Vol. 15, Nr 1, 2014 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 5 Jerzy Jarowiecki Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja Wrocław KRAKOWSKI CZAS (1848-1939) JEDNA Z NAJSTARSZYCH I NAJDŁUŻEJ UKAZUJĄCYCH SIĘ GAZET W DZIEJACH PRASY POLSKIEJ ABSTRAKT W jubileuszowym artykule przedstawiono krótki zarys historii krakowskiego dziennika Czas (1848-1939), jego powstanie i kolejne etapy rozwoju podczas zaborów oraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Autor dyskusyjnie odniósł się do jednoznacznego określenia programu dziennika jako konserwatywnego. Przedstawił wydawców, redaktorów, ludzi z różnych środowisk, decydujących o programie pisma. Bez wątpienia można stwierdzić, że w XIX i początkach XX wieku krakowski dziennik Czas należał do najważniejszych polskich gazet. W swoim najlepszym okresie miał w Krakowie głos decydujący, jego opinia niezmiennie się liczyła; liczyli się z nim wszyscy: elity, władza państwowa i kościelna. W artykule autor prezentuje również inne dzienniki tego okresu. Tematykę prasoznawczą uzupełnia w artykule rys historyczny, aspekty ówczesnej polityki, gospodarki i kultury. SŁOWA KLUCZOWE: prasa, prasa polska XIX-XX wieku, prasa krakowska, prasa konserwatywna, krakowski Czas Minęło 165 lat, kiedy 3 listopada 1848 r. powstał Czas. Warto zatem przypomnieć okoliczności jego powstania oraz jakie zajmował miejsce w historii prasy polskiej. Budził zainteresowanie wielu badaczy, o czym przed kilku laty pisał Adam Bańdo 1. Tragiczne wydarzenia rabacji galicyjskiej w 1846 r., następnie wrzenia rewolucyjne w okresie Wiosny Ludów doprowadziły do zmian klimatu politycznego na ziemiach polskich. 16 listopada 1848 r. nastąpiło wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do Austrii, narastały represje polityczne, wzmagały się działania germanizacyjne, na uniwersytecie i w szkołach za języki wykładowe uznano łacinę i język niemiecki, nastąpiło też zubożenie społeczeństwa 2. 1 A. Bańdo, Krakowski Czas (1848-1939) na tle dotychczasowych badań krakowskiej prasy, Rocznik Historii Prasy Polskiej 2010, t. XIII, z. 1/2, s. 81-95. Zob. też J. Jarowiecki, Prasa wydawana w Krakowie przedmiotem badań nad prasą lokalną, Rocznik Historii Prasy Polskiej 2011, t. XIV, z. 1/2, s. 57-88. 2 J. Bieniarzówna, Od Wiosny Ludów do Powstania Styczniowego, [w:] J. Bieniarzówna, A. Małecki, Dzieje Krakowa, t. 3: Kraków w latach 1796-1918, Kraków 1979, s. 177; J. Jarowiecki, Prasa w Krakowie: tradycja i współczesność (część pierwsza: od roku 1918), [w:] Studia nad prasą polską XIX i XX wieku, Kraków 2006, t. 2, s. 21. Nastąpiły zmiany o charakterze liberalnym w Konstytucji austriackiej, m.in. w obszarze wolności słowa, co ułatwiało zakładanie nowych gazet, a także umożliwiało wydawanie prasy adresowanej do różnych grup społeczeństwa (np. prasy dla ludu) 3, w tym również prasy o zabarwieniu politycznym. Wpłynęło to niewątpliwie ze strony społeczeństwa polskiego na wzrost dążeń niepodległościowych. W Krakowie ścierały się dwa główne obozy polityczne: konserwatyści lojaliści i demokraci. Wydając swoją prasę, toczyły ostrą walkę z pismami wszelkich odcieni politycznych. Ważne miejsce w tej walce zajmowała prasa konserwatywna, która w obszarze politycznym przyjęła stanowisko legalistyczne wobec Austrii. 3 O prasie dla ludu zob. H. Syska, Od Kmiotka do Zarania, Warszawa 1949; S. Lato, U źródeł prasy dla ludu, [w:] J. Turkowska-Bar, Polskie czasopisma o wsi i dla wsi od XVIII w. do r. 1960: materiały bibliograficzno-katalogowe, Warszawa 1963; J. Bujak, Informacja o książce i prasie w XIX-wiecznych tygodnikach galicyjskich dla ludu, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 78: Prace Bibliotekoznawcze 1, Kraków 1987, s. 73-98. Zob. też: K. Dunin-Wąsowicz, Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wrocław 1952.
