UPAŁY A ZDROWIE I ŻYCIE CZŁOWIEKA NA PRZYKŁADZIE LUBLINA

UPAŁY A ZDROWIE I ŻYCIE CZŁOWIEKA NA PRZYKŁADZIE LUBLINA HOT WEATHER VS. HEALTH AND LIFE OF HUMAN BEINGS BASED ON LUBLIN EXAMPLE Agnieszka Krzyżewska 1, Mateusz Dobek 1, Renata Domżał-Drzewicka 2, Marcin Rząca 2 1 Zakład Meteorologii i Klimatologii, Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie 2 Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej Wydział Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytet Medyczny w Lublinie Agnieszka Krzyżewska : agnieszka.krzyzewska@umcs.pl Mateusz Dobek : mateusz.dobek@umcs.pl Renata Domżał-Drzewicka : renatadd@op.pl Marcin Rząca : ma-rz@wp.pl STRESZCZENIE W pracy przeanalizowano wpływ pogody upalnej na zdrowie człowieka na przekładzie mieszkańców Lublina i okolic w latach 2003-2012. Za dzień upalny przyjęto dzień z dobową temperaturą maksymalną >30 C. Za noc tropikalną przyjęto dobę z temperaturą minimalną >20 C. Za falę upałów przyjęto okres co najmniej trzech kolejnych dni upalnych. Dane termiczne pochodziły ze stacji meteorologicznej UMCS, natomiast dane medyczne z Kart Zgonów Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego (2003-2008) oraz z Kart Medycznych Czynności Ratunkowych i Zleceniach Wyjazdu Ratownictwa Medycznego (2008-2012). Ze względu na różne źródła danych medycznych analizę wykonano w rozbiciu na dwa okresy (2003-2008 oraz 2008-2012). W latach 2003-2008 zanotowano 28 dni upalnych, 3 fale upałów oraz 12 nocy tropikalnych. W czasie dni upalnych zaobserwowano wyższą od średniej liczbę zgonów średnio 10 osób dziennie (w stosunku do średniej 6,8), zaś w czasie nocy tropikalnych było to 7,2 osób/dzień. Podczas fal upałów ta średnia jest dużo mniejsza i wynosi 2,25 os./dzień. Podczas wysokich wartości temperatury powietrza obserwuje się nieco większy udział przyczyn zgonów związanych z zatrzymaniem krążenia. Z kolei w latach 2008-2012 zanotowano 44 dni upalne, 4 fale oraz 28 nocy tropikalnych. Na okres letni przypada minimum wyjazdów kartek, więc średnia liczba interwencji w czasie pogody upalnej jest dużo mniejsza od średniej rocznej. W czasie upałów oprócz różnych urazów ciała najczęściej notowane są omdlenia i zapaści (9%). Podczas fal upałów jest nieco więcej interwencji związanych z nadciśnieniem oraz złym samopoczuciem i zmęczeniem w stosunku do dni upalnych i nocy tropikalnych. Słowa kluczowe: upał, fale upałów, zgony, interwencje karetek pogotowia Strona 39

