W sto dwudziestą rocznicę urodzin Kazimierza Janczykowskiego

ARCHEOLOGIA POLSKI ŚRODKOWOWSCHODNIEJ X

INSTYTUT ARCHEOLOGII UMCS W LUBLINIE ARCHEOLOGIA POLSKI ŚRODKOWOWSCHODNIEJ X W sto dwudziestą rocznicę urodzin Kazimierza Janczykowskiego LUBLIN 2008

Redaktor Jerzy Libera Komitet Redakcyjny Jan Gurba, Barbara Bargieł, Andrzej Kokowski, Urszula Kurzątkowska, Andrzej Rozwałka, Halina Taras Recenzent Prof. dr hab. Jerzy Kmieciński Tłumaczenia na język angielski Joanna Berej Projekt okładki Marek Florek Na 1 s. okładki krzyż napierśny jednodzielny z brązu z 2 poł. XIII lub pocz. XIV w. z Wereszczyna, na 4 s. biogram Kazimierza Janczykowskiego Redakcja techniczna, skład i łamanie Maria Juran ISBN Autorzy i Instytut Archeologii UMSC, Lublin 2008 Redakcja i Wydawnictwo Instytut Archeologii UMCS Pl. M. Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin jlibera@o2.pl Druk Drukarnia Tekst s.j., ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin, tel. 81 749 80 70 2010

Spis treści Contents Badania terenowe Field work Marcin S z e l i g a, Kontynuacja badań wykopaliskowych na wielokulturowym stanowisku 6 w Tominach, pow. opatowski, w latach 2006-2007............................................................... 9 Continuation of archaeological research on the multicultural site 6 in Tominy, Opatów district, in the years 2006-2007.. 27 Andrzej B r o n i c k i, Wyniki badań wykopaliskowych w Podhorcach, pow. hrubieszowski, stan. 35........... 29 The outcome of archaeological excavations in Podhorce, Hrubieszów district, site 35............................ 40 Marta S t a s i a k - C y r a n, Najciekawsze obiekty i zabytki z badań w 2006 r. na osadzie kultury przeworskiej w Nieszawie Kolonii, pow. opolski, stan. 5......................................................... 41 The most interesting features and artefacts from the excavations in 2006 at a Przeworsk culture settlement in Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5..................................................... 52 Piotr Łuczkiewicz, Osada kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Sobieszynie, pow. rycki, stan. 14. Sprawozdanie z badań prowadzonych w 2005 i 2007 r................. 53 A settlement of the Przeworsk culture from the Younger Pre-Roman and Roman Periods in Sobieszyn, Ryki district, site 14. Report from excavations in the years 2005 and 2007............................................... 66 Barbara N i e z a b i t o w s k a - Wi ś n i e w s k a, Kompleks osadniczy w Ulowie, pow. tomaszowski wstępne podsumowanie sześcioletnich badań wykopaliskowych.................................... 67 The settlement complex in Ulów, Tomaszów Lubelski district a preliminary summary of the results of 6-year archaeological excavations........................................................................ 92 Marian Harasimiuk, Grzegorz Gajek, Renata Kołodyńska-Gawrysiak, Justyna Warowna, Sprawozdanie z badań geologiczno-geomorfologicznych przeprowadzonych w rejonie stanowisk archeologicznych w Ulowie, pow. tomaszowski.................................................... 95 Report from geological-geomorphological research on archaeological sites in Ulów, Tomaszów Lubelski district...... 102 Marek F l o r e k, Badania wykopaliskowe na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku kurhanowym w Międzygórzu (stan. 44), pow. opatowski, w latach 2006-2007...................................... 103 Archaeological research on the early medieval barrow cemetery in Międzygórz (site 44), Opatów district in the years 2006-2007.......................................................................... 116 Studia Studies Krystyna Wa s y l i k o w a, Katarzyna C y w a, Marta S t a s i a k - C y r a n, Rola roślin w gospodarce osady kultury przeworskiej w Nieszawie Kolonii, pow. opolski, stanowisko 5........................... 117 The role of plants in the economy of a Przeworsk Culture settlement at Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5.................................................................... 137 Tomasz D z i e ń k o w s k i, Uwagi i propozycje na temat badań archeologicznych nad wybranymi zagadnieniami z okresu wczesnego średniowiecza na Lubelszczyźnie................................. 139 Some remarks and suggestions on archaeological research of selected aspects of the Early Middle Ages in the Lublin region............................................................................ 143 Marta Fituła, Średniowieczne bransolety szklane ze stanowiska Chełm-Bieławin........................ 145 Medieval glass bracelets from the site in Chełm-Bieławin................................................ 162 5