6 KRAKOWSKI CZAS (1848-1939) JEDNA Z NAJSTARSZYCH I NAJDŁUŻEJ UKAZUJĄCYCH SIĘ GAZET Jerzy Jarowiecki Reprezentowała przede wszystkim interesy ziemiaństwa, odcinając się od wszelkich ruchów rewolucyjnych, głosząc idee solidaryzmu społecznego, krytykując decyzję rządu w sprawie uwłaszczenia chłopów w Galicji. Przypomnijmy, że spośród 39 pism ukazujących się w Galicji w latach 1848-1860 w Krakowie wychodziła ich większość (20 tytułów). Znacząco uległ zmianie w tym okresie system organizacji pracy redakcyjnej krakowskiej prasy. Z jednoosobowego kierownictwa przechodzono na zespołowe redagowanie, wzbogacone zostały źródła informacji, wzrosła liczba korespondentów i rozwinęły się gatunki dziennikarskie (artykuły wstępne, publicystyka, reportaże, felietony, korespondencje) 4. Pierwszą gazetą, która powstała w Krakowie po wprowadzeniu wolności druku w 1848 r., z inicjatywy Adama Potockiego, była Jutrzenka (21.03.1845-15.01.1849) pod redakcją Aleksandra Szukiewicza; od nr. 163 dołączył do niego Leon Ulrych 5. Miała charakter liberalno-demokratyczny. Odmienny program polityczny głosił Dziennik Narodowy. Pismo poświęcone rozprawom politycznym, historycznym i literackim, krajowym i zagranicznym, który pojawił się dwa dni później (23.03.1848-28.04.1849). Redagowany przez Hilarego Meciszewskiego, głosił ideologię Hotelu Lambert. Uważany jest za pierwsze pismo konserwatywne, broniące interesów ziemiaństwa, krytykujące rząd za uwłaszczenie chłopów. Nie zyskał zbyt wielu czytelników. Kontynuację Dziennika Narodowego i jego programu politycznego podjął po pewnym czasie Dziennik Polityczny (3-14.08.1848), założony i redagowany przez Antoniego Tessarczyka, zajmujący legalistyczne stanowisko wobec Austrii i występujący przeciwko wszelkim ruchom rewolucyjnym 6. Środowisko galicyjskich ziemian, zaniepokojone niepowodzeniem obu pierwszych gazet, broniących ich interesów, reprezentowane przez grupę osób z otoczenia Adama Potockiego, o zdecydowanych poglądach konserwatywnych, legalistycznych wobec Wiednia, postanowiło założyć gazetę wyrażającą jej poglądy i idee. Grupę tę tworzyli m.in. Paweł Henryk Wodzicki, Leon Rzewuski, Wincenty Kirchmajer. Tak powstał 4 J. Jarowiecki, Prasa w Krakowie: tradycja i współczesność..., op. cit., s. 14. 5 M. Jakubek, Prasa krakowska 1795-1918: bibliografia, Kraków 2004, s. 123. Zdaniem I. Homoli gazeta redagowana była początkowo przez Michała Wiszniewskiego, którego po czwartym numerze zastąpił Aleksander Szukiewicz, z którym stale współpracowali Walerian Kalinka i Leon Ulrych (Prasa galicyjska w latach 1831-1866, [w:] Prasa polska w latach 1661-1864, pod red. J. Łojka, Warszawa 1976, s. 219-220). 6 I. Homola, op. cit., s. 223. Zob. też: J. Jarowiecki, Prasa w Krakowie: tradycja i współczesność..., op. cit., s. 21. krakowski Czas 165 lat temu: było to w piątek, 2 listopada 1848 roku. Pierwszym redaktorem został Paweł Popiel (do nr. 131 w 1849 r.), stanowisko redaktora odpowiedzialnego powierzono Lucjanowi Siemieńskiemu, sekretarzem był Aleksander Szukiewicz. W zespole redakcyjnym znaleźli się Konstanty Sobolewski, Jan Franciszek Sobolewski, A. Węgierski. Oczywiście z biegiem lat zmieniali się redaktorzy, członkowie zespołu redakcyjnego, współpracownicy. Nie sposób tego w krótkim, rocznicowym artykule w pełni opisać. Ale kilka nazwisk w tym miejscu wymienimy. W pierwszych latach towarzyszyło pismu wytrawne grono współpracowników, m.in. Leon Rzewuski, Jerzy Lubomirski, Hilary Meciszewski, Zygmunt Kaczkowski, Józef Łepkowski, biskup L. Łętowski. Kolejnymi redaktorami naczelnymi do 1918 r. byli: Lucjan Siemieński (1849-1850), K. Sobolewski (1852-1854), A. Kłobukowski (1854-1859, 1867-1892), M. Chyliński, R. Starzewski, A. Beaupré 7. 7 Por. K. Estreicher, Bibliografia polska XIX stulecia, wyd. 2, Kraków 1962, s. 368-369; M. Jakubek, op. cit., s. 19-20. Zob. też J. Myśliński, Z dziejów prasy konserwatywnej w Krakowie przed pierwszą wojną światową, Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1966, z. 1, s. 117-131.