ABSTRACT In this paper we analyzed the influence of hot weather on the health and life of human beings based on Lublin region example in years 2003-2012. We defined heat day as day with maximum temperature > 30 C, tropical night as night with minimum temperature > 20 C and heat wave as three consecutive heat days. The temperature data were obtained from University of Marie Curie Skłodowska meteorological station and medical data were obtained from death records from Regional Specialist Hospital of Stefan Cardinal Wyszynski (2003-2008) and Emergency Procedure Cards and Emergency Dispatch Cards (2008-2012). Due to different data sources the analysis was performed in two periods: 2003-2008 and 2008-2012. In years 2003-2008 there were 28 heat days, 3 heat waves and 12 tropical nights. During heat days the number of deaths was higher than normal 10 deaths per days on average (relative to the average 6,8 deaths per day) and during tropical nights the number was 7,2 deaths per days. Throughout heat waves that average was much lower and it was 2,25 deaths per day. During high temperatures there is slightly higher number of deaths caused by cardiac arrest. In years 2008-2012 there were 44 heat days, 4 heat waves and 28 tropical nights. In summer there is minimum in the emergency interventions, so the average number of interventions during hot weather is much lower than the annual average. During heat waves the number of interventions connected with hypertension, malaise and fatigue is slightly higher in comparison to heat days and tropical nights. Key words: heat, heat waves, deaths, emergency interventions WSTĘP I CEL PRACY Wysokie wartości temperatury powietrza są jednym z bardzo niekorzystnych bodźców fizycznych, które oddziałują na nasz organizm są (Kozłowska-Szczęsna i in. 2004, McMichael i in., 2006). Już w czasach starożytnych Hipokrates zauważył, że przy nagłym nadejściu upału wywiązują się choroby (Hipokrates, wyd. 1890). W związku z tym, że człowiek potrafi lepiej bronić się przed chłodem niż przed upałem, wysokie wartości temperatury (zwane cichym zabójcą ) powodują liczne zgony, zwłaszcza wśród osób starszych (np. Díaz i in. 2002a i 2002b). W dobie współczesnych zmian klimatu, na skutek wzrostu średniej temperatury powietrza oraz zmian w cyrkulacji atmosferycznej nad Europą, prognozuje się, że takie zjawiska będą występować częściej, łącząc się w coraz dłuższe, intensywniejsze i bardzo groźne dla zdrowia i życia człowieka fale upałów (IPCC 2014, Kyselý, Huth, 2008, Kyselý 2008). Po europejskiej fali upałów z 2003 r., w wyniku której zmarło kilkadziesiąt tysięcy osób, nastąpił wzrost zainteresowania tym zagadnieniem (de Bono i in., 2004). Powstało wiele prac poświęconych skutkom tego zjawiska (Díaz i in., 2002a and 2002b, Luber, McGeehin 2008, Kyselý 2004, Smoyer-Tomic i in., 2003). Jak wykazały liczne badania, fale te mają bardzo niekorzystny wpływ na Strona 40

zdrowie człowieka. Najbardziej narażone są osoby starsze (>65 lat), osłabione przewlekłymi chorobami oraz dzieci (Semenza i in., 1999, Son i in., 2014). Wykazano, że podczas fal upałów zwiększa się liczba zgonów spowodowana niewydolnością układu krążenia, oddechowego (Kozłowska-Szczęsna i in. 2004) oraz objawów związanych z odwodnieniem, udarem cieplnym, wyczerpaniem z gorąca oraz skrajnym wyczerpaniem cieplnym (Semenza i in., 1999, Naugton i in., 2002). Podczas upału na organizm bardzo niekorzystnie wpływa wysoka wilgotność względna i ciśnienie pary wodnej oraz często brak ulgi nocnej w czasie nocy bardzo ciepłych i tropikalnych (de Bono i in., 2004, Worfolk 2000, Kozłowska-Szczęsna i in. 2004). W polskich pracach dotyczących zagadnienia fal upałów wiele uwagi poświęca ich charakterystyce i prognozom (Wibig i in., 2009, Kossowska-Cezak, Skrzypczuk 2011, Matuszko, Piotrowicz, 2012, Tomczyk 2012 i 2014, Kuchcik 2013, Twardosz, Kossowska-Cezak 2013, Batko, Twardosz 2013), jednak stosunkowo niewiele prac koncentruje się na skutkach tych zjawisk dla zdrowia i życia człowieka (Kuchcik, Degórski 2009, Błażejczyk, McGregor 2008, Błażejczyk 2000). Celem pracy jest analiza warunków termicznych podczas pogody upalnej, a także skutków zdrowotnych takiej pogody, określonych na podstawie przyczyn zgonów oraz przyczyn interwencji karetek pogotowia na przykładzie mieszkańców na Lublina i okolic. MATERIAŁ I METODY Dane meteorologiczne z lat 2003-2012 pochodziły z Obserwatorium Meteorologicznego UMCS w Lublinie. Stacja ta jest zlokalizowana na Placu Litewskim, w ścisłym centrum Lublina, dobrze reprezentując specyfikę klimatu miasta. Do opracowania wykorzystano zarówno wartości godzinne przebiegu temperatury powietrza (lata 2003-2008), jak również średnie dobowe oraz maksymalne i minimalne wartości temperatury powietrza (lata 2008-2012). Dane dotyczące zgonów z lat 2003-2008 pochodziły ze Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego, znajdującego się w Lublinie przy Al. Kraśnickiej. Dane te obejmują: wiek, płeć oraz datę i przyczynę zgonu. Natomiast z lat 2008-2012 materiał badawczy stanowiły dane zawarte w Kartach Medycznych Czynności Ratunkowych i Zleceniach Wyjazdu Ratownictwa Medycznego z okresu 2008-2012. Z kart zostały odnotowane następujące informacje: data zdarzenia, płeć, wiek i miejsce zdarzenia. Dane te dotyczyły terenu miasta Lublina, powiatu lubelskiego, świdnickiego, łęczyńskiego oraz kraśnickiego. Za dzień upalny przyjęto dzień z dobową temperaturą maksymalną > 30 C. Za noc tropikalną przyjęto dobę z temperaturą minimalną >20 C. Za falę upałów przyjęto okres co najmniej trzech kolejnych dni upalnych (Kossowska-Cezak, Skrzypczuk 2011). Strona 41