Grzegorz J a w o r, Andrzej R o z w a ł k a, Wytop i dystrybucja żelaza w XV-XVI w. w świetle najstarszej księgi sądowej miasta Kamionki w ziemi lubelskiej i źródeł archeologicznych.......................... 163 Smelting and distribution of iron in the 15 th and 16 th centuries in the light of the oldest court record book of the town of Kamionka (Lublin region) and archaeological sources....................................... 171 Rafał N i e d ź w i a d e k, Katarzyna D r e w n i a k, Jacek T k a c z y k, Analiza przemian przestrzennych wzgórza zamkowego w Piaskach (stan. 12) na podstawie archeologicznych badań wykopaliskowych....... 173 Analysis of the spatial development of the castle hill in Piaski (site 12) in the light of archaeological excavations...... 189 Materiały i odkrycia Materials and discoveries Tadeusz Wi ś n i e w s k i, Kolekcja zabytków ze stanowiska kultury późnomagdaleńskiej w Wilczycach, pow. sandomierski........................................................................... 191 A collection of artefects from the site of the late Magdalenian culture in Wilczyce, Sandomierz district............. 198 Barbara B a r g i e ł, Nowe znaleziska wyrobów kamiennych z województwa lubelskiego.................... 199 New finds of stone artefacts from the Lublin voivodship................................................ 202 Dorota Ty m c z a k, Bifacjalne zabytki krzemienne z miejscowości Sarnaki, pow. łosicki................... 203 Bifacial flint relics from Sarnaki, Łosice district....................................................... 205 Elżbieta Małgorzata Kłosińska, Skarb ozdób brązowych ze środkowego okresu epoki brązu z Pogroszyna, pow. przysuski, stan. 1........................................................................ 207 A hoard of bronze ornaments from the middle period of the Bronze Age found in Pogroszyn, Przysucha district, site 1. 225 Ewa Wi c h r o w s k a, Zbigniew Wi c h r o w s k i, Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej z Opoczki Małej, pow. kraśnicki................................................................ 227 Material from the cemetery of the Lusatian culture in Opoczka Mała, Kraśnik district.......................... 232 Jerzy L i b e r a, Zabytki krzemienne znalezione na stanowisku kultury łużyckiej w Opoczce Małej, pow. kraśnicki............................................................................... 233 Flint artefacts from the site of the Lusatian culture in Opoczka Mała, Kraśnik district.......................... 236 Elżbieta Małgorzata Kłosińska, Nowe znaleziska brązowe ze Starego Machnowa, pow. tomaszowski... 237 New bronze finds from Stary Machnów, Tomaszów Lubelski district....................................... 248 Marek F l o r e k, Nowe znaleziska zawieszek w kształcie miniaturowego topora z okresu rzymskiego......... 249 New finds of pendants in the shape of a miniature axe from the Roman Period............................... 252 Sylwester S a d o w s k i, Żelazna ostroga z młodszego okresu rzymskiego z okolic Biłgoraja................. 253 An iron spur from the Younger Roman Period found in the vicinity of Biłgoraj............................... 255 Marek F l o r e k, Trzy średniowieczne zabytki z Wereszczyna, pow. włodawski (Polesie Lubelskie)........... 257 Three medieval relics from Wereszczyn, Włodawa district (Lublin Polesye).................................. 263 Jacek T k a c z y k, Twierdza Dęblin elementy umocnień rawelinu drugiego............................. 265 The Dęblin fortress fortifications of the second ravelin................................................ 272 Recenzje, omówienia, polemiki Reviews, discussion, polemics Jan Albert Bakker: Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, pod redakcją Jerzego Libery i Krzysztofa Tuni, Lublin Kraków 2006; Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Krakowie, Instytut Archeologii UMCS w Lublinie........................................ 273 Andrzej B r o n i c k i : Jerzy Libera, Krzysztof Tunia (red.), Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych. Instytut Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Krakowie, Instytut Archeologii UMCS w Lublinie. Lublin Kraków 2006, 440 s.................................................... 277 6

