Rafał Solecki Krótki przewodnik po cmentarzach w Warszawie-Wilanowie. 2500 lat historii i pół wieku badań Z otchłani wieków Archeologia warszawy 64 Rejon doliny Wisły na wysokości Wilanowa był i jest nadal bardzo atrakcyjny pod względem osadniczym. Pierwsi mieszkańcy przybyli tu już w neolicie. Na ślady ich bytności natrafiono na Służewiu w połowie wysokości wzgórza, na którym obecnie znajduje się kościół św. Katarzyny. W trakcie badań przeprowadzonych w latach 70. XX w. przez Pracownię Archeologiczno- -Konserwatorską Państwowego Przedsiębiorstwa Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie odkryto tam liczne odłupki oraz kilka narzędzi krzemiennych. Nieco później, bo w połowie lat 90. XX w., zarejestrowano na tym samym stanowisku także pozostałości osadnictwa łużyckiego. Najstarsze znaleziska z obszaru Wilanowa datowane są na V II w. p.n.e., czyli na wczesny okres przedrzymski, i wiąże się je z kulturą grobów podkloszowych. Odkryto je w trakcie badań archeologicznych, trwających od 2003 r. Do fazy tej zaliczają się cztery obiekty (ryc. 1). Dwóch z nich nie sposób jednoznacznie opisać ze względu na silne zniszczenie jam przez młodsze wkopy, a datowane są na podsta wie materiału ceramicznego. Z kolei obiekt trzeci jest podręcznikowym przykładem grobu kloszowego, gdzie w jamie o znacznych wymiarach, z dnem wyłożonym fragmentami skorup, znajdowała się urna przykryta kloszem. Górna partia grobu, do połowy wysokości naczynia, została zniszczona w XIX w. podczas zmian aranżacyjnych parterów parkowych. Najciekawszy jest obiekt czwarty, na który natrafiono przypadkiem podczas prac instalacyjnych przy fundamentach budynku Oranżerii. Pełnił on funkcję ossuarium, w którym deponowano słabo przepalone kości oraz ceramikę ze stosu pogrzebowego. Analiza antropologiczna przeprowadzona przez dr. Łukasza Maurycego Stanaszka z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie wykazała, że kości te pochodzą od co najmniej ośmiu osobników. Zapewne jest to pierwszy tego typu obiekt odnaleziony na terenie Warszawy, gdyż na innych stanowiskach tej kultury, odkrytych w Służewiu, Służewcu, Wyczółkach i Korzkiewkach, natrafiano dotąd albo na jamy grobowe, albo na obiekty o cechach ziemianki lub półziemianki. Nieco młodsze cmentarzysko odkryto tuż przed II wojną światową w odległości około 700 m na północny zachód od obecnego budynku poczty, który wówczas pełnił funkcję stacji kolejowej. Nekropola ta jako jedyna nie znajduje się na obszarze należącym do Muzeum Pałacu w Wilanowie. Pochodzi ona z okresu późnolateńskiego i użytkowana była przez ludność kultury przeworskiej. W latach 1936 39 dr Józef Marciniak z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie przeprowadził tu badania wykopaliskowe, w wyniku których zadokumentowano łącznie 107 grobów. Były to groby ciałopalne, zaś forma pochówku była zróżnicowana. Występowały zarówno groby popielnicowe, jamowe, jak i mieszane, w większości bogato wyposażone. Z kolei cmentarz średniowieczny i nowożytny (ryc. 2) we wgłębniku ogrodu przy budynku Oranżerii został odkryty w 1955 r., w trakcie porządkowania i odnawiania przestrzeni ogrodowych po znisz czeniach powstałych podczas II wojny światowej. Badania prowadził Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki oraz Zakład Antropologii Uniwersytetu Warszawskiego. Oprócz nadzoru nad pracami ziemnymi przy budowie linii ciepłowniczej wytyczono i przebadano wykop o wymiarach 5 5 m. Odsłonięto liczne jamy grobowe wskazujące, że cmentarz był użytkowany od około XII/XIII aż po XVII w. Udało się
