siê gwa³tów. Aresztowanych wywo ono do by³ych nazistowskich obozów w Zamku Lubelskim, Majdanku, Krzesimowie, Nowinach, Poniatowej, a nawet deportowano w g³¹b Rosji 55. Trwa³ te przymusowy pobór m³odzie y do WP. Wobec jej oporu, czêstych ucieczek do lasu, jak i przypadków dezercji z istniej¹cych oddzia³ów, uda³o siê zwerbowaæ zaledwie 110 tysiêcy o³nierzy. W kolejnych miesi¹cach PKWN postanowi³o uj¹æ w ramy prawne ycie mieszkaj¹cych miêdzy Bugiem a Wis³¹ obywateli. 23 wrzeœnia zosta³ wprowadzony kodeks karny Wojska Polskiego, a 30 paÿdziernika wydano dekret o ochronie pañstwa przewiduj¹cy karê œmierci ze wszystkich jedenastu artyku³ów m.in. za próbê obalenia demokratycznego ustroju pañstwa, utrudnianie pracy KRN i PKWN, a nawet za posiadanie radia 56. W podobny sposób postanowiono równie zabezpieczyæ byt gospodarczy nowego pañstwa. 6 stycznia 1945 r. ukaza³ siê dekret PKWN o wymianie z³otych okupacyjnych na nowe 500 z³ na osobê. Tym samym okradziono spo³eczeñstwo z oszczêdnoœci, które ukrywa³o w czasach okupacji 57. Drakoñskie prawa oraz metody w³adzy starano siê zag³uszyæ wszechobecn¹ propagand¹ zapowiadaj¹c¹ szybk¹ i sprawiedliw¹ reformê roln¹ oraz odbudow¹ zniszczonego kraju. Jednak e nawet takie dzia³ania nie mog³y przykryæ podstawowej prawdy: samozwañcza w³adza nie przynosi³a niczego konstruktywnego drenowa³a tylko wycieñczon¹ latami okupacji ludnoœæ z pieniêdzy i ywnoœci, stosuj¹c przy tym quasi-nazistowskie metody. Spo³eczeñstwo Analizuj¹c postêpy przejmowania w³adzy przez w³adzê ludow¹ nie mo na pomin¹æ kwestii zwi¹zanych z kondycj¹ polskiego spo³eczeñstwa po II wojnie œwiatowej. Zarówno sama wojna, jak i póÿniejsze wydarzenia dokona³y trwa³ych zmian w strukturze ludnoœci Polski. Wœród najwa niejszych czynników maj¹cych wp³yw na polskie spo³eczeñstwo odnotowaæ nale y cztery podstawowe: œmieræ obywateli w wyniku dzia³añ wojennych oraz eksterminacji (w tym praktyczna likwidacja spo³ecznoœci ydowskiej, wysiedlenia i deportacje do obozów pracy w Niemczech oraz do gu³agów w ZSRR), przymusowa lub dobrowolna emigracja oraz przesiedlenia w wyniku zmiany granic pañstwowych. Szacuje siê, e Polska w czasie II wojny œwiatowej straci³a ok. 6 mln obywateli, z czego prawie 3 mln to ydzi. Straty te w stosunku do liczby ludnoœci w 1939 r. by³y najwiêksze wœród wszystkich pañstw bior¹cych udzia³ w konflikcie. Pod wzglêdem wykszta³cenia najbardziej ucierpia³a inteligencja, której zniszczenie sta³o siê priorytetem obu totalitarnych okupantów. Szacuje siê, e zginê³o 30% 55 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 601. 56 Ibidem, s. 602. 57 Ibidem, s. 603. Disputatio Tom VIII Re imy 61

Pawe³ Szczepañski pracowników naukowych, 57% adwokatów, 21,5% sêdziów i 39% lekarzy ogó³em 37,5% osób, które w okresie II RP zdoby³y wy sze wykszta³cenie wobec 30%, które zdoby³y œrednie i a 53,3% wœród absolwentów szkó³ zawodowych 58. Skutkiem powy szych strat by³a zmiana stopnia feminizacji spo³eczeñstwa o ile w 1938 r. na 100 mê czyzn przypada³o 105 kobiet, to w latach 1947 1948 by³o ich ju 116 59. Ponad pó³ miliona osób, które prze y³o wojnê, uleg³o trwa³emu inwalidztwu fizycznemu, a ok. 60 