Barbara B a r g i e ł : Piotr Włodarczak, Kultura ceramiki sznurowej na Wyżynie Małopolskiej. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Kraków 2006, 346 s................................. 288 Jerzy L i b e r a : Hanna Więckowska, Maria Chmielewska, Materiały do badań osadnictwa mezolitycznego w mikroregionie Luta, województwo lubelskie. Warszawa 2007. Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, 258 s. /w tym 83 tabele, streszczenie w języku angielskim, 5 aneksów, 62 ryciny, 39 tablic/................................................................. 297 Konrad D r o b e k : Paweł Lis (red.), Archeologia doświadczalna w Muzeum Nadwiślańskim: eksperymenty 2003-2006. Muzeum Nadwiślańskie. Kazimierz Dolny 2007, 87 s., il................................... 303 Andrzej R o z w a ł k a : Archeologia w monografii średniowiecznych dziejów Wąwolnicy. Recenzja pracy Katarzyny Pisarek-Małyszek, Wąwolnica w średniowieczu. Lublin 2007, 271 s., 90 ryc., 5 fot............... 308 Halina Ta r a s, Wojciech Ta r a s : Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki, tom I, pod red. Wojciecha Szafrańskiego. Poznań 2007. Wydawnictwo Poznańskie, 198 s....................... 320 Halina Ta r a s, Wojciech Ta r a s : Prawo kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego uwagi na temat aktualności wydawniczych.................................................................... 323 Grzegorz Miliszkiewicz: Andrzej Bronicki, Bożena Dobosz, Ewa Hordejuk, Teresa Mazurek, Urszula Ruszkowska, Powrót do przeszłości. Dzieje tradycyjnej kultury regionu chełmskiego. Chełm 2007, 88 s........ 325 Mieczysław Wi e l i c z k o : Andrzej Żaki, Dzieje Świrza. Średniowiecze. Legnica 2007, 108 s., 9 il., 3 ryc. w tekście.......................................................................... 331 Mieczysław Wi e l i c z k o : Katyń w świetle badań terenowych 1994-1995. Praca zbiorowa pod redakcją Mariana Głoska. Toruń 2004, 445 s. /+ 1 nlb./, 87 il., sum.; Andrzej Kola, Archeologia zbrodni. Oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie. Toruń 2005, 442 s., 240 il., res., Zusam., sum.............. 332 Jan G u r b a : Н. [Наталія] B. Блажевич i in., Колекції Наукових фондів Інституту археології НАН України. Каталог, ред. Н. [Наталія] А. Сон i in. Київ 2007, 356 s., 245 ryc. w tekście, 6 tabl. wielobarwnych........................................................................ 337 Kronika The chronicle Zbigniew L u b a s z e w s k i, Archeologia w działalności Kazimierza Janczykowskiego...................... 339 Halina G a j e w s k a, Śp. Prof. dr hab. Barbara Filarska (1922-2007)..................................... 347 Jan G u r b a, Profesor Wiktor Zin (1925-2007). Wspomnienie o Jego lubelskich związkach................. 349 Jan G u r b a, Wkład Ihora Gerety w badania nad epoką kamienia Podola Zachodniego (pięć lat po śmierci Uczonego)................................................................. 351 Wanda K o z a k - Zy c h m a n, Jan G u r b a, Tadeusz Dzierżykray-Rogalski (1918-1998) w dziesięciolecie śmierci...................................................................... 353 Krzysztof Wa l e n t a, Jubileusz osiemdziesięciolecia urodzin oraz pięćdziesięciolecia pracy naukowej Profesora Jerzego Kmiecińskiego............................................................... 357 Marek Florek, Konferencja Badania archeologiczne w Polsce środkowowschodniej, na Polesiu i Wołyniu w roku 2006 (Czyżów Szlachecki 2007).......................................................... 360 Piotr Łuczkiewicz, Barbara Niezabitowska-Wiśniewska, The Next Generation Traditionen und Perspektiven der archäologischen Kaiserzeitforschung in Deutschland und Polen. Niemiecko-polska konferencja naukowa na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie...................................... 362 Piotr Łuczkiewicz, XIII th International Congress of Celtic Studies / XIII. Internationaler Keltologenkongress, Bonn...................................................................................... 364 Marcin Juściński, Piotr Łuczkiewicz, III. Protohistorická konference keltské, germánské a časně slovanské osídlení (pozdní doba laténská, doba římská, stěhování národů a časně slovanské období). Sídliště, sídlištní objekty a nálezy a jejich význam pro chronologii protohistorického vývoje, Mikulov, 29.10-2.11.2007 (Międzynarodowa konferencja naukowa w Mikulovie)............................................. 366 7