W związku z tym, że dane z lat 2003-2008 oraz 2008-2012 pochodzą z różnych źródeł i mają zupełnie inny charakter, analizę przeprowadzono oddzielnie dla tych dwóch okresów. WYNIKI Z LAT 2003 2008 Temperatura powietrza W badanym okresie w Lublinie wystąpiło 28 dni upalnych, czyli dni z maksymalną dobową temperaturą powietrza przekraczającą 30 C. W tym okresie wystąpiły także trzy fale upałów (po jednej w roku 2005, 2006 oraz 2007 tab.1) Tabela 1. Fale upałów w Lublinie w latach 2003-2008 Fale upałów Data początku Data końca Czas trwania Temp. max Temp. min Temp. śr. 1 28-07-2005 30-07-2005 3 dni 32,9 C 17,5 C 25,3 C 2 08-07-2006 13-07-2006 6 dni 31,2 C 18,7 C 25,5 C 3 15-07-2007 17-07-2007 3 dni 33,6 C 15,4 C 26,1 C Najdłuższa fala upałów trwała 6 dni (od 8 do lipca 2006), zaś najwyższą temperaturą maksymalną charakteryzowała się fala od 15 do 17 lipca 2007 było to 33,6 C; jest to także najwyższa temperatura zanotowana w badanym okresie. W latach 2003-2008 wystąpiło 12 nocy tropikalnych. Najwięcej, bo aż 6, pojawiło się w roku 2006, natomiast w latach 2004 oraz 2008 nie wystąpiły one wcale. 4 noce tropikalne wystąpiły podczas 3 fal upałów. Zgony W latach 2003-2008 najczęstszą przyczyną zgonów w miesiącach letnich (tab.2) było zatrzymanie krążenia 1 (około jednej trzeciej wszystkich zgonów) oraz niewydolność serca (odpowiednio 16% i 13%). Ok. 7% to zawał mózgu, zaś ostry zawał serca to ok. 5%. Pozostałe to grupa przyczyn zgonów o stosunkowo niewielkim udziale procentowym. Struktura ta nie różni się znacząco od struktury zgonów dla całego roku. Różnice są wyraźniej widoczne dla przyczyn o udziale mniejszym niż 2% np. zgony spowodowane miażdżycą w lecie to 1,33% wszystkich zgonów, zaś w ciągu całego roku to 0,51% przypadków. Tabela 2. Struktura zgonów dla lata (miesiące czerwiec, lipiec i sierpień, lata 2003-2008) 1 W tej analizie połączono zatrzymanie krążenia (kod I46) oraz zatrzymanie krążenia nie określone (I469) i potraktowano je jako jedną grupę przyczyn zgonów Strona 42

LP Przyczyna Suma % 1 Zatrzymanie krążenia 1122 33,3 2 Niewydolność serca 453 13,4 3 Zawał mózgu 220 6,5 4 Wstrząs, gdzie indziej niesklasyfikowany 208 6,2 5 Ostry zawał serca 169 5,0 6 Krwotok mózgowy 77 2,3 7 Zawał mózgu, nie określony 48 1,4 8 Miażdżyca 45 1,3 9 Zator płucny 35 1,0 Inne zaburzenia funkcji układu krążenia w chorobach 10 34 1,0 sklasyfikowanych gdzie indziej 11 Brak danych 124 3,7 12 Pozostałe (<1%) 839 24,9 SUMA 3374 100,0 Podczas wysokich wartości temperatury powietrza (dni upalne oraz noce tropikalne, tab. 3, tab. 5) nieco większy udział stanowią przyczyny zgonów związane z zatrzymaniem krążenia (ok. 43% w porównaniu do wcześniejszych 30%). Podczas fal upałów ten udział wynosi 37% (tab.4). Tabela 3. Przyczyny zgonów dla dni upalnych (lata 2003-2008) LP Przyczyna Suma % 1 Zatrzymanie krążenia 124 43,4 2 Niewydolność serca 58 20,3 3 Zawał mózgu 18 6,3 4 Ostry zawał serca 9 3,1 5 Inne zaburzenia rytmu serca 7 2,4 6 Wstrząs, gdzie indziej niesklasyfikowany 6 2,1 7 Brak danych 7 2,4 8 Pozostałe (<2%) 57 19,9 SUMA 286 100,0 W czasie fal upałów i nocy tropikalnych zgony następują częściej z powodu zawału mózgu (odpowiednio 15% i 19,7%) niż w czasie dni upalnych, gdzie stanowi on jedynie 6% wszystkich przyczyn zgonów. Z kolei niewydolność serca, która jest na drugim miejscu w przyczynach zgonów (20%) podczas dni upalnych, spada do 15% w czasie nocy tropikalnych (tab.5) oraz do 11% podczas fal upałów (tab. 4). Tabela 4. Przyczyny zgonów dla fal upałów (lata 2003-2008) LP. Przyczyna Suma % Strona 43