Vol. 15, Nr 1, 2014 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 7 Pismo w podtytule określało się jako Dziennik poświęcony polityce krajowej i zagranicznej oraz wiadomościom literackim, rolniczym, przemysłowym. Wydawanie gazety finansowali przedstawiciele galicyjskiego ziemiaństwa, niejako z natury konserwatywnego, co znalazło odbicie na łamach pisma. Wydawcami do 1918 r. w różnych okresach byli: A. Kłobukowski, K. Masłowski, S. Tarnowski, M. Chyliński, R. Starzewski. Rosnące zainteresowanie pismem powodowało, że miało wydania dzienne i wieczorne, co najmniej do 6 razy tygodniowo. Czytelników zachęcały nie tylko treści publikacji, idea programowa pisma, ale też niska przez laty niezmieniana cena (2 gr) gazety. Początkowo jej nakłady wynosiły ok. 1 tysiąca egzemplarzy, z biegiem lat stale rosły i np. w 1881 r. 1500, 1900 2500, 1907 9000 egz. Na warunki galicyjskie był to wysoki nakład 8. Wystarczało na obsłużenie Krakowa, docierał Czas do miast powiatowych Galicji, wysyłano go również do stolic krajów europejskich: Wiednia, Berlina i Rzymu. Jego głównymi odbiorcami byli przede wszystkim właściciele ziemscy, duchowieństwo, część mieszczaństwa i inteligencji, urzędnicy i przedstawiciele wolnych zawodów. Krakowski Czas funkcjonuje w opinii badaczy z nieodłącznym przymiotnikiem konserwatywny jako organ grupy o wyraźnych konserwatywno-legitymistycznych i konserwatywnych poglądach. Irena Homola, pisząc przed laty o prasie galicyjskiej w okresie 1831-1864, stwierdziła, że Czas był lojalny wobec Austrii, antyrewolucyjny, ultramontański, w dziedzinie społecznej reprezentował interesy galicyjskiego ziemiaństwa, głosząc solidaryzm i utrzymanie dotychczasowego porządku społecznego. Pierwsze numery Czasu, choć niewątpliwie wyróżniały sie wysokim poziomem redakcyjnym, nie wskazywały jeszcze na to, że z czasem wyrośnie on do pewnego rodzaju wzoru i potęgi dziennikarskiej, a wokół redakcji skupi silne stronnictwo austrofilskie i konserwatywne, nazwane po kilkunastu latach stańczykowskim 9. Pogląd ten i ocenę autorki potwierdza wielu badaczy, którzy nie potraktowali poważnie deklaracji zawartej we wstępie do nr. pierwszego, że gazeta będzie organem bezstronnym. Nie wdając się w szczegółową analizę programu konserwatywnego Czasu, stwierdzić wypadnie, że w latach 1848-1865 duży nacisk kładziono w gazecie na lojalizm wobec dworu panującego, nie 8 M. Jakubek, op. cit., s. 19. W Encyklopedii Krakowa odnotowano, że do końca autonomii galicyjskiej dziennik osiągnął 4500 egz. (Kraków 2000, s. 137). Natomiast A. Paczkowski dowodził, że w latach II Rzeczypospolitej nakład Czasu zawierał się w granicach 6000-8000 egz. (Prasa polska w latach 1918-1939, [w:] Historia prasy polskiej, red. J. Łojek, Warszawa 1980, s. 44). 9 I. Homola, op. cit., s. 225. skrywając proaustriackich sympatii kół ziemiaństwa polskiego, stanowiącego bazę społeczną konserwatyzmu. Widoczna była niechęć do gwałtownych ruchów powstańczych i rewolucyjnych 10. W dziedzinie społecznej Czas głosił idee solidaryzmu i opowiadał się za utrzymaniem istniejącego porządku. Sporo miejsca na jego łamach zajmowała tematyka kościelna. Szerzej o okolicznościach powstania pisma i jego programu pisał Kazimierz Adamek 11. Zdaniem Janiny Bieniarzównej Dziennikiem, który miał odegrać dużą rolę w życiu Galicji, stał się»czas«, wychodzący od jesieni 1848 r., organ konserwatystów krakowskich, którego hasłem staje się praca organiczna, wierność Kościołowi, potępienie konspiracji i współpraca z Austrią 12. Pismo zdecydowanie przeciwstawiało się ideom lansowanym przez środowisko galicyjskich demokratów. Ten konserwatyzm miał jednak i inne oblicze, czego wyrazem była wypowiedź Pawła Popiela w artykule wstępnym zamieszczonym w pierwszym numerze, w którym deklarował: Wolności druku chcemy używać poczciwie i pragniemy, aby nawzajem podobnie względem nas jej używano. Nie wyrzekamy się dla tego pewnej, wyraźnej barwy (podkr. J.J.), bo każda wiara, każde przekonanie silne, muszą być poniekąd wyłącznymi, ale przyjmiemy prawdę skądkolwiek przyjdzie (J.J.), podamy rękę każdemu, co nam do celu lepszą wskaże drogę, celem zaś dla nas jedynym jest pracowanie około odzyskania wolnej i niepodległej ojczyzny (J.J.) 13. Trudno to ostatnie twierdzenie uznać za pogląd konserwatywny i za deklarację lojalności wobec Wiednia. Echa tej deklaracji pojawiają się później przez cały czas istnienia gazety. Zapewne konserwatyzm Czasu oceniać też można przez pryzmat obecności literatury na jego łamach. Znamienny jest fakt sięgania do dorobku poetów romantycznych. W latach 1856-1860 ukazywał się dodatek Czas. Dodatek Miesięczny pod redakcją Lucjana Siemieńskiego, poety, końcowego przedstawiciela romantyzmu krajowego. L. Siemieński publikował nie tylko własne utwory, ale też wiersze A. Mickiewicza, J. Słowackiego, T. Lenartowicza, C.K. Norwida, Z. Krasińskiego, F. Faleńskiego, W. Pola. Redaktorem odpowiedzialnym był Antoni Kłobukowski. Wcześniej Lucjan Siemieński redagował Dodatek Literacki do»czasu«(1849-1850). 10 Ten punkt widzenia przedstawiłem w wypowiedzi pt. Krakowska świetność Czasu na łamach Dziennika Polskiego w jego Cotygodniowym dodatku z dnia 29.10.2013 r. (Rozmawiał Paweł Stachnik). 11 K.Adamek, Geneza i wstępny program krakowskiego Czasu, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 1980, nr 1, s. 19-34. 12 J. Bieniarzówna, op. cit., s. 191. 13 Czas 1848, nr 1 (3 XI).