Andrzej R o z w a ł k a, Konferencja o miastach Lubelszczyzny.......................................... 369 Marcin Szeliga, Konferencja Miejsce Profesora Stefana Noska w archeologii polskiej 50 lat po wydaniu Materiałów do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, Lublin 2007................................................................................. 373 Barbara Niezabitowska-Wiśniewska, Konferencja The turbulent epoch new materials from the Late Roman Period and the Migration Period................................................... 376 Judyta Nowakowska, Magdalena Pilch, Robert Ryndziewicz, Sprawozdanie z działalności Koła Naukowego Studentów Archeologii UMCS w roku 2007....................................... 381 Dorota Ty m c z a k, Wykaz prac magisterskich powstałych w Instytucie Archeologii UMCS w 2007 roku..... 383 Urszula Ku r z ą t k o w s k a, Kalendarium wydarzeń w lubelskim środowisku archeologicznym w 2007 roku.. 385

Materiały i odkrycia Materials and discoveries Tadeusz Wiśniewski Kolekcja zabytków ze stanowiska kultury późnomagdaleńskiej w Wilczycach, pow. sandomierski Stanowisko nr 10 w Wilczycach, gm. loco, woj. świętokrzyskie odkryte zostało wiosną 1994 roku, podczas badań powierzchniowych na obszarze AZP 88-73. Przeprowadzone zostały one przez zespół pod kierunkiem Hanny Kowalewskiej-Marszałek z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie (H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak 2002, s. 21). Od 1998 roku na stanowisku prowadzone są systematyczne, inter dyscyplinarne prace wykopaliskowe (J. Fiedorczuk 2001, s. 141; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 85; J. Fiedorczuk i in. 2007, s. 99-100; K. Bałaga i in. 2008, s. 269; J. D. Irish i in. 2008, s. 736; М. С. Комар i in. 2008). Stanowisko położone jest na szczycie wyniesienia lessowego, na krawędzi doliny Opatówki (ryc. 1). W wyniku podjętych prac odkryto zabytki, mające ścisłe analogie w inwentarzach stanowisk z Europy Zachodniej, identyfikowanych z kulturą późnomagdaleńską. Położenie stanowiska oraz charakter odkrytych tam materiałów wskazują na wielosezonowe obozowisko łowieckie. Zabytki znajdowały się zarówno w wypełnisku klina mrozowego utworzonego w czasie ostatniego okresu zimna zlodowacenia Wisły jak i poza nim (B. Bratlund 2002, s. 101-102; J. Fiedorczuk 2002, s. 34; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 87-88; J. Fiedorczuk i in. 2007, s. 99-100). Bogaty inwentarz zawiera dziesiątki tysięcy wyrobów krzemiennych i kamiennych, zabytki kościane oraz barwniki hematytowe. Szczególną uwagę zwracają krzemienne i kościane elementy sztuki figuralnej, tzw. figurki Wenus (J. Fiedorczuk 2001; 2002; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 92-93; J. Fiedorczuk i in. 2007). Bardzo liczny zbiór stanowią także znaleziska szczątków fauny, wśród której dominują piesiec, nosorożec włochaty oraz koń (B. Bratlund 2002). Na stanowisku przeprowadzono również badania, mające na celu próbę rekonstrukcji rzeźby terenu i środowiska z okresu funkcjonowania obozowiska. Przedsięwzięcia tego podjął się zespół geografów z Zakładu Geografii Fizycznej i Paleogeografii z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lub linie, wsparty przez palinologa osadów mineralnych z Instytutu Nauk Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie (K. Bałaga i in. 2008). Najbardziej spektakularnym znaleziskiem z Wilczyc są szczątki ludzkiego, przedwcześnie narodzonego dziecka, odkryte w wypełnisku klina mrozowego pośród szczątków fauny. Leżały one w rozproszeniu na powierzchni około 1 m 2. W tym samym miejscu odkryto ponad osiemdziesiąt przewierconych kłów lisa polarnego, które zapewne stanowiły elementy składowe naszyjnika. Szkielet dziecka zachowany jest w około 60% i należał do ośmiomiesięcznego wcześniaka, prawdopodobnie dziewczynki. Przybliżona jego długość wynosiła około 46-48 cm, a waga 2340-2547 g (J. D. Irish i in. 2008, s. 737-739). Daty radiowęglowe pozyskane z próbek węgielków pobranych z wypełniska klina mrozowego oscylują wokół 15 300 cal BP (J. Fiedorczuk i in. 2007, s. 100). Prezentowaną kolekcję zabytków ze stanowiska nr 10 w Wilczycach pozyskano podczas prospekcji konserwatorskiej, przeprowadzonej przez Marka Florka jesienią 2001 roku (Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach Delegatura w Sandomierzu) 1. Liczy ona 29 zabytków, wśród których wyróżniono: 27 wykonanych z krzemienia, 1 wykonany z kwarcytu i 1 fragment wylewu naczynia z wczesnego okresu epoki brązu (kultury mierzanowickiej). 1 Materiały te zostały przekazane do zbiorów Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie, a na ich opracowanie wyraził zgodę prof. dr hab. Romuald Schild kierownik projektu prac w Wilczycach, któremu autor składa podziękowania za konsultacje i udzielone wskazówki. Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. X, 2008 191