LP. Przyczyna Suma % 1 Zatrzymanie krążenia 10 37,0 2 Zawał mózgu 4 14,8 3 Niewydolność serca 3 11,1 4 Krwotok mózgowy 2 7,4 5 Inne postacie niedoczynności tarczycy 1 3,7 6 Inne zaburzenia rytmu serca 1 3,7 7 Krwotok podpajeczynówkowy 1 3,7 8 Następstwa urazów głowy 1 3,7 9 Ostre zapalenie trzustki 1 3,7 10 Ostry zawał serca 1 3,7 11 Ropniak opłucnej 1 3,7 12 Samoistne (pierwotne) nadciśnienie 1 3,7 SUMA 27 100,0 Tabela 5. Przyczyny zgonów dla nocy tropikalnych (lata 2003-2008) LP. Przyczyna Suma % 1 Zatrzymanie krążenia 37 43,02 2 Zawał mózgu 17 19,77 3 Niewydolność serca 13 15,12 4 Krwotok mózgowy 3 3,49 5 Wtórny nowotwór złośliwy innych umiejscowień 3 3,49 Inne zaburzenia funkcji układu krążenia w chorobach 6 3 3,49 sklasyfikowanych gdzie indziej 7 Przewlekła choroba niedokrwienna serca 3 3,49 8 Brak danych 7 8,14 SUMA 86 100 Oprócz wartości procentowych warto zwrócić uwagę na przypadki zgonów w poszczególnych grupach dni z upalną pogodą. Podczas dni upalnych, których w analizowanym okresie było 28, zmarło 286 osób, średnio ok. 10 osób dziennie (w ciągu roku średnio umiera 6,8 osób dziennie). W przypadku fal upałów, w których liczba dni łącznie stanowiła 12, umarło 27 osób (średnio 2,25 osoby dziennie). Natomiast podczas nocy tropikalnych, których było w analizowanym okresie 12, śmierć nastąpiła u 86 osób, co daje 7,2 osoby dziennie. Choć w Lublinie przypadki fal upałów nie stanowią tak istotnego czynnika jak dni upalne, czy noce tropikalne, w dwóch na trzy przypadki fal maksimum zgonów przypadało na trzeci dzień fali, co wcześniej wykazał Díaz (2002a i 2002b). WYNIKI Z LAT 2008 2012 Strona 44