8 KRAKOWSKI CZAS (1848-1939) JEDNA Z NAJSTARSZYCH I NAJDŁUŻEJ UKAZUJĄCYCH SIĘ GAZET Jerzy Jarowiecki Kiedy z początkiem roku akademickiego 1859/1860 krakowscy studenci rozpoczęli walkę o repolonizację Uniwersytetu (wysłano petycję do Rady Państwa w Wiedniu), Czas, który początkową swą lojalistyczną i ugodową postawą zniechęcał do siebie znaczną część społeczeństwa, zmieniał swój charakter. W grudniu 1859 r. Czas zaczął domagać się autonomii dla Galicji na węgierski sposób. Redakcja pisała: Galicja żąda autonomii narodowej, nie chce należeć do owej jedności niemieckiej na ogólnej konstytucji opartej [...]. Żąda nie tylko języka polskiego w szkole, administracji i sądownictwa [...] żąda sejmu krajowego i rządu z krajowców złożonego 14. Jednocześnie w latach 1860 i 1861 na łamach gazety zamieszczono poparcie dla manifestacji patriotycznych w Warszawie, dla powstania styczniowego w Królestwie Polskim. 3 marca 1861 r. redakcja Czasu pisała: Wypadki warszawskie ani nas zdziwiły, ani nas trwożą, są one starej prawdy dowodem, że najwyższa siła, co wszystko pokonuje na świecie, jest siła moralna. Odnotowano też wszelkie formy poparcia społecznego dla krakowskich patriotyczno-religijnych manifestacji. W czasie powstania galicyjscy ultralegaliści zmieniali nieco swe poglądy, grupa konserwatystów zaczęła wspierać Warszawę, szukając z nią porozumienia. Zyskała wsparcie redakcji Czasu (m.in. Leon Chrzanowski, Leon Skorupka, Franciszek Trzecieski) i na jego łamach krytykowała poczynania Aleksandra Wielopolskiego, namiestnika cara Rosji Aleksandra, naczelnika rządu Królestwa Polskiego. Grupa ta i jej zwolennicy zwalczała ugodę z caratem, opowiadała się za współdziałaniem białych i czerwonych w Królestwie. Kazimierz Olszański po latach pisał, że Czas wysoko oceniał manifestacje warszawskie w lutym 1861 r. Nie trudno mi przychodzi podzielić pogląd autora, który trafnie zauważył, że Czas z dotychczasowego propagatora idei konserwatywnych i legitymistycznych przemienił się w organ opozycji narodowej [...], stając się niebawem wyrazicielem patriotycznej opinii wszystkich dzielnic 15. Znamienne jest, że Czas nie wiązał się z określonym ugrupowaniem partyjnym. Sytuując się po prawej stronie politycznej, jednoznacznie nie wiązał się z partiami tej strony nawet wtedy, gdy niektórzy współpracownicy pisma do nich należeli. W 1935 r., w okresie namiętnych sporów politycznych 14 J. Bieniarzówna, op. cit., s. 204; K. Olszański, Krakowski Czas wobec powstania styczniowego, [w:] Kraków w powstaniu styczniowym, Kraków 1968, s. 197. 15 Szerzej na ten temat zob.: K. Olszański, Prasa galicyjska wobec powstania styczniowego, Wrocław Kraków 1975, s. 197-198; O. Beiersdorf, Walka polityczna Czerwonych i Białych na terenie Krakowa w okresie powstania styczniowego, Małopolskie Studia Historyczne 1962, t. V, z. 3/4. i walk partyjnych, redakcja pisała:»czas«nie był nigdy organem partyjnym. Był kuźnią i trybuną doktryny i myśli konserwatywnej, ale tej doktryny nie naginał do bieżących taktycznych potrzeb stronnictwa konserwatywnego 16. Wróćmy jednak do stanowiska Czasu wobec powstania styczniowego. W lutym 1863 r. Czas po raz pierwszy pisał o powstaniu styczniowym jako powstaniu narodowym (podkr. J.J.), a nie jako o oporze przeciwko brance około 8 tysięcy rekrutów, w tym wielu mężczyzn podejrzanych politycznie przez Wielopolskiego (6.10.1862). Redakcja Czasu stała się bliska idei powstania. Czas wiele miejsca poświęcał Langiewiczowi, który w Galicji był cenionym i popularnym jako przywódca powstania styczniowego. Wraz z innymi reprezentantami Krakowa gazeta opowiadała się za przyjęciem dyktatury przez Langiewicza. Opublikowała odezwę powiadamiającą o przejęciu przez niego władzy, co stało się przyczyną konfiskaty nakładu 17. Zaś 15 grudnia 1863 r. Czas za wspieranie powstania i opowiadanie się za rozszerzeniem go na obszar Galicji został zwieszony. W numerze z 15 grudnia redakcja powiadomiła o tym czytelników: Na mocy orzeczenia C.K. Sądu Najwyższego w Krakowie z dn. 14 grudnia 1063 r. L.20.715 zawieszenie Czasu na przeciąg trzech miesięcy, orzeczone przez C.K. Sąd Krajowy pod d. 3 grudnia r.b. L.19.861 potwierdzone zostało. Skutkiem tego z dniem dzisiejszym Czas przestaje wychodzić na przeciąg trzech miesięcy. Kraków 15 grudnia 1863 Wydawnictwo»Czasu«. W miejsce zawieszonego Czasu ukazała się 18 grudnia 1863 r. Chwila, wychodząca codziennie (do 31 marca 1864 r.), której wydawcą i redaktorem odpowiedzialnym był Ksawery Masłowski. Chwila i jej redaktorzy reprezentowali ten sam kierunek, co Czas. Ale zaostrzający się kurs polityki władz Austrii, represje wobec uczestników oraz zwolenników powstania styczniowego zmuszały redakcję do ostrożności w wypowiedziach na łamach gazety. Nie przeszkodziło to jednak redakcji Czasu, po wznowieniu wydawania, w publikowaniu na swych łamach w 1865 r. licznych wykazów wyroków sądów wojennych wobec aresztowanych osób, sympatyków i uczestników niedawnego zrywu niepodległościowego. W ciągu 14 miesięcy zasądzonych zostało 5227 osób, z tego z Kra- 16 Z owym Rokiem, Czas 1935, nr 1; A. Toczek, Redakcja i współpracownicy krakowskiego Czasu w latach 1920-1934, [w:] Kraków Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku, pod red. J. Jarowieckiego, t. IV, s. 274. A. Toczek w swym artykule napisał, że deklaracja ta pojawiła się w sytuacji powstałej opinii, że Czas miał stać się organem Stronnictwa Prawicy Narodowej. 17 K. Olszański, Prasa galicyjska wobec powstania styczniowego..., op. cit., s. 165.