Tadeusz Wiśniewski Wilczyce 0 1 km Ryc. 1. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Lokalizacja stanowiska (fragment mapy: Powiat Sandomierz. Województwo kieleckie, skala 1: 25 000. Wydawca Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1962). Fig. 1. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Location of the site (fragment of a map of the Sandomierz district. Kielce voivodship, scale 1:25000, published by Zarząd Topograficzny Szt.[abu] Gen.[eralnego]. Warszawa 1962). Podobnie jak we wcześniejszym opracowaniu zabytków z badań powierzchniowych (H. Kowalewska- -Marszałek, P. Włodarczak 2002, s. 21-60), w omawianej kolekcji wyróżniono zarówno materiały paleolityczne jak i młodsze. Do wydzielenia zabytków starszych posłużono się kryterium typologicznym oraz obecnością patyny (H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak 2002, s. 21-24). Do materiałów młodszych natomiast zaliczono okazy niespatynowane (2 sztuki tab. 1) i jedyny fragment ceramiki. Wyróżniono cztery grupy surowców: najliczniej reprezentowany jest krzemień czekoladowy 13 oka zów (48,15%) i kredowy (turoński) 12 okazów (44,45%). Najmniej licznie wystąpił surowiec kredowy (narzutowy) i kwarcyt po 1 egzemplarzu (tj. po 3,70%). Na większości z zabytków (18 sztuk) zaobserwowano współczesne, mechaniczne uszkodzenia ( świeże negatywy) oraz wytrącenia w postaci rdzawych plamek i smug powstałych na ich powierzchniach w wyniku kontaktu z żelaznymi narzędziami zapewne rolniczymi (ryc. 2: 2a; 3: 1a; 4: 1a, 2a, 3a, 4a, 5a, 6a). Liczne, powstałe współcześnie uszkodzenia w znacznym stopniu przyczyniły się do łatwiejszej i bardziej precyzyjnej identyfikacji surowców. Jednocześnie pozwoliły określić zróżnicowanie patyny pokrywającej zabytki wykonane z różnych odmian krzemieni. Okazy wykonane z krzemienia czekoladowego pokryte są patyną o barwach jasnoszarej przechodzącej w szary z niebieskawym odcieniem (ryc. 2: 1a), jasnoszarej z niebieskawymi pasmowaniami (ryc. 2: 2a) oraz jednolitej jasnoszaro- mlecznej (ryc. 4: 1a). Największy z odłupków, odbity bezpośrednio z surowej konkrecji, ma charakterystyczną grubą korę, stanowiącą jedną z cech identyfikujących ten surowiec. Najbliższe wychodnie krzemieni czekoladowych zlokalizowane są nieopodal stanowiska, nieco na północ w miejscowościach Gliniany, Śródborze, Łysowody. Także w samym powiecie sandomierskim odkryto złoża (Zawichost) i potencjalne miejsca występowania tego surowca (np. Dziurów, Chrapanów, Pawłów). Również w powiecie opatowskim (Tominy, Zawada) można doszukiwać się potencjalnych miejsc występowania tego surowca (J. Budziszewski 2008, s. 42-43, ryc. 1). Wśród zabytków z krzemienia czekoladowego wyróżniono następujące formy: 1. rdzeń jednopiętowy z wielokrotnie zmienioną orientacją (ryc. 2: 1, 1a); 2. rdzeń jednopiętowy ze zmienioną orientacją (ryc. 2: 2, 2a); 3. trzy fragmenty wiórów (ryc. 3: 3, 5, 7); 4. sześć odłupków, w tym jeden całokorowy, dwa negatywowe (ryc. 3: 8), jeden częściowo znoszący negatywy ze zmiany orientacji rdzenia (ryc. 3: 10) oraz jeden znoszący część odłupni z fragmentarycznie zachowaną piętą, odbity z odbocznej zmiany orientacji (ryc. 3: 11). Wyróżniono również dwa narzędzia: fragment wtórnie uszkodzonego bliżej nieokreślonego rylca bocznego (ryc. 4: 1, 1a) oraz zachowany w całości rylec klinowy środkowy (ryc. 4: 6, 6a). Kolejna grupa surowcowa to wyroby wykonane z krzemieni kredowych (turońskich). Tego typu krzemionkowe skały o różnych odcieniach szarości mają dość duży, nie do końca jeszcze określony, zasięg występowania po obu stronach Wisły (J. Libera, A. Za- 192