Temperatura powietrza W latach 2008-2012 zanotowano łącznie 44 dni upalne, najwięcej w roku 2012 (16 dni) oraz 2010 (15 dni). W tym okresie wystąpiły 4 fale upałów (tab.6) jedna 6-dniowa (3-8 lipca 2012) oraz dwie 4-dniowe i jedna 3-dniowa (w 2010 r.). W analizowanych latach pojawiło się także 28 nocy tropikalnych. Rekordowymi latami pod względem ich liczby były lata 2010 i 2012, kiedy to wystąpiło po 13 takich nocy w każdym roku. Zwykle towarzyszyły one falom upałów. Tabela 6. Fale upałów w Lublinie w latach 2008-2012 Fale upałów Data początku Data końca Czas trwania Temp. max Temp. min Temp. śr. 1 15-07-2010 18-07-2010 4 dni 32,2 C 19,6 C 26,3 C 2 21-07-2010 23-07-2010 3 dni 32,6 C 19,6 C 26,6 C 3 13-08-2010 16-08-2010 4 dni 34,1 C 20,0 C 26,6 C 4 03-07-2012 08-07-2012 6 dni 33,2 C 20,0 C 26,8 C Najwyższą temperaturę maksymalną zaobserwowano podczas trzeciej fali upałów w 2010 roku, z kolei najwyższą średnią temperaturą podczas fali upałów charakteryzowała się najdłuższa z analizowanych fal, która pojawiła się w dniach od 3 do 8 lipca 2012 roku. Interwencje pogotowia ratunkowego W okresie 2008-2012 na terenie miasta Lublina, powiatu lubelskiego, świdnickiego, łęczyńskiego oraz kraśnickiego zanotowano ponad 293,7 tysiąca interwencji pogotowia ratunkowego, z czego na poszczególne miesiące letnie (czerwiec, lipiec i sierpień) przypada 7-8% wyjazdów na każdy z miesięcy. Średnio na dzień w ciągu roku przypada ponad 163 wyjazdów karetek. W czasie dni upalnych, fal upałów oraz nocy tropikalnych jest ich dużo mniej (odpowiednio 38, 28 oraz 23 interwencje na dobę). W latach 2008-2012 najczęstszą przyczyną wyjazdów były objawy, dolegliwości i nieprawidłowe wyniki badań klinicznych oraz innych procedur badawczych, a także nie w pełni określone stany, co do których nie udało się przypisać rozpoznania do innych kategorii (kategoria R) było to 34,5% wszystkich wyjazdów. Drugą najczęstszą przyczyną były wypadki i urazy, które stanowiły 1/5 wszystkich wyjazdów (kat. S00-T98). Natomiast trzecie z kolei były choroby układu krążenia (kategoria I; 17,9% wszystkich wyjazdów). W czasie dni upalnych, fal upałów oraz nocy tropikalnych najczęstszą przyczyną wyjazdów karetek (20%) są różnego rodzaju urazy ciała spowodowane wypadkami, upadkami lub powstałe na skutek działania innych czynników zewnętrznych (tab. 7-9), na drugim miejscu zaś notowane są omdlenia i zapaści (9%). W przypadku dni upalnych i nocy tropikalnych kolejną Strona 45

kategorią przyczyn interwencji pogotowia ratunkowego są bóle w okolicy brzucha i miednicy (odpowiednio 6% i 5% wyjazdów). W czasie dni upalnych wyjazdy karetek spowodowane są także poprzez nadciśnienie (4%) oraz toksyczne skutki działania alkoholu (3%). Około 2% to wyjazdy do pacjentów ze złym samopoczuciem i zmęczeniem. Tabela 7. Interwencje pogotowia ratunkowego w czasie dni upalnych w latach 2008-2012 LP. Przyczyna Interwencje % 1 Urazy ciała 334 20 2 Omdlenie i zapaść 153 9 3 Ból w okolicy brzucha i miednicy 103 6 4 Nadciśnienie samoistne (pierwotne) 64 4 5 Toksyczne skutki działania alkoholu 55 3 6 Ból gardła i w klatce piersiowej 51 3 7 Wypadki 51 3 8 Padaczka 48 3 9 Złe samopoczucie i zmęczenie 37 2 10 Nudności i wymioty 35 2 11 Choroba niedokrwienna serca 29 2 12 Inne objawy i dolegliwości ogólne 26 2 13 Brak klasyfikacji 70 4 14 Pozostałe (<2%) 639 38 Suma 1695 100,0 W czasie fal upałów (tab. 8) pogotowie, oprócz urazów i omdleń, stosunkowo często wyjeżdżało do przypadków nadciśnienia (5%) oraz do złego samopoczucia i zmęczenia (4%). Te dolegliwości pojawiają się nieco częściej w czasie fal upałów niż w czasie dni upalnych (choć różnice są niewielkie). Pozostałe objawy, które były przyczynami wyjazdów, to choroba niedokrwienna serca, niewydolność serca, nudności i wymioty, gorączka oraz inne objawy i dolegliwości ogólne (udział poszczególnych przyczyn wynosił ok. 3%). Tabela 8. Interwencje pogotowia ratunkowego w czasie fal upałów w latach 2008-2012 LP. Przyczyna Interwencje % Strona 46