tysiêcy psychicznemu. Stres oraz niedo ywienie powodowa³y wzrost zachorowañ na gruÿlicê, dur brzuszny, schorzenia reumatyczne oraz wszelkiego rodzaju nerwice. Dodatkowo wspomnieæ nale y o alkoholizmie, podsycanym uprzednio przez okupantów, który po wojnie sta³ siê spo³eczn¹ plag¹ 60. W wyniku dzia³añ Niemiec oraz ZSRR ok. 6 mln Polaków musia³o opuœciæ swoje miejsce zamieszkania. W hitlerowskiej strefie okupacyjnej przesiedlenia objê³y 1,7 mln osób, a blisko 2 mln zosta³o wywiezionych do przymusowej pracy w III Rzeszy. Z kolei na terenie kontrolowanym przez Sowietów, przed agresj¹ Niemiec, w wyniku aresztowañ i deportacji do obozów pracy znajdowa³y siê 2 miliony Polaków 61. Z 24 mln osób, które prze y³y wojnê, a 5 mln pozostawa³o poza granicami kraju 62. Straty wojenne oraz masowe przesiedlenia sprawi³y, e polskie spo³eczeñstwo krañcowo ró ni³o siê od tego sprzed wojny. Przede wszystkim straci³o swój wielokulturowy charakter po wojnie Polacy stanowili ponad 95% mieszkañców wobec ok. 65% w okresie II RP. Kontakt z przedstawicielami innych narodowoœci czy grup etnicznych zosta³ bardzo ograniczony. Nie pozosta³o to bez wp³ywu na mentalnoœæ spo³eczeñstwa czasy wojny, kiedy zabijano za sam fakt bycia Polakiem czy Ukraiñcem natê y³y zjawiska antysemityzmu 63 i ksenofobii. Jednorodne spo³eczeñstwo sta³o siê jednak przede wszystkim ofiar¹ propagandy w³adzy ludowej, która, u ywaj¹c narodowych hase³ i strasz¹c powrotem Niemców, stara³a siê utrzymaæ kontrolê nad ludnoœci¹. Powy sze migracje, wynik³e czêœciowo ze zmiany granic, powodowa³y, e wielu ju nigdy nie wróci³o do rodzinnych stron. Zmuszeni osiedlaæ siê w innych miastach i wsiach, tworzyli w nich ma³o zwarte spo³ecznoœci, pozbawione korzeni i tradycji. Wycieñczenie wojn¹, zawód z powodu powtórnie utraconej niepodleg³oœci oraz strach przed okrucieñstwem nowego okupanta sprawia³y, e tylko nieliczni sprzeciwiali siê nowej w³adzy. Wiêkszoœæ stara³a siê chroniæ swoje rodziny, swój, czêsto przyniesiony na plecach, dobytek przed zupe³nym zniszczeniem. Tylko nieliczni zdobywali siê na otwarte wyst¹pienia przeciwko nowej w³adzy, co niejednokrotnie przyp³acali aresztowaniami, torturami i œmierci¹. Byli jednak 58 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 133. 59 K. Kersten, Miêdzy wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944 1956, Londyn 1993, s. 7 60 Ibidem, s. 8. 61 Ibidem, s. 9. 62 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 131. 63 Ibidem, s. 171. 62 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 równie i tacy, którym w³adza ludowa dawa³a mo liwoœci nieznanego dot¹d awansu. Wobec braków kadrowych zwykli lekarze zostawali ordynatorami szpitali, profesorowie gimnazjalni mieli otwart¹ drogê do kariery uniwersyteckiej, a robotnicy obejmowali stanowiska dyrektorów kopalñ 64. Poprawa statusu mia³a wi¹zaæ tych ludzi z re imem oraz prewencyjnie neutralizowaæ ich wrog¹ postawê wobec komunistów. Sprzyja³a temu równie propaganda: szafowano has³ami narodowymi i patriotycznymi, a za g³ówny cel, prócz walki z zaplutymi kar³ami, obierano odbudowê kraju. Wiele osób, które w normalnych warunkach nie przysta³yby z