Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. przyr.) 22 2 279 283 2003 RADOMIR JASKUŁA, JACEK KALISIAK, KATARZYNA SZCZEPKO Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce JASKUŁA R., KALISIAK J., SZCZEPKO K. 2003. New localities of some rare species of ground beetles (Coleoptera: Carabidae) in Poland. Parki nar. Rez. przyr. 22: 279 283. ABSTRACT: New localities of seven interesting carabid species from Poland are described: Leistus rufomarginatus DUFT. (Wzniesienia Łódzkie LP: Las Łagiewnicki NR, Struga Dobieszkowska NR), Demetrias atricapillus (L.) (Wzniesienia Łódzkie LP: Wiączyń NR; Nadnidziański LP: Grabowiec NR), Abax parallelus (DUFT.) (Brudzeski LP), Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL et LINZ) (Kampinoski NP), Lebia cyanocephala (L.) (Nadnidziański LP: Grabowiec NR), D. atricapillus (L.) (Wzniesienia Łódzkie: Wiączyń NR; Nadnidziański LP: Grabowiec NR) and Lasiotrechus discus (F.) (Pomeranian Lake District). KEY WORDS: Leistus rufomarginatus, Lasiotrechus discus, Abax parallelus, Lebia chlorocephala, Lebia cyanocephala, Demetrias atricapillus, Carabidae, Coleoptera, new records, protected areas, Poland. Radomir Jaskuła: Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90 237 Łódź, e-mail: radekj@biol.uni.lodz.pl; Jacek Kalisiak: ul. Północna 31 m. 58A, 91 420 Łódź, e-mail: jacek195@polbox.com; Katarzyna Szczepko: Katedra Dydaktyki Biologii i Badań Różnorodności Biologicznej, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90 237 Łódź, e-mail: kawa@biol.uni.lodz.pl Pierwsze dane faunistyczne dotyczące rozmieszczenia chrząszczy z rodziny biegaczowatych (Carabidae) na terenie Polski sięgają przełomu XVIII i XIX wieku. Mimo tak długiej historii badań stan poznania poszczególnych rejonów kraju jest bardzo zróżnicowany (BURAKOWSKI i in. 1973, 1974, 2000). Wiele z ponad 560 gatunków stwierdzonych dotychczas w Polsce (MROCZKOWSKI, STEFAŃSKA 1991) w dalszym ciągu znanych jest tylko z pojedynczych stanowisk, niejednokrotnie odnoszących się do okresu przedwojennego (BURAKOWSKI i in. 1973, 1974). W niniejszej pracy przedstawione zostały informacje o rzadko występujących w całym kraju gatunkach biegaczowatych: oleśnicy zielonogłowej Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ) i sinogłowej Lebia cyanocephala (L.), Demetrias atricapillus (L.), Lasiotrechus discus (F.), a także o rzadko spotykanym na nizinach górskim gatunku bosaka Abax parallelus (DUFT.). Podane zostały także nowe stanowiska chrząszcza Leistus rufomarginatus DUFT., owada, którego zasięg na terenie Polski jest niedostatecznie poznany (BURAKOWSKI i in. 1973). Biegaczowate zostały omówione ze zwróceniem uwagi na ich rozsiedlenie i bionomię. [279]
280 Radomir Jaskuła i in. Stanowiska Carabidae podane zostały wraz ze współrzędnymi siatki UTM. Okazy dowodowe znajdują się w zbiorach autorów. Leistus rufomarginatus DUFT. Gatunek występujący na Kaukazie i w Europie, gdzie rozmieszczony jest od północnych Włoch i Grecji na południu (BURAKOWSKI i in. 1973.), do Szwecji, Danii i Wysp Brytyjskich na północy (SILVFERBERG 1992; LUNDBERG 1995; HANSEN 1996; ANDERSON i in. 2000), oraz od wschodniej Francji do Polski (BURAKOWSKI i in. 1973). W ostatnim czasie wykazany także z Bułgarii (HIEKE, WRASE 1988 za GUÉORGUIEV, GUÉORGUIEV 1995), oraz Litwy i Łotwy (BARŠEVSKIS 2001). Mimo, że w kraju wykazany był zarówno z terenów nizinnych jak i górskich (m.in. BURAKOWSKI i in. 1973; DROZD-NUREK 1980; LEŚNIAK 1993; SIENKIEWICZ 1994, ABRASZEWSKA-KOWALCZYK i in. 2001; CIECHANOWSKI i in. 2001; JASKUŁA, RUTA 2003), to jednak zasięg tego gatunku na terenie Polski nadal pozostaje niekompletny. Spotykany najczęściej w jasnych lasach liściastych i mieszanych, często ze znacznym udziałem buka (Fagus silvatica L.) (BURAKOWSKI i in. 1973.). Według HENGEVELDA (1980) chrząszcz ten odżywia się przede wszystkim skoczogonkami (Collembola) z rodzin Tomoceridae i Entomobryidae. Materiał: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich: rez. Las Łagiewnicki k. Łodzi (CC94), 14.IX.1999. 