Vol. 15, Nr 1, 2014 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 9 18 Wyliczenia dokonał K. Olszański, Prasa galicyjska wobec powstania styczniowego..., op. cit., s. 199. 19 Cyt. za: R. Grodecki, K. Lepszy, J. Feldman, Kraków i ziemia krakowska, Lwów 1934, s. 241. 20 Zob. J. Łojek, Prasa w Polsce porozbiorowej, [w:] J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988, s. 41. kowa 1178, pozostali z innych miast Galicji 18. W uzasadnieniu wyroków sądy orzekały za: zbrodnie naruszenia spokojności publicznej przez udział w powstaniu, za zbrodnie obrazy majestatu, gwałtu publicznego, buntu 19. Czas w walce o autonomię Galicji lansował program ugody z władzami austriackimi, przeciwstawiał się nie rezygnując z popierania dążeń do niepodległości wszelkim spiskom, opowiadał się za pracą organiczną. Oskarżał demokratów galicyjskich o chęć wywołania rewolucji społecznej. Wokół pisma wykształcił się po latach program polityczny związany z głośnym zbiorem politycznych pamfletów pt. Teka Stańczyka (1869) 20. Po upadku powstania styczniowego w Krakowie panował początkowo nastrój zniechęcenia, zaczęła dominować niewiara w skuteczność dalszej walki zbrojnej. Zmienił się też ton publikacji na łamach Czasu, który bardziej intensywnie szerzył idee konserwatywne. W redakcji pojawili się nowi młodzi konserwatyści, krytycznie nastawieni wobec programu radykalno-patriotycznego i demokratyczno-powstańczego. Zresztą nie byli odosobnieni, bowiem dawni uczestnicy powstania po jego klęsce zwątpili również w skuteczność walki zbrojnej 21. Wybitny współczesny historyk Jan Małecki pisał, że miasto po wydarzeniach powstańczych, stanie oblężenia w Galicji i represjach władz austriackich, wracało do normalnych warunków życia. Kraków wracał wzbogacony jeszcze jedną chlubną kartą w swej historii, jeszcze jednym ofiarnym wysiłkiem rzuconym na szalę zbrojnej walki o niepodległość. Zarazem wchodził w stadium najgłębszego w swoich dziejach przeobrażenia ideowego, które na pół niemal wieku zamknęło tak tłumnie uczęszczane w jego murach podziemie spiskowe, kazało zamknąć nie tylko odgłosem oręża, ale samej myśli powstańczej 22. Wprowadzenie w Galicji autonomii umocniły zmiany, jakie zaczęły zachodzić od 1860 r. w polityce wewnętrznej władz austriackich wobec jej mieszkańców. Już w 1861 r. Galicja uzyskała własny sejm oraz organ władzy wykonawczej w postaci Wydziału Krajowego. Sejm Krajowy uzyskał rozległe kompetencje w zakre- 21 J. Małecki, W dobie autonomii galicyjskiej (1866-1918). Pod znakiem Czasu, [w:] J. Bieniarzówna, J. Małecki, Dzieje Krakowa..., op. cit., s. 245-252. 22 Ibidem.
10 KRAKOWSKI CZAS (1848-1939) JEDNA Z NAJSTARSZYCH I NAJDŁUŻEJ UKAZUJĄCYCH SIĘ GAZET Jerzy Jarowiecki sie gospodarczym, oświatowym i kulturalnym oraz zarządzania strukturami administracyjnymi. W grudniu 1967 r. uchwalono w cesarstwie liberalną konstytucję, która zapoczątkowała monarchię austrowęgierską. W Galicji kolejno wprowadzano wolność osobistą wszystkich obywateli, wolność nauki i nauczania, wolność stowarzyszeń. Od czerwca 1869 r. językiem urzędowym stał się język polski na wszystkich poziomach edukacji, począwszy od szkół ludowych, skończywszy na uniwersytetach i innych szkołach wyższych. Władzę państwową reprezentował namiestnik. Był nim Agenor Gołuchowski, trzykrotnie pełniący tę funkcję 23. Kraków u progu autonomii nie stanowił jakiegoś ważniejszego ośrodka gospodarczego, a w obszarze kultury i nauki ustępował stołecznemu wówczas miastu Lwów. Po upadku powstania styczniowego, dzięki działaniom samorządu, Rady Miejskiej i kolejnych prezydentów, uległ przekształceniu z prowincjonalnego miasta galicyjskiego w miasto bardziej nowoczesne, które stanowiło ważny ośrodek życia kulturalnego ziem polskich, także życia politycznego. Lata autonomii zaowocowały rozwojem prasy krakowskiej, związanej z różnymi ugrupowaniami politycznymi, wśród której ważne miejsce zajmowała prasa konserwatywna. Najpoważniejszym jej reprezentantem był nadal Czas, który zmieniał swe oblicze 24. Na jego łamach nadal główne miejsce zajmowała problematyka polityczna i kulturalna oraz dominowała doktryna konserwatywna. W erę autonomiczną wszedł jak to stwierdził Jerzy Myśliński pod redakcją Antoniego Kłobukowskiego przy udziale takich współpracowników jak Leon Cyfrowicz, Jan Kleczyński, Ludwik Dębicki, Stanisław Koźmian, Leon Chrzanowski, Lucjan Siemieński, których wspierali Paweł Popiel, Adam Potocki, Maurycy Mann, Józef Szujski i inni 25. Redakcja Czasu wyraźnie deklarowała przywiązanie do tradycyjnych wartości, religii i historii. W tym też czasie pismo wyznawało zasadę stać wiernie przy tronie, zachowując pełnię praw narodowych uzyskanych dzięki autonomii. Szerząc swe poglądy, redakcja nieustannie prowadziła namiętne spory z demokratami m.in. o zasięg autonomii. W 1868 r. w okresie walki politycznej w Sejmie Krajowym, gdy spierano się o to, czy twardo domagać się większych swobód, 23 Zob. J. Jarowiecki, Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku, Kraków Wrocław 2008, s. 53. 