komunistami, w sytuacji zupe³nej ruiny pañstwa pragnê³o przywrócenia jego dawnej œwietnoœci, godz¹c siê tym samym na wspó³pracê z w³adz¹ ludow¹. Ja³tañskie obietnice 13 paÿdziernika 1944 r. odby³o siê w Moskwie spotkanie przedstawicieli rz¹du w Londynie z przedstawicielami PKWN, Churchillem oraz Stalinem. Poinformowano na nim Miko³ajczyka o decyzjach dotycz¹cych granic Polski, a które zapad³y ju w Teheranie. Miesi¹c póÿniej, gdy by³o ju jasne, e ani USA ani Wielka Brytania nie s¹ zainteresowane suwerennoœci¹ Polski, 22 listopada premier z³o y³ dymisjê swojego gabinetu. Nowy szef rz¹du, Tomasz Arciszewski, utrzyma³ tward¹ liniê wobec ZSRR, co doprowadzi³o do oziêbienia stosunków przez zachodnich aliantów z rz¹dem RP. Sytuacja londyñskiego rz¹du nie by³a ³atwa zaledwie miesi¹c wczeœniej otrzyma³ on informacjê o wynikach konferencji w Teheranie, a ju mia³o dojœæ do kolejnego spotkania Wielkiej Trójki w Ja³cie, na której przypieczêtowano los wschodniej granicy Polski. Wobec presji Stalina, zachodni alianci uznali stworzony przez niego Rz¹d Tymczasowy 65 (przekszta³cony 28 czerwca 1945 r. na konferencji w Moskwie w Tymczasowy Rz¹d Jednoœci Narodowej), jednoczeœnie wymuszaj¹c na Kremlu poszerzenie jego sk³adu o polityków emigracyjnych oraz przeprowadzenie wolnych wyborów 66 w krajach wyzwolonych przez Armiê Czerwon¹. Do dziœ budzi w¹tpliwoœci kwestia wiary USA i Wielkiej Brytanii w dotrzymanie tej obietnicy przez radzieckiego dyktatora wobec podobnych wolnych wyborów przeprowadzonych na terytoriach wcielonych do ZSRR w 1939 r. 67 W kraju zdawano sobie sprawê z niezwyk³ej wagi, jak¹ bêd¹ mia³y wybory. Gomu³ka na plenum KC PRR w lipcu 1944 r. stwierdza³: Wybory bêd¹ w du ej mierze w warunkach polskich plebiscytem za lub przeciw Zwi¹zkowi Radzieckiemu. (...) Jeœli do wyborów nie dokonamy wielkiej pracy uœwiadamiaj¹cej naród, to przy wyborach reakcja bêdzie mia³a du e szanse walki z nami jako 64 Ibidem, s. 137. 65 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 615. 66 K. Kersten, Ja³ta w polskiej perspektywie, Londyn 1989, s. 253. 67 W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914 1945, Warszawa 2003, s. 418 419. Disputatio Tom VIII Re imy 63

Pawe³ Szczepañski z agentur¹ sowieck¹ 68. Jak widaæ, rodzimi komuniœci byli œwiadomi swojej s³abej pozycji oraz uczuæ, jakie budz¹ wœród spo³eczeñstwa. By zwiêkszyæ szanse na wyborczy sukces postanowili zbudowaæ wyborczy blok stronnictw demokratycznych, w sk³ad którego wesz³yby PPR, PPS, SL i SD 69. Rozpoczê³y siê te rozmowy z PSL, który zachêcano do wst¹pienia do bloku. Po raz kolejny odnoszono siê do ochrony demokracji i strze enia jej przed faszystowsko-ozonowymi si³ami reakcji. Ostro na polityka Miko³ajczyka oraz dystansowanie siê do pomys³u zblokowania list spotka³o siê z oskar eniami ze strony PPR o anarchizowanie ycia politycznego i gospodarczego w Polsce 70. 