4 exx. w wypróchniałym pniu buka (Fagus silvatica L.), w towarzystwie Nebria brevicollis (F.), Platynus assimilis (PAYK.) i Pterostichus oblongopunctatus (F.), leg. R. JASKUŁA; rez. Struga Dobieszkowska k. Łodzi (DC04), 24.IX.1999. 1 ex. wysiany ze ściółki nad brzegiem strumienia, leg. R. JASKUŁA. Lasiotrechus discus (F.). Gatunek reprezentujący w faunie Polski element palearktyczny (LEŚNIAK 1987). W Europie spotykany od południa Francji, środkowych Włoch i północnej Rumunii po południową część Europy północnej. Znany także z Syberii, Chin i Japonii (BURAKOWSKI i in. 1973). Stosunkowo niedawno wykazywany także z Bułgarii (HIEKE, WRASE 1988 za GUÉORGUIEV, GUÉORGUIEV 1995) i Ukrainy (ŁAZORKO 1963). W Polsce stwierdzony w większości krain, niejednokrotnie jak w przypadku dawnych Prus czy Śląska (PAWŁOWSKI 1975), po raz pierwszy już blisko 200 lat temu. Mimo to prawie zawsze znajdywany rzadko i pojedynczo, co można tłumaczyć jego podziemnym trybem życia. Spotykany w towarzystwie Trechoblemus micros (HERBST), głównie nad brzegami wód pod kamieniami, a po wylewie rzek także w napływkach. Łapany również w norach karczownika ziemnowodnego Arvicola terrestris (L.) (BURAKOWSKI i in. 1973). Większość stanowisk w Polsce odnosi się do okresu przedwojennego (PAWŁOWSKI 1975). W ostatnim czasie wykazywany z okolic Łodzi i z Pobrzeża Bałtyku (JASKUŁA, GRABOWSKI 2003). Materiał: prawy brzeg Wisły ok. 1 km na S od Świecia (UTM: CE31), 18.VI.2002. 5 exx. na piaszczystym brzegu w pobliżu nieczynnego przejścia promowego, w towarzystwie Clivina collaris (HERBST), C. fossor (L.), Bembidion dentellum THUNB. i B. varium (OLIV.), leg. R. JASKUŁA.
Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych 281 Abax parallelus (DUFT.). Chrząszcz znany z Europy Środkowej i Zachodniej. W Polsce rozsiedlony przede wszystkim na południu kraju (BURAKOWSKI i in. 1974). Wykazywany także z terenów nizinnych w tym na podstawie jednego okazu z Niziny Mazowieckiej (HILDT 1907) przy czym stanowiska te ze względu na duże wątpliwości wymagają potwierdzenia nowym materiałem (BURAKOWSKI i in. 1974). A. parallelus DUFT. uznawany jest za gatunek leśny, choć znany jest przypadek stwierdzenia tego chrząszcza z pól uprawnych (HONCZARENKO 1970). Jako jeden z nielicznych przedstawicieli Carabidae chrząszcz ten przejawia opiekę rodzicielską (LÖSER 1970). Materiał: Brudzeński Park Krajobrazowy: rez. Sikórz k. Płocka (UTM: DD03), 25.V.2002. 5 exx. w towarzystwie Carabus hortensis L., Nebria brevicollis (F.), Nothiophilus biguttatus (F.), Pterostichus oblongopunctatus (F.), P. niger (SCHALL.) i P. nigrita (F.), leg. R. JASKUŁA. Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ). Gatunek palearktyczny (LEŚNIAK 1987), obejmujący zasięgiem Europę od Morza Śródziemnego na południu do Wysp Brytyjskich i południowych prowincji Fennoskandii na północy. Stwierdzony także w zachodniej Syberii i na Kaukazie. W Polsce znany z wielu stanowisk, na ogół jednak spotykany rzadko i pojedynczo. Żyje przeważnie na glebach gliniastych i torfowych, gdzie prowadzi skryty tryb życia ukrywając się pod kamieniami i między korzeniami traw. Owady dorosłe są czasem poławiane z roślin czerpakiem (BURAKOWSKI i in. 1974). Larwy tego gatunku są pasożytami zewnętrznymi larw i poczwarek chrząszczy z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae) (LINDROTH 1954). Materiał:. Kampinoski PN: Bromierzyk (UTM: DC69), 10. 19.IV.2002. 