24 J. Jarowiecki, Prasa w Krakowie: tradycja i współczesność..., op. cit., s. 23-26. 25 J. Myśliński, Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej, [w:] Prasa polska w latach 1864-1918, Warszawa 1976, s. 122; Historia prasy polskiej, pod red. J. Łojka [t. 2]. Zob. też: J. Jarowiecki, Prasa w Krakowie..., op. cit., s. 25. czy iść na ugodę z władzami austriackimi, konserwatyści krakowscy poparli ugodę 26. Głównym przeciwnikiem Czasu w Krakowie był dziennik Kraj, założony przez Adama Sapiehę (zw. Czerwonym książęciem) w 1869 r., organ liberalizmu politycznego i pozytywizmu w kulturze, legitymujący się wysokim poziomem publicystyki 27. Redagowany przez Ludwika Gumplowicza, Stanisława Sławiewskiego, Alfreda Szczepańskiego i S. Gralichowskiego, ukazywał się w latach 1869-1914, przełamując swoisty monopol prasowy Czasu w Krakowie. Zauważyć należy, że Czas nie był w swych poglądach odosobniony. Podobny program głosił konserwatywny Przegląd Polski (1866-1914), założony przez Stanisława Tarnowskiego, Józefa Szujskiego, Stanisława Koźmiana, Ludwika Wodzickiego, też związany z galicyjskim ziemiaństwem. Kolejnymi jego redaktorami byli: S. Koźmian, L. Powidaj, J. Skrochowski, S. Tarnowski, J. Mycielski. Przegląd Polski, podobnie jak Czas, głosił lojalizm wobec Cesarza. Lansował program pracy organicznej, przeciwstawiał się idei konspiracji niepodległościowej. W 1869 r. na jego łamach opublikowano głośny polityczny pamflet w formie 20 listów pt. Teka Stańczyka, w którym potępiono powstanie styczniowe, oskarżano demokratów galicyjskich o chęć wywołania rewolucji społecznej 28. Zauważyć należy, że w omawianym okresie Czas ugruntował swoją pozycję nie tylko na krakowskim rynku prasowym. A był to przecież rynek niemały. W latach 1867-1918 w Krakowie wydano 1091 tytułów prasowych, w tym 47 gazet, spośród których Czas ukazywał się 6-7 razy w tygodniu, a jego nakład stale wzrastał. Cieszył się powodzeniem na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborem pruskim i rosyjskim, docierał również do środowiska polskiej emigracji 29. Rosnące zainteresowanie, a tym samym nakłady, poczytność gazeta zawdzięczała nie tylko zawartości tematycznej, ale też wprzekonaniu wielu autorów sposobowi redagowania i wydawania pisma. Wysoki poziom artykułów, świetna publicystyka, rozbudowany serwis informacyjny, krajowy i zagraniczny, liczne dodatki, polemiczny charakter dyskusji z przeciwni- 26 J. Małecki, W dobie autonomii galicyjskiej..., op. cit. 27 J. Myśliński, op. cit., s. 123. Zob. też: M. Głuszko, Walka konserwatystów krakowskich na łamach organów prasowych w okresie 1867-1895, Toruń 2007. 28 J. Jarowiecki, Prasa w Krakowie..., s. 25; M. Stonkiewicz, Spis przedmiotów zawartych w stu tomach Przeglądu Polskiego 1866-1891, Kraków 1891; K. Wyka, Teka Stańczyka na tle historii Galicji w latach 1849-1869, Wrocław 1951. 29 I. Homola, op. cit., s. 232; J. Drobiszewski, Kręgi czytelnicze Czasu w latach 1848-1865, Studia Historyczne 1969, nr 3, s. 377-394.
Vol. 15, Nr 1, 2014 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 11 kami znajdowała mu czytelników 30. Gazeta nie była redagowana jednoosobowo, jak to do niedawna przed nią miało miejsce. Istniała zespołowa redakcja z podziałem ról i funkcji, gdzie najważniejszą rolę odgrywał redaktor naczelny. Można śmiało zasadnie stwierdzić, że stworzono znakomite prasowe przedsiębiorstwo, które po latach stało się spółką. Przy jej tworzeniu powstała też rada nadzorcza, a także usytuowany nad redakcją Komitet, czuwający nad linią pisma. Od samego początku zespół redagujący i piszący był zgrany i skonsolidowany jednolitymi na ogół poglądami. Stale uzupełniało go wytrawne grono współpracowników, wywodzące się z różnych środowisk: naukowych, literackich, politycznych, korespondentów krajowych i zagranicznych. Karol Estreicher w swej Bibliografii polskiej za lata 1848-1900 odnotował ponad cztery tysiące nazwisk autorów, których publikacje znalazły się na łamach pisma i jego dodatków 31. Na łamach Czasu publikowano m.in. utwory K. i W. Tetmajerów, A. No- 30 J. Drobiszewski, Serwis informacyjny dziennika Czasu w latach 1848-1865, Zeszyty Prasoznawcze 1968, nr 1, s. 74-86. 