Kolekcja zabytków ze stanowiska kultury późnomagdaleńskiej w Wilczycach Lp. Inwentarz Surowiec Tabela 1. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zestawienie zabytków z kolekcji. Tabele 1. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. List of artefacts from the collection. Wymiary [mm]: długośćxszerokość x grubość cały Stan zachowania fragment współczesne uszkodzenia 1 Nr ryciny 1 rdzeń jednopiętowy z wielokrotnie zmienioną orientacją k. czekoladowy 58x22x19 + + 2: 1, 1a 2 rdzeń jednopiętowy ze zmienioną orientacją k. czekoladowy 66x27x25 + + 2: 2, 2a 3 rdzeń jednopiętowy ze zmienioną orientacją k. turoński 41x43x40 + + 2: 3 4 wiór kwarcyt 102x29x13 + + 3: 1, 1a 5 podtępiec k. turoński 67x29x12 + + 3: 2 6 wiór k. turoński 41x15x8 + + 3: 6 7 wiór k. turoński 48x23x6 + + 3: 4 8 wiór k. czekoladowy 42x11x5 + + 3: 5 9 wiór k. czekoladowy 28x10x4 + 3: 7 10 wiór k. czekoladowy 21x13x4 + + 3: 3 11 odłupek k. czekoladowy 15x17x3 + 12 odłupek odbocznie znoszący część odłupni k. czekoladowy 30x22x9 + + 3: 11 13 odłupek k. turoński 24x26x5 + + 14 odłupek ze zmiany orientacji rdzenia k. czekoladowy 26x29x8 + + 3: 10 15 odłupek k. turoński 33x32x8 + 3: 9 16 odłupek k. czekoladowy 26x31x5 + + 3: 8 17 odłupek k. narzutowy 24x14x3 + 18 świeżak k. turoński 25x23x15 + + 19 odłupek* k. czekoladowy 15x15x7 + 20 odłupek* k. świeciechowski 42x34x9 + 22 odłupek k. czekoladowy 37x46x13 + + 23 odłupek znoszący część odłupni k. turoński 28x21x11 + 24 rylec k. czekoladowy 30x15x6 + + 4: 1, 1a 25 rylec k. turoński 52x28x9 + + 4: 4, 4a 26 rylec k. czekoladowy 55x19x10 + 4: 6, 6a 27 rylec+drapacz k. turoński 49x25x12 + 4: 2, 2a 28 tzw. figurka Wenus k. turoński 35x24x8 + 4: 3, 3a 29 tzw. figurka Wenus k. turoński 42x30x14 + + 4: 5, 5a k krzemień; * okazy niespatynowane 1 na rycinach pozostawiono negatywy niezacienione. kościelna 2002, s. 95). Surowiec ten jest stosunkowo łatwo dostępny w niedalekiej odległości od stanowiska. Zabytki z tego krzemienia pokryte są grubą patyną koloru jasnoszarego o niebieskawym odcieniu (ryc. 4: 2a, 3a, 4a, 5a). Do tej grupy surowcowej zaliczono następujące okazy: 1. rdzeń jednopiętowy ze zmienioną orientacją (ryc. 2: 3); 2. dwa fragmenty wiórów (ryc. 3: 4, 6); 3. podtępiec dwustronnie, intencjonalnie złamany (ryc. 3: 2); 4. cztery odłupki, w tym: jeden ze świeżenia pięty, dwa negatywowe (ryc. 3: 9) oraz znoszący część odłupni. Wydzielono także dwie formy narzędziowe: narzędzie kombinowane rylec węgłowy połączony z drapaczem (ryc. 4: 2, 2a), rylec klinowy zboczony (ryc. 4: 4, 4a). W tej kategorii surowcowej wyróżniono również dwa egzemplarze fragmentarycznie zachowanych, tzw. figurek Wenus. Są to schematyczne przedstawienia postaci kobiecych dolnych partii tułowia (ryc. 193