22 lutego 1946 r., wobec braku porozumienia w podstawowych kwestiach dotycz¹cych podzia³u mandatów, metod sprawowania w³adzy oraz przysz³oœci kraju, PSL zerwa³ rozmowy w sprawie wejœcia do listy ugrupowañ demokratycznych 71. W zwi¹zku z tym nast¹pi³ dwubiegunowy podzia³ partii na blok czterech stronnictw (PPR, PPS, SL i SD), kontrolowanych przez ZSRR oraz i demokratyczn¹ opozycjê reprezentowan¹ przez PSL oraz SP. Zerwanie rozmów postawi³o pod znakiem zapytania sens przeprowadzenia wyborów w nadchodz¹cym czasie. Jednak e wobec nacisku USA i Wielkiej Brytanii zapad³a decyzja o zorganizowaniu plebiscytu, w którym ludnoœæ mia³aby siê wypowiedzieæ na temat podstawowych zagadnieñ zwi¹zanych z bytem pañstwa 72. Na Sesji Plenarnej KRN (26-28 kwietnia 1946 r.) przyjêto jednog³oœnie ustawê o referendum ludowym, w którym mia³y zostaæ zadane trzy pytania: 1) Czy jesteœ za zniesieniem Senatu? 2) Czy chcesz utrwalenia w przysz³ej konstytucji ustroju gospodarczego wprowadzonego przez reformê roln¹ i unarodowienie podstawowych ga³êzi gospodarki narodowej z zachowaniem podstawowych uprawnieñ inicjatywy prywatnej? 3) Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic pañstwa polskiego na Ba³tyku, Odrze i Nysie u yckiej? 73 Powy sze pytania zosta³y u³o one po myœli komunistów nie zdradza³y one ich prawdziwych planów. Na karcie do g³osowania umieœciæ mo na by³o jedno, dwa i trzy skreœlenia oraz pozostawiæ czyst¹ kartê. Ostatnia opcja równowa na by³a z udzieleniem twierdz¹cej odpowiedzi na wszystkie trzy pytania. Odt¹d poparcie dla wszystkich trzech bêdzie, w propagandzie PPR, synonimem postêpu i bezpieczeñstwa kraju, a sprzeciw równy by³ poparciu dla reakcji. Datê wybo- 68 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 184. 69 C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s. 13. 70 Ibidem, s. 19. 71 Ibidem, s. 20. 72 Ibidem, s. 24; Do dziœ historycy nie s¹ w stanie ustaliæ które stronnictwo wysunê³o pomys³ przeprowadzenia referendum. 73 Ibidem, s. 33. 64 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 rów ustalono na niedzielê, 30 czerwca 1946 r. miêdzy godzin¹ 7:00 a 21:00 74 w ten sposób stronnictwa mia³y 2 miesi¹ce by przekonaæ spo³eczeñstwo do swoich racji. Urna to jest taki pniak, wrzucisz <nie>, wychodzi <tak> %# Zbli aj¹ce siê referendum zaostrzy³o sytuacjê w kraju. Zarówno PPR, jak i PSL nie zamierza³y ust¹piæ pola przeciwnikowi. Oba ugrupowania za pomoc¹ wydawanych przez siebie pism oraz organizowania wieców i masówek stara³o siê pozyskaæ wyborców. Komuniœci ponadto u yli swoich starych, sprawdzonych metod: terrorem, k³amliw¹ propagand¹ i politycznymi morderstwami pragnêli uciszyæ przeciwników z PSL oraz zastraszyæ spo³eczeñstwo. Sekretarz generalny ludowców stwierdza³: Zabójstw, takich jak w okresie zimowym, obecnie nie ma, natomiast na wielk¹ skalê stosowane s¹ szykany, aresztowania, nêkania, wci¹ganie ludzi do wspó³pracy z UB. Ludzie nasi zwalniani s¹ z urzêdów administracyjnych, gospodarczych. (...) Istniej¹ silne tendencje do zlikwidowania naszych ludzi w radach narodowych (...). 