Ryc. 1 Poglądowy plan części centralnej założenia rezydencjalnego w Wilanowie z zaznaczonymi miejscami chowania zmarłych: cmentarz wczesnośredniowieczny (kolor pomarańczowy); cmentarz średniowieczny i nowożytny (kolor granatowy); pochówki kultury grobów podkloszowych (kolor fioletowy). Oprac. R. Solecki. Plan zbiory Muzeum Pałac w Wilanowie 65
Z otchłani wieków Archeologia warszawy Ryc. 2 Planigrafia jam grobowych cmentarza wczesnośredniowiecznego. Oprac. R. Solecki 66
wyznaczyć prawdopodobne granice nekropoli od strony południowej i zachodniej. W 1961 r. planowano udostępnienie Oranżerii dla zwiedzających. Otwarcie poprzedzały prace porządkowe, przy okazji których Urząd Konserwatorski przebadał obszar o powierzchni 1,5 ara, przylegający do południowej krawędzi wykopu przebadanego w trakcie poprzedniej kampanii. Analiza wyników badań uściśliła datowanie najstarszej fazy tego cmentarza na XIII połowę XIV w. Badania z lat 50. i 60. zakończyły rozpoznanie tego terenu w ubiegłym stuleciu. Następnie, pod koniec 2002 r., podczas prac ogrodniczych przy wkopywaniu sadzonek kwiatowych natrafiono na fragmenty kości ludzkich. Odkrycie udokumentowano, wykonując szereg fotografii oraz poinformowano Wojewódzkiego Konserwatora Za bytków. Ustalono, że szczątki te można wiązać ze schyłkową fazą użytkowania cmentarza, datowaną na XVI XVII w. Ponadto odkrycie to uzmysłowiło, że w związku z zaplanowanymi na lata 2003 2012 pracami konserwatorskimi i rewaloryzacyjnymi przy budynku pałacu oraz w otaczających go ogrodach, wymagane będzie przeprowadzenie szerokopłaszczyznowych badań archeologicznych, wyprzedzających prace budowlane. Rozpoczęte w 2003 r. badania archeologiczne były prowadzone przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków pod kierownictwem mgr. Andrzeja Gołembnika. W okresie do 2007 r. włącznie prace koncentrowały się w obrębie tarasu górnego i dolnego oraz poza jednym wyjątkiem nie wchodziły w wyznaczone w latach 50. XX wieku granice cmentarza. Wspomnianym wyjątkiem był nadzór wykop 39 przy instalacji systemu wodociągowego, w trakcie którego wiosną 2007 r. przy wschodniej fasadzie Oranżerii natrafiono na dwa groby ze starszej fazy funkcjonowania cmentarza. Na podstawie tych badań wyznaczono prawdopodobną wschodnią granicę nekropoli. Od 2008 r. badania archeologiczne w Wilanowie prowadzone są przez Zespół Archeologiczno-Konserwatorski pod kierownictwem mgr. Andrzeja Gołembnika. W ich trakcie, w marcu 2008 r. przeprowadzono nadzór archeologiczny na wschodnim odcinku alei grabowej, gdzie natrafiono na szereg grobów ze starszej fazy funkcjonowania cmentarza i potwierdzono na długim odcinku jego południową granicę. Następnie, w listopadzie i grudniu 2008 r. otworzono cztery wykopy w centrum cmentarza w celu ustalenia zasięgu poszczególnych faz użytkowania oraz Ryc. 3 Archeolog Stanisław Rzeźnik podczas dokumentowania planu. Fot. W. Święcicki 67
Z otchłani wieków Archeologia warszawy Ryc. 4 Archeolog Alicja Dziewanowska oczyszcza szkielet. Fot. R. Solecki namierzenia pozostałości drewnianego kościoła, widocznego na planie z 1682 r. W listopadzie i grudniu 2009 r. otworzono natomiast wykop prostopadły do wschodniej granicy cmentarza (ryc. 3), wytyczonej na podstawie ustaleń z 2007 r., w celu określenia zasięgu występowania grobów oraz uchwycenia naturalnego skłonu skarpy tarasu nadzalewowego. Latem 2010 r. odbyły się badania połączone z praktykami wykopaliskowymi dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Odcinek cmentarza wytypowany do eksploracji