31 K. Estreicher, Bibliografia polska..., op. cit.. waczyńskiego, S. Wyspiańskiego, K. Ehrenberga, T. Rittnera, J. Rosnera, W.L. Anczyca, T. Boya-Żeleńskiego. Po 1900 roku Czas w obozie konserwatystów odgrywał ważną rolę. Na przełomie stuleci przeszedł w ręce bardziej elastycznych młodych działaczy. Od 1905 r. redaktorem naczelnym został dotychczasowy wieloletni członek redakcji (do 1891) Rudolf Starzewski, który kierował dziennikiem aż do 1920 r. przy współpracy Tadeusza Starzewskiego oraz Władysława Leopolda Jaworskiego. Wokół Czasu skupiło się grono konserwatystów, którzy w 1907 r. powołali do życia Stronnictwo Prawicy Narodowej 32. Główna myślą programową R. Starzewskiego była obrona idei państwowości polskiej 33. Zraz po odzyskaniu niepodległości prasa polityczna wydawana była przez wszystkie ważniejsze ugrupowania, partie polityczne. Najpoważniejszym, a zarazem najstarszym organem konserwatywnym nadal był krakowski Czas 34. Tak jak cała polska prasa w pierwszych latach niepodległości przeżywał kłopoty z papierem, przejściowo zlikwidował wydanie wieczorne i zmniejszył liczbę stron, miał też kłopoty finansowe. Nieco wcześniej w 1917 r. grupa arystokratów i zieman, finansujących wydawanie pisma, zdecydowała wzmocnić tytuł finansowo. Czas stał się własnością spółki pn. Krakowska Spółka Wydawnicza SA (zarejestrowana od 1923 r.), której członkami-założycielami byli: hr. Zdzisław Tarnowski, hr. Władysław Bobrowski, prof. Stanisław Estreicher, Władysław L. Jaworski, Adam Muszyński, Tadeusz Sinko i Spółka Rolniczo- Przemysłowa w Krakowie 35. Pozwoliło to uspokoić nieco problemy finansowe dziennika, który posiadał własną drukarnię przynoszącą pewien dochód. Redakcja czerpała też dochody z ogłoszeń, reklam i nekrologów, co przed latami kryzysu zapewniało samowystarczalność. Czas należał do grupy pism konserwatywnych, w sprawach politycznych za najlepszą formę ustrojową uważał najpierw monarchię, a następnie ustrój republikański, ale z silną władzą wykonawczą. Przed 1926 r. na jego łamach krytykowano konstytucję marcową. W ocenie historyków okres ten zyskał pozytywną ocenę. Pisano: Tradycja»Czasu«, doświadczenie polityczne jego redaktorów, autorytet, jakim cieszył się 32 Zob. J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej..., op. cit., s. 67. 33 Tak napisano na łamach Czasu dwa dni po śmierci redaktora (22.10.1920) w artykule Rudolf Ostoja Starzewski, Czas 1920, nr 253. Zob. też: A. Toczek, op. cit., s. 272-290. 34 Zob. też: C. Brzoza, Polityczna prasa krakowska 1918-1939, Kraków 1990; A. Paczkowski, op. cit., s. 46. 35 A. Paczkowski, op. cit., s. 46. Zob. też M. Moszyński, Ludzie i czasy Czasu, Toruń 2004.
12 KRAKOWSKI CZAS (1848-1939) JEDNA Z NAJSTARSZYCH I NAJDŁUŻEJ UKAZUJĄCYCH SIĘ GAZET Jerzy Jarowiecki w środowisku ziemiańskim powodowały, że w pierwszych latach niepodległości stanowił przykład dla innych pism konserwatywnych 36. Różne są opinie o ludziach Czasu, którzy decydowali o jego programie politycznym, który ulegał zmianie. Bardziej konserwatywny przed 1926 r., zaś po przewrocie majowym i objęciu władzy przez Józefa Piłsudskiego w publikacjach pojawiły się tony liberalne, dziennik się radykalizował. Historycy sytuują pismo w grupie prasy prorządowej, ale Czas nie krył krytycznego stanowiska wobec przewrotu majowego, uwięzienia generałów obrońców legalnego rządu, zwłaszcza występował w obronie generałów T. Rozwadowskiego i W. Zagórskiego 37. W głośnym artykule Rokosz zarzucał Naczelnikowi brak ambicji i brak naprawy stosunków w kraju 38. Dziennik, pisząc o Naczelniku, oceniał: Dlatego to czyn Jego jest rokoszem, a nie aktem twórczym i państwowym, dlatego to grozi Polsce rozkładem i anarchią, a nie wróży odrodzenia i naprawy. Dlatego przypomina najgorsze tradycje naszej przeszłości i nie oddala w niczym pierwotnej skazy, tkwiącej w każdym akcie niepraworządnym 39. Redakcja Czasu po 1926 r. próbowała znaleźć kompromis pomiędzy poparciem dla rządu z jednoczesną krytyką łamania prawa 40. Stanisław Estreicher w Księdze pamiątkowej na dziewięćdziesięciolecie dziennika Czas tak określił polityczny program dziennika, kierowanego przez Antoniego Beaupré (objął redakcję po śmierci Rudolfa Starzewskiego w 1929 r., kontynuując jego linię polityczną): Droga środka, droga umiaru, droga unikająca wszelkich ekstremów, była mu zawsze najbardziej zrozumiałą, jedynie sympatyczną. Broniliśmy potrzeby umiaru, sprawiedliwości, praworządności w życiu politycznym przez wiele lat wspólnymi siłami. Broniliśmy tych haseł w epoce sejmokracji, zwalczając supremację ówczesnych demagogów ponad państwową. Broniliśmy jej potem przed zakusami budowania państwa totalnego, radykalnego i niepraworządnego. Broniliśmy przekonania, że spraw czy to politycznych, czy narodowych, czy religijnych nie da się rozstrzygać pięścią, więzieniem, rzucaniem bomb i świec dymnych, obelgami i nienawiścią, lecz tylko oświeceniem umysłów i podniesieniem serc w górę 41. 36 S. Rudnicki, W. Władyka, Prasa konserwatywna Drugiej Rzeczypospolitej, Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1994, z. 4, s. 409-465. 37 Czas 10 VI 1926, nr 67. 38 M. Patelski, Krakowski Czas i Głos arodu wobec przewrotu Józefa Piłsudskiego i represji pomajowych (1926-1927), [w:] Kraków Lwów..., op. cit., s. 253. Zob. też: A. Toczek, Redakcja i współpracownicy..., op. cit., s. 274-275. 39 Czas 16 V 1926, nr 110. 40 Co oznacza aresztowanie posłów, Czas 12 IX 1930, nr 203. Szerzej zob.: C. Brzoza, op. cit., s. 88-89. 41 Księga pamiątkowa na dziewięćdziesięciolecie dziennika Czas, Warszawa 1938, s. 32.