76 Przeprowadzanie kampanii w tak trudnych warunkach by³o ryzykowne dla wszystkich cz³onków i potencjalnych wyborców PSL nieznani sprawcy bili do utraty przytomnoœci, a wsie sympatyzuj¹ce z Miko³ajczykiem palono 77. Mimo represji Polacy dobrze zdawali sobie sprawê z proweniencji KRN oraz z szansy jakie daje udzia³ w referendum. Za wyraz œwiadomoœci politycznej spo³eczeñstwa niech pos³u y, napisany prawdopodobnie na pocz¹tku czerwca 1946 r., wierszyk nieznanego autora: Œwietna u nas zawartoœæ, jednolity front, Bo sami nie wiemy, sk¹d siê wzi¹³ nasz rz¹d. Ka dy sobie gada, jakby sam to chcia³, Ale wszyscy wiemy, Stalin nam go da³. A towarzysz Stalin, wielkoduszny pan, Mo na go przy³o yæ do wszychciutkich ran Odebra³ nam Wilno, odebra³ nam Lwów, Lecz da³ Bieruta, mêdrca, szkoda s³ów. 78 Podstawowym problemem, przed jakim stan¹³ PSL, by³ stosunek do pytañ, jakie mia³y paœæ w referendum. Ostatecznie ustalono, e ludowcy bêd¹ zachêcaæ do udzielenia w g³osowaniu przecz¹cej odpowiedÿ na pierwsze pytanie i twierdz¹cej 74 A. Garlicki, Pu³kownik Pa³kin raportuje, Tygodnik Polityka nr 3 / 19-01-2002, s. 68. 75 J. Wrona, Kampaniawyborczai wybory do Sejmu Ustawodawczego19 stycznia1947, Warszawa1999, s. 17 76 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 201. 77 A. Garlicki, Pu³kownik Pa³kin raportuje, Tygodnik Polityka nr 3 / 19-01-2002, s. 68; We wsi W¹wolnica ko³o Pu³aw spalono 101 budynków mieszkalnych i ponad 400 gospodarczych, a dwie osoby zginê³y w p³omieniach. By³o to dzia³anie bez precedensu zaledwie rok po wojnie polskie spo³eczeñstwo znów musia³o obawiaæ siê o swoje ycie. 78 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 210. Disputatio Tom VIII Re imy 65

Pawe³ Szczepañski na dwa pozosta³e 79. By³o to wynikiem nie tyle rzeczywistego poparcia dla drugiej izby, lecz chêæ odró nienia siê do zblokowanych stronnictw i wyra enia sprzeciwu wobec metod PPR. Jednoczeœnie PSL namawia³o do masowego udzia³u w g³osowaniu, widz¹c w tym szansê udaremnienia przejêcia w³adzy przez komunistów. Partia Miko³ajczyka, wykorzystuj¹c przewidziane w ustroju demokratycznym mo liwoœci, organizowa³a wiece oraz pogadanki, na których skupia³a siê na prezentacji swojego programu. Kolportowa³a tak e ulotki, rozkleja³a plakaty oraz tworzy³a chwytliwe wierszyki maj¹ce zachêciæ ludnoœæ do sprzeciwu wobec likwidacji Senatu. Oto jeden z nich: Tylko kaczka, g³upi ptak, Mówi ci¹gle tak, tak, tak. M¹dry cz³owiek wie, co chce I na pierwsze mówi: NIE. 80 W odpowiedzi na to PPR rozpêta³o napastliw¹ propagandê pod has³em 3 x tak. W szyfrogramie wojewódzkich urzêdów informacji i propagandy z 13 czerwca instruowano: Wygl¹d miast, miasteczek i osiedli winien znajdowaæ siê pod znakiem jedynie i wy³¹cznie referendum. Wobec tego ca³y czas i wszêdzie rozbrzmiewaæ powinny has³a: Chcesz Polski praworz¹dnej tak; chcesz Polski bogatej i sprawiedliwej tak; 3 x tak to Polska praworz¹dna, sprawiedliwa i suwerenna. Mo na by³o te odwrotnie: Nie chcesz rz¹dów wielkich fabryk; nie chcesz powrotu obszarnika; górniku nie chcesz powrotu baronów wêglowych na kopalnie g³osuj trzy razy tak. 81 Wydawa³o siê, e zag³osowanie 3 x tak, które przyniesie w³¹czenie ziem zachodnich, rozwi¹ e wszystkie problemy i stanie siê przyczyn¹ nowoczesnoœci i potêgi Polski: Dymi¹ siê polskich fabryk kominy Nad Odr¹, Nys¹, K³odzkiem, Szczecinem, W ³opocie bia³o-czerwonych flag Niech zagrzmi nasze potê ne TAK! 82 Jednak e podstawow¹ cech¹ kampanii przedreferendalnej PPR by³o potêgowanie antyniemieckich nastrojów oraz rozbudzenie wœród ludnoœci strachu przed powrotem nazistowskiego okupanta: Niemcy znów œpiewaj¹ Deutschland Deutschland uber alles i Horst Wessel Lied, dziœ, kiedy nie brak na œwiecie si³, które chêtnie pos³u y³yby siê Niemcami, wynagradzaj¹c ich cudzym kosztem, pomyœl tylko przez chwilê, jak ci nasi przyjaciele oceniliby wiêkszoœæ na nie 83. Komuniœci 79 C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s. 85. 