Tadeusz Wiśniewski 1 2 1a 2a 3 0 5 cm Ryc. 2. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zabytki krzemienne: 1-3 rdzenie. Rys. i fot. T. Wiśniewski. Fig. 2. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Flint artefacts: 1-3 cores. Drawn and photo by T. Wiśniewski.

Kolekcja zabytków ze stanowiska kultury późnomagdaleńskiej w Wilczycach 2 1 1a 3 4 7 6 5 8 9 10 11 0 5 cm Ryc. 3. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zabytki kamienny i krzemienne (1+1a kwarcyt, pozostałe krzemień): 1-7 wióry; 8-11 odłupki. Rys. i fot. T. Wiśniewski. Fig. 3. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Flint and stone artefacts (1+1a quartzite, remaining ones flint): 1-7 blades; 8-11 pieces. Drawn and photo by T. Wiśniewski.

Tadeusz Wiśniewski 1 1a 2 3 3a 4 5 0 2a 4a 5a 5 cm 6 6a Ryc. 4. Wilczyce, pow. sandomierski, stan. 10. Zabytki krzemienne: 1+1a, 4+4a, 6+6a rylce; 2+2a drapacz + rylec; 3+3a, 5+5a figurki Venus. Rys. i fot. T. Wiśniewski. Fig. 4. Wilczyce, Sandomierz district, site 10. Flint artefacts: 1+1a, 4+4a, 6+6a burins; 2+2a scraper +burin; 3+3a, 5+5a the so called Venus figurines. Drawn and photo by T. Wiśniewski.