Vol. 15, Nr 1, 2014 GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA 13 W tym miejscu należy stwierdzić, że poza redaktorami naczelnymi (R. Starzewski, A. Beaupré) największy wpływ na program polityczny pisma miał prof. Stanisław Estreicher, spod którego pióra wychodziły prawie codziennie artykuły wstępne 42. Był redaktorem Czasu podczas I wojny światowej. Podobny wpływ miały też i inne osoby, np. hr. Zdzisław Tarnowski, główny udziałowca i zarazem prezes Rady Nadzorczej Spółki Wydawniczej Czas, będący też prezesem Stronnictwa Prawicy Narodowej 43. W składzie redakcji był prof. W. Leopold Jaworski, dzięki którego publicystyce oraz artykułom S. Estreichera Czas liczył się na rynku prasowym 44. Skład redakcji ulegał zmianom ze względu na trudną sytuację finansową oraz różnice zdań w zespole redakcyjnym, głównie pomiędzy naczelnym redaktorem A. Beaupré a jego zastępcą Konstantym Grzybowskim. Ówcześni twórcy i redaktorzy jakby nie zdawali sobie sprawy, że dotychczasowy model redagowania się skończył. Mimo swej swoistej do niedawna doskonałości, sposób robienia Czasu nie przystawał do nowych czasów. Utrzymywanie stałego układu, sążniste wstępy składane większą czcionką, pozostałe drobną czcionką, brak wyrazistych tytułów, jakie występowały w innych dziennikach, zdjęć i ilustracji, unikanie modnych wątków sensacyjnych, charakterystycznych dla masowej kultury, mimo wartościowych artykułów o problematyce politycznej i kulturalnej powodowały, że wszelkie próby w latach trzydziestych finansowej reanimacji pisma nie powiodły się. Aby utrzymać sie na konkurencyjnym rynku prasowym konieczny był bar- 42 Taki pogląd wyraża A. Paczkowski, op. cit., s. 40. 43 A. Toczek, op. cit., s. 275. 44 Taki pogląd wyraził W. Władyka, pisząc o prasie Drugiej Rzeczypospolitej (Dzieje prasy polskiej..., op. cit., s. 99). dziej nowoczesny sposób pisania, redagowania i łamania, potrzebne były serwisy agencyjne, liczniejsi korespondenci zagraniczni. Czasy długich (właściwych dla tego tytułu) artykułów zdecydowanie się przeżyły: serwis informacyjny zubożał. Podejmowano liczne działania mające ożywić tytuł (wprowadzono nowe, niestałe rubryki, samoistne dodatki: Dodatek ekonomiczny, Przegląd Naukowy i Artystyczny, Przegląd Teatralny ), ale pismo po wprowadzonych zmianach spotkało się z krytyką udziałowców, którzy ograniczyli wsparcie finansowe. Sytuacja doprowadziła do rozdźwięku w samej redakcji, a trudności przesądziły o przeniesieniu dziennika do Warszawy w 1934 r. To był niestety początek końca krakowskiego Czasu. Uzależniony od warszawskiego środowiska (m.in. Janusz Radziwiłł finansował pismo) krakowski Czas połączył się z Dniem Polskim, który od 1924 r. pełnił rolę jednego z najważniejszych organów prorządowego ugrupowania zachowawczego, któremu przewodził ks. Janusz Radziwiłł (w redakcji pracowali Jan Bobrzyński, Adam Romer, Alfred Uznański). Dodać wypadnie, że do upadku Czasu w Krakowie przyczyniła się też kariera Ilustrowanego Kuriera Polskiego, a nie tylko to, że gazeta trwała na pozycjach konserwatywnych, nie do końca przystających do nowych czasów. Bez wątpienia jednak należy stwierdzić, że Czas należał do najważniejszych polskich gazet w XIX i początkach XX wieku. W swoim najlepszym okresie miał pod Wawelem głos decydujący, jego opinia w Krakowie niezmiennie się liczyła; liczyli się z nim wszyscy: elity, władza państwowa i kościelna. Były też oczywiście i inne dzienniki, które czytano, ale chyba można powiedzieć, że Czas był pierwszym spośród nich. CRACOVIAN CZAS (1848-1939) ONE OF THE OLDEST AND THE LONGEST PUBLISHED NEWSPAPER IN THE HISTORY OF THE POLISH PRESS Summary The jubilee article presents a brief history of the Cracovian daily newspaper Czas (1848-1939), its origin and the phases of the development in the time of the annexations and after the regain of independence in 1918. The author questions an unambiguous description of the program of the newspaper as conservative. He introduces the publishers, editors, people from different environments deciding about the program of the newspaper. It can be undoubtedly stated that in the 19 th and at the beginning of the 20 th century the Cracovian newspaper Czas belonged to the most important Polish papers. In its best period it had a casting vote in Cracov. It was respected by everybody: the elites as well as state and church authorities. In the article the author describes also other newspapers of this period. Press issues are complemented in the article by the historical background as well as political, economic and cultural aspects. KEYWORDS: press, Polish press in 19 th -20 th century, Cracovian press, conservative press, Cracovian Czas