80 Œwiat Wiedzy, Tom Historia Œwiata, s. 295. 81 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 212. 82 http://www.sedina.pl/modules.php?op=modload&name=news&file=article&sid=568&mode= thread&order=0&thold= 0. 83 K. Kersten, Narodziny systemu w³adzy, Pary 1989, s. 213. 66 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 wykorzystywali nie tylko obawy przed powrotem wczeœniejszych w³aœcicieli, ale tak e ewolucjê stanowiska anglosaskich sojuszników wobec zmian granicznych. W duchu obrony ojczyzny przed obcymi starali siê odwo³ywaæ równie do patriotycznych uczuæ. Najbardziej cyniczn¹ prób¹ osi¹gniêcia powy szego celu by³o wykorzystanie postaci gen. Sikorskiego: Zw³oki gen. W³adys³awa Sikorskiego spoczn¹ na wieki w ziemi ojczystej g³osuj 3 x tak. Ustawa o g³osowaniu ludowym przewidywa³a, e przeprowadzone zostanie przez aparat wykonawczy g³osowania ludowego, który tworzyli Generalny Komisarz G³osowania Ludowego oraz okrêgowe i obwodowe komisje g³osowania. Przyjêto pionow¹ podleg³oœæ tych organów: Generalny Komisarz sprawowa³ nadzór nad czynnoœciami komisji okrêgowych, z kolei ich przewodnicz¹cy nadzorowali prace komisji obwodowych 84. PPR, zdaj¹c sobie sprawê ze s³abego poparcia wœród spo³eczeñstwa i mo liwej klêski, postanowi³o dzia³aæ. Taktyka komunistów opiera³a siê na obsadzie organów g³osowania oraz aparatu terenowego Generalnego Komisarza (instruktorów i inspektorów) 85. Ponadto na poziomie obwodów powo³ano komitety PPR sk³adaj¹ce siê ze wszystkich zamieszka³ych na danym terenie cz³onków partii. Ich zadaniem by³o stworzenie grup agitatorów, do którzy, grupach 10 12-osobowych, zajmowaæ siê mieli okreœlon¹ grup¹ rodzin 86. Innym sposobem przebiegu referendum i zapewniania sobie korzystnego wyniku by³a dba³oœæ o odpowiedni sk³ad komisji wyborczych. Zgodnie z przepisami, gdy nie uda³o siê ustaliæ sk³adu komisji w ustawowym terminie, jej cz³onków wybiera³ przewodnicz¹cy, zwykle cz³onek PPR. W ten sposób, wed³ug danych urzêdów bezpieczeñstwa, bezpoœrednio przed referendum 83% cz³onków komisji okrêgowych stanowili cz³onkowie PPR, PPS, SL i SD. Podobna sytuacja przedstawia³a siê w komisjach obwodowych, które okaza³y siê kluczowe w procesie póÿniejszego fa³szowania wyników. Na 11 057 komisji w 7493 przewodnicz¹cymi by³y osoby z ramienia partii zblokowanych wobec 461 z PSL i 91 z SP 87. Resztê stanowili ludzie zwerbowani przez UB, którego dzia³ania stanowi³y równie wa ny element w procesie manipulacji rezultatami referendum. W skali kraju do ochrony g³osowania skierowano ³¹cznie 109 855 funkcjonariuszy MO, ORMO, KBW, UB, WP 88 podleg³ych utworzonej w marcu 1946 r. Pañstwowej Komisji Bezpieczeñstwa. Wy ej wymienione s³u by mia³y udzielaæ wszelkiej pomocy przedstawicielom bloku demokratycznego oraz strzec ca³ego procesu wyborczego przed wci¹ aktywnym podziemiem niepodleg³oœciowym 89. Dodatkowymi zadaniem dla wojska by³a praca agitacyjna. Organizowa³o ono wiece, prowadzi³o kolporta materia³ów propagandowych oraz przeprowadza³o rozmowy indywidualne. 