okazał się być jednym z najciekawszych wśród do tej pory przebadanych (ryc. 4). Uchwycono pełną 68 stratygrafię pochówków od około XIII do połowy XVII w. Na powierzchni 50 m 2 odkryto 57 bogato wyposażonych grobów. Jesienią tego samego roku otworzono także serię płytkich wykopów sondażowych, które oprócz lokalizacji samych jam grobowych pozwoliły na częściowe odtworzenie infrastruktury cmentarza. W jednym z nich natrafiono na fragment ogrodzenia i małe śmietnisko przycmentarne datowane na schyłek XVI połowę XVII w. Cmentarz przy Oranżerii w Wilanowie jest niezwykle ciekawym przykładem wielowarstwowej nekropoli, która była użytkowana w zasadzie bez przerwy
Ryc. 5 Kolia szklanych paciorków. Fot. W. Święcicki przez niemal cztery i pół stulecia. W trakcie dotychczasowych wykopalisk przebadano około 30 40% jego powierzchni i odkryto blisko 500 jam grobowych. Na podstawie szacowanej wielkości i średniej gęstości występowania pochówków można przypuszczać, że pochowano tu około 1500 osób. Po przeniesieniu w drugiej połowie XVII w. kościoła na zachód, przeniesiony został także cmentarz. Początkowo funkcjonował on zapewne przy świątyni, a od początku XIX w. w obecnym miejscu, na wprost budynku poczty w Wilanowie. 69 W trakcie badań w 2008 r. przy fundamentach budynku Kordegardy, przy głównej bramie wjazdowej do pałacu, natrafiono na dwa pochówki szkieletowe, które początkowo uważano za jednostkowe. Dopiero badania z lat 2010 2011 potwierdziły przypuszczenia, że na obszarze Wilanowa już na przełomie XI i XII w., czyli jeszcze przed powstaniem parafii, funkcjonował cmentarz (ryc. 1, 2). Co więcej, okazał się on być znacznej wielkości, jak na tamten okres, i z liczbą ponad 70 do tej pory odkrytych grobów wyróżnia się na mapie ówczesnego Mazowsza. Inwenta
Z otchłani wieków Archeologia warszawy Ryc. 6 Żelazne groty oszczepów. Fot. R. Solecki Ryc. 7 Archeolog Alicja Dziewanowska ze średniowiecznym garnkiem. Fot. R. Solecki 70
rze odkrytych tu pochówków różnią się znacznie od wyposażeń grobów z okolic Oranżerii. Oprócz charakterystycznych kabłączków skroniowych, szklanych paciorków (ryc. 5) i żelaznych noży natrafiono także na różne elementy uzbrojenia. Wśród nich należy wymienić groty oszczepów (ryc. 6), groty strzał i żelazną siekierkę. Ciekawymi znaleziskami są także wiaderka, po których zachowały się żelazne obejmy, a także naczynia ceramiczne (ryc. 7). Dalsze wykopaliskowe badania archeologiczne na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie na chwilę obecną nie są przewidziane, gdyż kończą się bieżące prace rewaloryzacyjne. Ostatnim etapem będzie analiza pozyskanych materiałów, zakończona monografią. Jednak już wstępne rozpoznanie zgromadzonego materiału pokazuje, że rejon Wilanowa był niezwykle ciekawym miejscem pod względem osadniczym. I fakt ten przełożył się niewątpliwie na jego wybór jako rezydencji królewskiej. Wybrana literatura: Gierlach B. 1965 Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Warszawie-Wilanowie w świetle badań 1961r., Wiadomości Archeologiczne, t. XXXI, s. 68 74. Kunicka Ł., Piętka T. 1956 Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Warszawie-Wilanowie, Wiadomości Archeologiczne, t. XXIII, s. 356 362. Marciniak J. 1957 Cmentarzysko ciałopalne z okresu późnolateńskiego w Wilanowie koło Warszawy, Materiały Starożytne, t. II, s. 7 174. Piber M. 2001 Służew średniowieczny, dzieje parafii i wsi Służew w ziemi warszawskiej, Warszawa. mgr Rafał Solecki Studium Doktoranckie w Instytucie Archeologii i Et nologii PAN w Warszawie 71