LP. Przyczyna Interwencje % 1 Urazy ciała 79 20 2 Omdlenie i zapaść 37 9 3 Nadciśnienie samoistne (pierwotne) 19 5 4 Złe samopoczucie i zmęczenie 16 4 5 Wypadki 16 4 6 Ból w okolicy brzucha i miednicy 14 4 7 Padaczka 13 3 8 Choroba niedokrwienna serca 13 3 9 Niewydolność serca 11 3 10 Nudności i wymioty 11 3 11 Gorączka o innej lub nieznanej przyczynie 11 3 12 Inne objawy i dolegliwości ogólne 11 3 13 Cukrzyca insulinoniezależna (ze śpiączką) 8 2 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania 14 7 2 spowodowane używaniem alkoholu 15 Nieznane i nieokreślone przyczyny zachorowań 6 2 16 Toksyczne skutki działania alkoholu 6 2 17 Brak klasyfikacji 17 4 18 Pozostałe (<2%) 62 31 Suma 398 100,0 Tabela 9. Interwencje pogotowia ratunkowego w czasie nocy tropikalnych w latach 2008-2012 LP. Przyczyna Interwencje % 1 Urazy ciała 135 20 2 Omdlenie i zapaść 60 9 3 Ból w okolicy brzucha i miednicy 30 5 4 Nadciśnienie samoistne (pierwotne) 29 4 6 Choroba niedokrwienna serca 20 3 7 Złe samopoczucie i zmęczenie 19 3 8 Wypadki 19 3 9 Padaczka 18 3 10 Inne objawy i dolegliwości ogólne 17 3 11 Niewydolność serca 16 2 12 Nudności i wymioty 16 2 13 Gorączka o innej lub nieznanej przyczynie 14 2 14 Ból gardła i w klatce piersiowej 12 2 15 Toksyczne skutki działania alkoholu 12 2 Strona 47

LP. Przyczyna Interwencje % 16 Inne zaburzenia nerwicowe 11 2 17 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu 10 2 15 Brak klasyfikacji 29 4 18 Pozostałe 198 30 Suma 665 100,0 W czasie nocy tropikalnych 4% przyczyn wyjazdów karetek stanowią pacjenci z nadciśnieniem, zaś po 3% to m.in. choroba niedokrwienna serca, złe samopoczucie i zmęczenie oraz inne objawy i dolegliwości ogólne (tab.9). WNIOSKI W latach 2003-2008 zanotowano 28 dni upalnych, 3 fale upałów oraz 12 nocy tropikalnych. W czasie dni upalnych zaobserwowano wyższą od średniej liczbę zgonów średnio 10 osób dziennie (w stosunku do średniej 6,8), zaś w czasie nocy tropikalnych było to 7,2 os./dzień. Podczas fal upałów ta średnia jest dużo mniejsza i wynosi 2,25 os./dzień. W dwóch na trzy przypadki fal maksimum zgonów przypadało na trzeci dzień fali. Rycina 1. Przyczyny zgonów podczas pogody upalnej w latach 2003-2008 (1. Zatrzymanie krążenia, 2. Niewydolność serca, 3. Zawał mózgu, 4. Wstrząs, gdzie indziej niesklasyfikowany, 5. Ostry zawał serca) Przyczyny zgonów w czasie pogody upalnej nie różnią się znacząco od przyczyn zgonów w ciągu miesięcy letnich (ryc. 1). Podczas wysokich wartości temperatury powietrza obserwuje się nieco większy udział przyczyn zgonów związanych z zatrzymaniem krążenia (dla dni upalnych i nocy tropikalnych 43%, dla fal upałów 37% w porównaniu do średniej dla roku 30%). Nieco większy udział mają też przyczyny zgonów związanych z zawałem mózgu, zwłaszcza w czasie fal upałów i nocy tropikalnych (odpowiednio 15% i 19,7%) w porównaniu ze średnią dla lat 2003-2008 (ok. 7%). Strona 48