84 C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s. 33. 85 Ibidem, s. 41. 86 Ibidem, s. 42. 87 Ibidem, s. 45. 88 Ibidem, s. 48. 89 Ibidem, s. 49. Disputatio Tom VIII Re imy 67

Pawe³ Szczepañski Zebrania zazwyczaj odbywa³y siê przed koœcio³ami, sklepami oraz szko³ami w czasie jarmarków, targów oraz wiêkszych zebrañ ludnoœci. Scenariusz wiecu zwykle sk³ada³ siê z dwóch zasadniczych czêœci: najpierw wystêpowa³ oficer WP, czasami równie przedstawiciel w³adzy cywilnej, oraz stara³ siê przekonaæ zgromadzonych do g³osowania na 3 x Tak. Nastêpnie pada³y pytania, na które organizatorzy nie zawsze potrafili udzieliæ odpowiedzi, np. Jaka bêdzie granica wschodnia? Na jaki numer g³osowaæ aby nie g³osowaæ na komunistów? Kim by³ przed wojn¹ Bierut? Dlaczego przeprowadza siê obecnie aresztowania? Czy bêd¹ wywózki na Sybir? Czy w Polsce bêd¹ ko³chozy? Czy w Polsce bêdzie konstytucja sowiecka? 90. W sumie zorganizowano 19 tysiêcy wieców, w których uczestniczy³o oko³o 4,5 mln osób. G³osowanie na ogó³ rozpoczê³o siê o godzinie 7:00 91. Od samego pocz¹tku odnotowywano wiele nieprawid³owoœci, wœród których do najczêstszych nale- a³y: pomijanie czêœci mieszkañców przy tworzeniu list wyborczych, umieszczanie na listach osób zmar³ych, dodawanie na listy osób, które nie by³y zameldowane lub nie istnia³y oraz braki kart do g³osowania. Podczas oddawania g³osów dochodzi³o równie do wielu nieprzewidzianych wypadków, np. ostrzeliwania lokali wyborczych przez partyzantów z niepodleg³oœciowego podziemia, zabijania cz³onków komisji obwodowych bêd¹cych cz³onkami lub popieraj¹cymi PPR, bojkotu referendum przez ca³e wsie, oraz tworzenia siê przed lokalami olbrzymich kolejek uniemo liwiaj¹cych przeprowadzenie g³osowania. Frekwencja w skali kraju by³a wysoka o godzinie 18:00 wynosi³a a 80% 92. Taki wynik mo liwy by³ dziêki zainicjowanym przez m.in. ksiê y oraz so³tysów zorganizowanych wyjœæ do lokali wyborczych, a tak e akcji dowo enia wyborców do urn 93. Wraz z koñcem g³osowania rozpoczê³a siê akcja fa³szowania wyników. Zgodnie z prawem w komisjach obwodowych, po zamkniêciu lokali, mia³o dojœæ do liczenia g³osów. Jednak e, z obawy przed ujawnieniem prawdziwych wyników przed cz³onkami PSL, w 40% przypadków przewieziono je od razu do urzêdów gminy lub starostw powiatowych pod siln¹ eskort¹ UB i WP 94. Obliczanie wyników odbywa³o siê pod presj¹ s³u b oraz wojska, tote czêsto ju na etapie obwodów zosta³y one czêœciowo sfa³szowane i to w obecnoœci ludowców 95. Najprostsz¹ metod¹ manipulacji wynikami by³o dosypywanie do urn czystych kartek, oznaczaj¹cych glosowanie 3 x Tak. Takie dzia³anie doprowadza³o jednak do przewy - szenia liczby zameldowanych w obwodzie mieszkañców przez liczbê kart, tote chwytano siê innych sposobów. Powszechne by³o przerabianie znaków minus 90 Ibidem, s. 67. 91 Ibidem, s. 116; W kilku miejscowoœciach zanotowano nawet godzinne odchylenia. 92 Ibidem, s. 123. 93 Ibidem, s. 119. 94 Ibidem, s. 125. 95 Ibidem, s. 127; Zdarza³o siê, e cz³onkowiepsl, nakazem przewodnicz¹cegokomisji, zmuszeni byli staæ kilka metrów od osób licz¹cych g³osy. 68 Disputatio Tom VIII Re imy

Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach 1943 1947 na plus w przypadkach, gdy nie by³o odpowiedzi tak lub nie lub uniewa - niania g³osów, gdy na karcie znajdowa³y siê sporz¹dzane przez wyborców napisy 96. Nastêpnie urny z kartami przewo ono do powiatów, gdzie ju bez adnej kontroli komuniœci dopuszczali siê fa³szerstw. Przed og³oszeniem wyników spo³eczeñstwo by³o przekonane o pora ce bloku. Wnioskowano tak na podstawie w³asnych spostrze eñ, jak równie notatek sporz¹dzonych z przebiegu liczenia g³osów przez cz³onków PSL i SP. Mimo tych przypuszczeñ powszechne by³o odczucie, e referendum zostanie sfa³szowane. Oficjalne wyniki z 11 lipca 1946 r. potwierdzi³y te obawy. Wed³ug Generalnego Komisarza G³osowania Ludowego na pierwsze pytanie pad³o 68% odpowiedzi twierdz¹cych, na drugie 77,2%, a na trzecie a 91,4% twierdz¹cych 97. Sta³o siê jasne, e grono uzurpatorów nie zamierza oddawaæ raz zagrabionej w³adzy. Mocarstwa zachodnie nie przejawi³y wiêkszego zainteresowania faktem sfa³szowania wyników referendum. Sta³o siê to czêœciowo wskutek, zainspirowanego przez w³adze, pogromu kieleckich ydów, który, w kontekœcie ujawnienia zbrodni Holocaustu, zniechêci³ miêdzynarodow¹ opiniê spo³eczn¹ do Polski i jej losu 98. W œwietnie odtajnionych po latach dokumentów wynik referendum przedstawia siê nastêpuj¹co: na pierwsze pytanie pad³o 26,9% odpowiedzi twierdz¹cych, na drugie 42%, a na trzecie 66,9% 99. Choæ cz³onkowie PPR spodziewali siê niekorzystnego rezultatu, to nie s¹dzili, e bêdzie on a tak tragiczny 100. Po przeanalizowaniu b³êdów oraz niedoci¹gniêæ zaczêli planowaæ kolejne wyborcze fa³szerstwo, maj¹ce zapewniæ im w³adzê, a ZSRR nieograniczone wp³ywy. Polskie spo³eczeñstwo z kolei, wykazuj¹c siê dojrza³oœci¹ polityczn¹, wyczu³o zagro enie i stanê³o w obronie wartoœci narodowych i religijnych. Niestety, po sukcesie wyborczym komunistów niewiele osób mia³o z³udzenia co do przysz³oœci kraju. W³adzy raz zdobytej nie oddamy nigdy 19 sierpnia 1946 r. ambasada USA w Warszawie z³o y³a polskiemu MSZ notê, w której stwierdzi³a, e amerykañski rz¹d nie ponosi adnej odpowiedzialnoœci za referendum, natomiast do³o y wszelkich starañ by wybory zosta³y przeprowadzone zgodnie z demokratycznymi standardami 102. Tego samego dnia podobny 96 Ibidem, s. 128; Zwykle by³y to has³a wyra aj¹ce stosunek wyborców do w³adz, ¹dania zwrotu utraconych ziem wschodnich, a tak e teksty o antypolskim charakterze. 97 Ibidem, s. 135. 98 A. Garlicki, Straszni ydzi, Tygodnik Polityka nr 27 / 07-07-2001, s. 60. 99 C. Osêkowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s. 145. 100 Ibidem, s. 146. 101 S³owa autorstwa Gomu³ki wypowiedziane wobec Miko³ajczyka w czerwcu 1945 r. w Moskwie, ród³o: J. Wrona, Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947, Warszawa 1999, s. 6. 102 Ibidem, s. 17 i 103. Disputatio Tom VIII Re imy 69