Kolekcja zabytków ze stanowiska kultury późnomagdaleńskiej w Wilczycach 4: 3, 3a, 5, 5a). Jako półsurowiec do ich wyrobu wykorzystywano masywne odłupki lub wióro-odłupki, kształtując je półstromym lub stromym retuszem przykrawędnym. Wyrobów tych nie można typologicznie przyporządkować do żadnej z grup narzędzi krzemiennych znanych z inwentarzy magdaleńskich. Są one natomiast bardzo podobne do schematycznych figurek kobiet wykonanych z innych materiałów kości, ale także takich, jak łupek, wapień, hematyt (J. Fiedorczuk 2001, s. 141-144; 2002, s. 34-40; J. Fiedorczuk, R. Schild 2002, s. 85-94; J. Fiedorczuk i in. 2007, s. 97-99). Oprócz wymienionych wyżej zabytków, uwagę zwraca pojedynczy okaz dwustronnie złamanego wióra, wykonanego z kwarcytu (ryc. 3: 1, 1a). Przedstawione powyżej materiały, choć stosunkowo nieliczne w porównaniu do zabytków pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych, stanowią wartościowe ich uzupełnienie. W skład tej skromnej kolekcji, wchodzą zarówno rdzenie, wióry, odłupki, jak i narzędzia, a przede wszystkim kolejne dwa fragmenty schematycznych przedstawień postaci kobiecych, tzw. figurek Wenus. Literatura B a ł a g a Krystyna, H o ł u b Beata, Ku s i a k Jarosław, Ł a n c z o n t Maria, M r o c z e k Przemysław, Z i e l i ń s k i Paweł, K o m a r Maryna 2008 Próba rekonstrukcji rzeźby terenu i środowiska z okresu funkcjonowania późnomagdaleńskiego obozowiska w Wilczycach (Wyżyna Sandomierska). Landform Analysis 9, s. 269-271. Bratlund Bodil 2002 The faunal remains from Wilczyce. W: Recent Studies in the Final Palaeolithic of the European Plain, red. B. Valentin Eriksen & B. Bratlund. Åarhus, s. 101-107. Jutland Archaeological Society Publications 39. Budziszewski Janusz 2008 Stan badań nad występowaniem i pradziejową eksploatacją krzemieni czekoladowych. W: Krzemień czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji w Orońsku, 08-10. 10. 2003, red. W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sałaciński. Warszawa Lublin, s. 33-106. Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 7. Fiedorczuk Jan 2001 Figurki Wenus wytwory magdaleńskiej sztuki ruchomej. Przegląd Archeologiczny 49, s. 141-144. 2002 Paleolityczne figurki,,wenus ze stanowiska kultury magdaleńskiej w Wilczycach, pow. Sandomierz. W: Sztuka pradziejowa ziem polskich. Katalog wystawy, red. T. Janiak. Gniezno, s. 34-40. Fiedorczuk Jan, Schild Romuald 2002 Wilczyce the Magdalenian Site in Poland. W: Recent Studies in the Final Palaeolithic of the European Plain, red. B. Valentin Eriksen & B. Bratlund. Åarhus, s. 85-94. Jutland Archaeological Society Publications 39. Fiedorczuk Jan, Bratlund Bodil, Kolstrup Else, Schild Romuald 2007 Late Magdalenian feminine flint plaquettes from Poland. Antiquity 81: 311, s. 97-105. Irish Joel D., Bratlund Bodil, Schild Romuald, K o l s t r u p Else, K r ó l i k Halina, M a ń k a Dagmara, Boroń Tomasz 2006 A Late Magdalenian perinatal human skeleton from Wilczyce, Poland. Journal of Human Evolution 55: 736-740. Kowalewska-Marszałek Hanna, Włodarczak Piotr 2002 Wyniki badań powierzchniowych na stanowisku paleolitycznym w Wilczycach, pow. Sandomierz. Sprawozdania Archeologiczne 54, s. 21-60 Libera Jerzy, Zakościelna Anna 2002 Złoża krzemieni turońskich w przełomowym odcinku Wisły. W: Krzemień świeciechowski w pra dziejach. Materiały z konferencji w Ryni, 22-24.05.2000, red. B. Matraszek, S. Sałaciński. Warszawa, s. 29-50. Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach 4. К о м а р Марина С., Л а н ч о н т Марія, Ку с я к Ярослав, Мрочек Прземислав, Зєлiньский Павло, Го л у б Беата 2008 Палеографiчнi умови iснування пiзньопалеолiтичної стоянки Wilczyce (центральна Польща). W: Природно-iсторична спадщина Старунi. Тези доповiдей Другої Мiжнародної наукової конференцiї до 100-рiччя першої зна хiдки мамонта i волохатого носорога в Старунi у 1907 роцi. Старуня Львiв Iвано-Франкiвськ Кракiв 15-17 травня 2008 ро ку, ред. Ю. М. Чo pнo бaй и другие. Кra ków, s. 53-56. 197

Tadeusz Wiśniewski A collection of artefects from the site of the late Magdalenian culture in Wilczyce, Sandomierz district /summary/ The collection of artefacts from site 10 in Wilczyce was uncovered as a result of a conservatory survey conducted by Dr Marek Florek in the autumn of 2001 (Voivodship Office for the Protection of Monuments in Kielce, Sandomierz Branch). At the beginning of 2007 the collection was given to the Institute of Archaeology, Marie Curie-Skłodowska University in Lublin. The collection consists of 29 artefacts: 27 are made of flint, 1 of quartzite and the last one is a fragment of the rim of a vessel from the early period of the Bronze Age. 27 specimens have been classified as Palaeolithic, among them 13 are made of chocolate flint and 12 of chalk (Turonian) flint; there are also single specimens made of erratic flint and quartzite. Among the artefacts there are cores, blades and flakes as well as tools and, most importantly, 2 fragments of schematic representations of a woman, the so called Venus figurines. Mgr Tadeusz Wiśniewski Instytut Archeologii UMCS w Lublinie Pl. M. Curie-Skłodowskiej 4 20-031 Lublin krzem7@o2.pl 198