Z kolei w latach 2008-2012 zanotowano 44 dni upalne, 4 fale (trwające łącznie 17 dni) oraz 28 nocy tropikalnych. Na okres letni przypada minimum wyjazdów kartek, więc średnia liczba interwencji w czasie dni upalnych, fal upałów oraz nocy tropikalnych jest duża mniejsza od średniej rocznej (odpowiednio 38, 28 oraz 23 interwencje na dobę w porównaniu z ponad 163 w ciągu poszczególnych dni roku). W czasie dni upalnych, fal upałów oraz nocy tropikalnych najczęstszą przyczyną wyjazdów karetek (20%) są różnego rodzaju urazy ciała spowodowane wypadkami, upadkami lub powstałe na skutek działania innych czynników zewnętrznych (ryc. 2). Na drugim miejscu zaś notowane są omdlenia i zapaści (9%). Podczas fal upałów zwiększa się nieco udział procentowy interwencji związanych z nadciśnieniem oraz złym samopoczuciem i zmęczeniem w stosunku do dni upalnych i nocy tropikalnych. Rycina 2. Przyczyny interwencji karetek pogotowia w czasie pogody upalnej w latach 2008-2012 (1. Urazy ciała, 2. Omdlenie i zapaść, 3. Ból w okolicy brzucha i miednicy, 4. Nadciśnienie samoistne (pierwotne), 5. Toksyczne skutki działania alkoholu, 6. Wypadki, 7. Padaczka, 8. Złe samopoczucie i zmęczenie, 9. Nudności i wymioty, 10. Choroba niedokrwienna serca) Wyniki te nie są jednoznaczne. W przypadku Lublina obserwuje się spadek liczby zgonów podczas fal upałów, co nie jest zgodne z badaniami z terenu Europy Zachodniej (Díaz i in. 2002a i 2002b, de Bono i in., 2004) oraz Ameryki Północnej (Semenza i in., 1999, Naugton i in., 2002). Wzrost obserwuje się w czasie pojedynczych dni upalnych i nocy tropikalnych. Interwencje karetek pogotowia podczas pogody gorącej nie odzwierciedlają wyników uzyskanych w podobnych badaniach w innych obszarach, gdzie np. podczas fal upałów obserwuje się wzrost przyjęć do szpitala z powodów związanych z pogodą, np. odwodnienie, udar cieplny, wyczerpanie z gorąca oraz skrajne wyczerpanie cieplne, (Semenza i in., 1999, Naugton i in., 2002, Son i in., 2014). W przypadku Lublina takie przypadki stanowią znikomy procent wszystkich przypadków interwencji podczas pogody gorącej. Podobne wyniki uzyskano dla badań przeprowadzonych w Warszawie, gdzie dowiedziono, że organizm ludzki ma duże zdolności aklimatyzacyjne i nawet silne fale upałów nie zakłócają ludzkich mechanizmów Strona 49

termoregulacyjnych, choć obciążają one układ krążenia (Błażejczyk 2000). Z tego wynika, że na zdrowie i życie człowieka większy wpływ mają czynniki inne niż pogoda upalna. BIBIOGRAFIA 1. Batko A., Twardosz R., 2013 - Fale upałów w Europie Środkowej na przełomie XX i XXI wieku. Acta Balenol vol. LV, 4 (134): 304-311 2. Błażejczyk K., 2000 - Infuence of extremal heatwaves on man. Prace geogr. 108: 101-108 3. Błażejczyk K., McGergor G., 2008 - Mortality in European Cities and its relation to biothermal conditions. [w:] Kłysik K., Wibig J., Fortuniak K. (red.) Klimat i bioklimat miast, Wyd. UŁ, 313-324. 4. de Bono A. De, Giuliani G., Kluser S., Peduzzi P., 2004 - Impacts of summer 2003 heat wave in Europe, UNEP Environment Alert Bulletin 2, march 2004. 5. Díaz J., García R., Castro F., Hernández E., López C., C., Otero A., 2002b - Effects of extremely hot days on people older than 65 years old in Seville (Spain) from 1986 to 1997. Int J Biometeoro 46: 145 149. 6. Díaz J., Jordán A., García R., López C., Alberdi J. C., Hernández E., Otero A., 2002a - Heat waves in Madrid 1986-1997: effects on the heath of elderly. Int J Biometeoro, 75: 163 170. 7. Hipokrates, 1890 - O powietrzu, wodach i okolicach. Dwie księgi, cz. I, przekład: H. Łuczkiewcz, Warszawa, 37-38. 8. IPCC, 2014: ABSTRACT for Policymakers. In: Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (Field, C.B., V.R. Barros, D.J. Dokken, K.J. Mach, M.D. Mastrandrea, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O. Estrada, R.C. Genova, B. Girma, E.S. Kissel, A.N. Levy, S. MacCracken, P.R. Mastrandrea, and L.L. White (eds.)). Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 1-32. 9. Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Kuchcik M., 2004 - Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka. Monografie IGiPZ PAN, 4: 124 129. 10. Kuchcik M., 2013 - The attempt to validate the applicability of two climate models for evaluation of heat wave related mortality in Warsaw in 21 st century. Geogr Pol vol 86, 4, 295-311 11. Kuchcik M., Degórski M., 2009 - Heat- and cold-related mortality in the north-east of Poland as an example of the socio-economic effects of extreme hydrometeorological events in the Polish Lowland. Geogr Pol Vol. 82, 1: 69-78 12. Kyselý J., 2004 - Mortality and displaced mortality during heatwaves in Czech Repblic. Int J Biometeoro, 49: 91-97 13. Kysleý J., 2008 - Influence of the persistence of circulation patterns on warm and cold temperatures anomalies in Europe: Analysis over the 20 th century. Glob Planet Chang, 62: 147 163 14. Kysleý J., Huth R., 2008 - Relationship of surface air temperature anomalies over Europe to persistence of atmospheric circulation patterns conductive to heat waves. Adv Geosci14: 243 249. 15. Luber G., McGeehin M., 2008 - Climate change and extreme heat events. Am J Prev Med, 35 (5): 429-435, 16. Matuszko D., Piotrowicz K., 2012 - Ekstremalne zdarzenia pogodowe w Krakowie i ich uwarunkowania cyrkulacyjne [w:] Rola cyrkulacji atmosfery w kształtowaniu klimatu, Bielec-Bąkowska Z., Łupikasza E., Widawski A. (red.), Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, 211-21 Strona 50