1 ex. w żółtych miskach, leg. K. SZCZEPKO. Lebia cyanocephala (L.). Gatunek zachodnio palearktyczny, spotykany od północnej Afryki do północnej części Europy. Wykazywany także z zachodniej Syberii, Kaukazu i Azji Mniejszej. Żyje na suchych, otwartych terenach porośniętych z reguły roślinnością zielną i trawiastą, przeważnie na glebach piaszczystych i żwirowatych. W Polsce znany z gór, pogórzy i nizin, wszędzie jednak poławiany rzadko i pojedynczo, najczęściej na roślinach zielnych lub niższych gałęziach krzewów i drzew (BURAKOWSKI i in. 1974.). W ostatnim czasie wykazany z nowego stanowiska na Wyżynie Małopolskiej (JASKUŁA, GRABOWSKI 2001). Podobnie jak u oleśnicy zielonogłowej Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ) także i u tego gatunku larwy prawdopodobnie są ektopasożytami stadiów przedimaginalnych chrząszczy z rodziny Chrysomelidae (HŮRKA 1996). Materiał: Nadnidziański Park Krajobrazowy: rez. Grabowiec k. Pińczowa (UTM: EB02), 17.VII.2002. 3 exx. na światło, leg. R. JASKUŁA. Demetrias atricapillus (L.). Gatunek o szerokim zasięgu, występujący w Europie, północnej Afryce i zachodniej Azji. W Polsce jest gatunkiem rzadkim, a większość stanowisk odnosi się do okresu przed pierwszą wojną światową (BURAKOWSKI i in.
282 Radomir Jaskuła i in. 1974). W ostatnim czasie wykazywany z dwóch stanowisk na Wyżynie Łódzkiej (KOWALCZYK, WATAŁA 1986), oraz kilku w okolicach Krakowa i Tarnowa (WOJAS 1992). Zamieszkuje wilgotne, otwarte tereny porośnięte roślinnością, gdzie bywa znajdowany pod butwiejącymi resztkami roślinnymi (BURAKOWSKI i in. 1974). THOMAS i in. (1992) podają ten gatunek jako drapieżnika wyspecjalizowanego w polowaniu na mszyce odżywające się trawami. Materiał: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich: rez. Wiączyń (UTM: DC03) 02.III.2002. 1 ex. przesiewka ze ściółki spod jodeł (Abies alba MILL.) i świerków (Picea abies KARST.), 07.IV.2002. 1 ex. przesiewka ze ściółki spod jawora (Acer pseudoplatanus L.), 30.VII 01.VIII.2002. 32 exx. do światła żarowo-rtęciowego, przy starym zwalonym pniu buka (Fagus silvatica L.), leg. J. KALISIAK; Nadnidziański Park Krajobrazowy: rez. Grabowiec k. Pińczowa (UTM: EB02), 17.VII.2002. 1 ex. na światło, leg. R. JASKUŁA. Wszystkie wyżej wymienione gatunki znane są z dużej części Polski. Z drugiej strony wykazanie ich z obszarów chronionych takich jak rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe czy narodowe potwierdza słuszność zakładania takich obiektów jako ostoi dla interesujących, w tym także rzadkich, gatunków owadów. PIŚMIENNICTWO ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZEWICKI W. 2002. Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Wydawnictwo Mantis. ANDERSON R., MCFERRAN D., CAMERON A. 2000. The ground beetles of Northern Ireland (Coleoptera Carabidae). Ulster Museum Publ. BARŠEVSKIS A. 2001. New and rare species of beetles (Insecta: Coleoptera) in the Baltic states and Belarus. Baltic J. Coleoperol. 1: 3 18. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1973. Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate Carabidae. Kat. Fauny Polski. Warszawa, XXIII. 2. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1974. Chrząszcze Coleoptera, Biegaczowate Carabidae. Kat. Fauny Polski. Warszawa, XXIII. 3. BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000. Chrząszcze Coleoptera. Uzupełnienia tomów 2 21. Kat. Fauny Polski. Warszawa, XXIII. 22. CIECHANOWSKI M., KOWALCZYK J. K., BŁAŻUK J., JASKUŁA R., ZIELIŃSKI S. 2001. Wstępna inwentaryzacja i waloryzacja faunistyczna postulowanego rezerwatu przyrody Przyjaźń na Pojezierzu Kaszubskim. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra. 5: 5 25. DROZD-NUREK L. 1980. Występowanie Leistus rufomarginatus (DUFT.) (Col., Carabidae) we Wrocławiu. Przegl. zool. 3: 321 322. GUÉORGUIEV V. B., GUÉORGUIEV B. V. 1995. Catalogue of the ground-beetles of Bulgaria (Coleoptera: Carabidae). Pensoft Publ. Sofia-Moscow. HANSEN M. 1996. Katalog over danmarks biller. Ent. Medd. 64: 1 232. HENGEVELD R. 1980. Polyphagy, oligophagy and food specialization in ground beetles (Coleoptera, Carabidae). Neth. J. Zool. 30: 564 584. HIEKE F., WRASE D. W. 1988. Faunistik der Laufkäfer Bulgariens (Coleoptera, Carabidae). Ibid. 35. HILDT F. 1907. Spis owadów znalezionych pod Warszawą, oraz w okolicach w promieniu 40 kilometrów odległych. Pam. Fizyogr. Warszawa. 19: 59 80.
Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych 283 HONCZARENKO J. 1970. Influence de la culture permanente de luzerne sur l entomofaune du sol. Pedobiologia 10: 8 25. HŮRKA K. 1996. Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Kobourek Publ. Zlín. JASKUŁA R. GRABOWSKI M. 2001. Nowe stanowiska kilku ciekawych gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 20: 91 92. JASKUŁA R., GRABOWSKI M. 2003. Nowe stanowiska ośmiu ciekawych gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 00 00. JASKUŁA R., RUTA R. 2003. Nowe stanowiska siedmiu ciekawych gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 21: 251 252. KOWALCZYK J. K., WATAŁA, C. 1986. Interesujące gatunki biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) na Wyżynie Łódzkiej. Przegl. zool. 30: 413 415. LEŚNIAK, A. 1987. Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland. Fragm. Faun. 30: 297 312. LEŚNIAK A. 1993. Carabidae (Coleoptera) of pine forests in Poland. Fragm. Faun. 36 (10): 157 174. LINDROTH C. H. 1954. Die Larve von Lebia chlorocephala Hoffm. (Col. Car.). Opusc. Entomol. 19: 29 33. LÖSER S. 1970. Brutfürsorge und Brutpflege bei Laufkäfer der Gattung Abax. Verh. Deutsch. Zool. Gesellsch., Würzburg (1969): 322 326. LUNDBERG S. 1995. Catalogus Coleopterorum Sueciae. Naturhistoriska Riksmeseet. Entomologiska foreningen. Stockholm. ŁAZORKO W. 1963. Materijaly do systematyky i faunistyky žukiv Ukrainy. Vankuver, pp. 7 96, 100. MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1991. Coleoptera chrząszcze. [W:] Wykaz zwierząt Polski, Tom II, J. RAZOWSKI (red.). Krakowskie Wydawnictwo Zoologiczne. PAWŁOWSKI J. 1975. Trechinae (Coleoptera, Carabidae) Polski. Monografie Fauny Polski. 4, Warszawa Kraków: 1 210. SIENKIEWICZ P. 1994. Nowe stanowiska Leistus rufomarginatus DUFTSCHMID, 1812 (Coleoptera, Carabidae). Wiad. entomol. 13: 63 64. SILVFERBERG H. 1992. Enumeratio Coleopterorum Fennoscandiae, Daniae et Baltiae. Helsingin Hyönteisvaihtoyhdistys Helsingfors Entomologiska Bytesförening. 94 pp. THOMAS M. B., SOTHERTON N. W., COOMBES D. S., WRATTEN S. D. 1992. Habitat factors influencing the distribution of polyphagous predatory insects between field boundaries. Ann. Appl. Biol. 120: 197 202. WOJAS T. 1992. Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol. 11: 143 147. STRESZCZENIE Autorzy podają nowe stanowiska siedmiu rzadko spotykanych na terenie Polski gatunków biegaczowatych (Carabidae). Z obszaru Pojezierza Pomorskiego wykazany został Lasotrechus discus (F.), z Niziny Mazowieckiej Lebia chlorocephala (HOFFM., KOCH, P. MÜLL. et LINZ) i Abax parallelus (DUFT.) a z Wyżyny Małopolskiej Lebia cyanocephala L. i Demetrias atricapillus L. Ten ostatni gatunek podobnie jak Leistus rufomarginatus DUFT. stwierdzony został także w okolicach Łodzi. Wszystkie omawiane gatunki biegaczowatych opatrzone zostały danymi dotyczącymi ich biologii oraz zasięgu w Polsce i na świecie.