17. McMichael A. J., Woodruff R.E., Hales S., 2006 - Climate change and human health: present and future risks. The Lancet, (11 March 2006) 367: 859-869. 18. Naugton M.P., Henderson A., Mirabelli M.C., Kaiser R., Wilhelm J.L., Kieszak S.M, Rubin C.H., McGeehin M.A., 2002 - Heat-Related Mortality During a 1999 Heat Wave in Chicago. Am J Prev Med, 22 (4):221-227 19. Semenza J.C., McCullough J.E., Flanders W.D., McGeehin M.A., Lumpkin J.R., 1999 - Excess Hospital Admissions During the July 1995 Heat Wave in Chicago. Am J Prev Med 16 (4):269-277. 20. Smoyer-Tomic K., Kuhn R., Hudson A., 2003 - Heat wave hazards: An Overview of Heat Wave Impacts in Canada. Nat Hazards, 28: 463-485. 21. Son J.Y, Bell M.L, Lee J.T., 2014 - The impact of heat, cold and heat-waves on hospital admissions in eight cities in Korea. Int J Biometeorol, 58: 1893-1903 22. Tomczyk A. M., 2012 - Pogoda upalna w poznaniu w latach 1980-2011. Słupskie Prace Geogr, 9: 155-162. 23. Tomczyk A. M., 2014 - Cyrkulacyjne uwarunkowania występowania fal upałów w Poznaniu. Prz. Geogr 89, 1: 41-52 24. Twardosz R., Kossowska-Cezak U., 2013 - Exceptionally hot summers in Central and Eastern Europe (1951 2010). Theor Appl Climatol, 112: 617-628 25. Wibig J., Podstawczyńska A., Rzepa M., Piotrowski P., 2009 - Heatwaves in Poland - frequency, trends and relationships with atmospheric circulation. Geogr Pol 82 (1 Spring 2009): 33-46. 26. Worfolk J.B., 2000 - Heat Waves: Their impact on the health of elders. Geriatr Nurs, 21: 70-77 Artykuł zawiera 22 488 znaków ze spacjami + ryciny Strona 51

ASPEKTY ŚRODOWISKOWO-REKREACYJNE I PRAWNE ZDROWIA CZŁOWIEKA Monografia pod redakcją Artura Wdowiaka Andrzeja Tuckiego Włodawa, wrzesień 2015

RECENZENCI Prof. dr hab. Marzena Błażewicz-Woźniak Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Prof. dr hab. Renata Nurzyńska-Wierdak Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Dr hab. inż. Joanna Pawłat, prof. PL Politechnika Lubelska Dr inż. Paweł A. Mazurek Politechnika Lubelska Dr hab. Ewa Skowronek Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Dr n. praw. Krzysztof Kukuryk Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Dr n. med. Monika Sadowska Uniwersytet Medyczny w Lublinie Dr n. med. Jadwiga Klukow Uniwersytet Medyczny w Lublinie REDAKACJA TECHNICZNA i PROJEKT OKŁADKI Marzena Kałakucka Uniwersytet Medyczny w Lublinie ZDJĘCIE NA OKŁADCE Przemysław Kieraś WYDAWCA Międzynarodowe Towarzystwo Wspierania i Rozwoju Technologii Medycznej Ul. Szczerbowskiego 5/1, Lublin ISBN 978-83-940444-0-4 DRUK Print Group Sp. z o.o. ul. Mieszka I 63/64 71-011 Szczecin Strona 2