318 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322 Charakterystyka zagrożenia zawodowego gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem czynników biologicznych, środków ochrony roślin i produktów biobójczych Characteristics of occupational risk for workers with a agriculture farm including biological agents, plant protection and biocidal products Jadwiga Kuczma-Napierała, Anna Bresińska, Marek Duszyński Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu Wprowadzenie. Wielkopolska jest regionem z bardzo dobrze rozwiniętym rolnictwem i szeroką rzeszą zatrudnionych w tym sektorze, narażonych na wiele czynników niebezpiecznych występujących w środowisku pracy. Cel. Zbadanie stopnia zagrożenia czynnikami niebezpiecznymi występującymi w środowisku pracy dla zatrudnionych w rolnictwie. Materiał i metoda. W ewidencji powiatowych stacji sanitarnoepidemiologicznych znajduje się 419 gospodarstw rolnych zatrudniających łącznie 7000 oraz 113 rolniczych spółdzielni produkcyjnych. W 2009 r. przeprowadzono akcje dotyczącą kontroli wymogów wynikających z ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Szczególną uwagę zwrócono na ekspozycje na czynniki fizyczne i chemiczne oraz zagrożenie wynikające z kontaktu z szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Dodatkowym tematem przeprowadzonej akcji było stosowanie i warunki magazynowania niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych, tj. środków ochrony roślin, nawozów oraz produktów biobójczych. Wyniki. Stwierdzono 359 uchybień, które dotyczyły: ogólnych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy 169, czynników biologicznych 61 oraz środków ochrony roślin (SOR) i produktów biobójczych 129. Gospodarstwa rolne należą do szczególnych zakładów pracy, ze względu na charakter prowadzonych prac. Zatrudnieni tam pracownicy narażeni są na szereg specyficznych zagrożeń. Szeroki wachlarz zagrożeń to przede wszystkim różnorodne czynniki biologiczne, w których narażeniu pracuje większość produkcyjnych. Szczególnie niebezpieczne są wszystkie produkty chemiczne stosowane w rolnictwie. Wnioski. Przeprowadzona analiza wyników kontroli prowadzonych w 2009 r. wskazuje na konieczność prowadzenia akcji informacyjnych oraz ciągłego nadzoru nad warunkami bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwach rolnych przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Introduction. Wielkopolska is a region with a very well developed agriculture and a vast number of agricultural employees exposed to a number of specific work environment risks. Aim. To assess the degree of health hazard of harmful agents present in work environment of agricultural employees. Material and method. The district sanitary-epidemiological station keeps the records of 419 farms with a total of 7000 employees and 113 agricultural cooperatives. In 2009 a campaign controlling the requirements of the occupational safety regulations was launched. Particular attention was paid to the employees exposure to physical and chemical factors and risks arising from exposure to harmful biological agents. An additional aim of the project was the assessment of the use and storage conditions of hazardous chemical substances and preparations, such as fertilizers, pesticides and biocides. Results. There were noted 359 faults related to the general conditions of occupational safety and health 169, to biological agents 61, and plant protection products (SOR) and biocides 129. Farms are a specific sort of enterprise, because of the nature of work. Workers employed there are exposed to a number of specific risks. A wide range of hazards covers primarily a variety of biological agents to which most of the workers are exposed. Particularly dangerous are all chemicals used in agriculture. Conclusions. The analysis of the 2009 audit results indicates the necessity of information events and regular supervision of the occupational health and safety conditions on farms by the State Sanitary Inspection. Key words: agricultural chemicals, exposure to biological agents, harmful physical agents Słowa kluczowe: chemikalia w rolnictwie, narażenie, czynniki biologiczne, szkodliwe czynniki fizyczne Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322 www.phie.pl Nadesłano: 10.02.2010 Zakwalifikowano do druku: 28.05.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr Jadwiga Kuczma-Napierała Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Poznaniu ul. Noskowskiego 23, 60-705 Poznań, tel. 61 8544 802 e-mail: wsse.poznan@pis.gov.pl, jagoda.napierala@wssepoznan.pl
Kuczma-Napierała J i wsp. Charakterystyka zagrożenia zawodowego gospodarstw rolnych... 319 Wstęp i cel pracy Wielkopolska jest regionem z bardzo dobrze rozwiniętym rolnictwem. W ewidencji powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych znajduje się 419 gospodarstw rolnych zatrudniających łącznie 7000 oraz 113 rolniczych spółdzielni produkcyjnych, w których wszyscy pracujący (około 1700 osób) są jej równoprawnymi członkami [1]. Z uwagi na fakt, iż rolnicy są grupą zawodową narażoną na bardzo wiele czynników szkodliwych dla zdrowia, postanowiono przeprowadzić akcję kontrolną, której celem było sprawdzenie oraz poprawa warunków bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) zatrudnionych w rolnictwie oraz zapobieganie występowaniu chorób zawodowych. Materiał i metoda Z informacji uzyskanych od Państwowej Inspekcji Sanitarnej województwa wielkopolskiego wynika, iż w 2009 r. przeprowadzono ponad 300 kontroli sanitarnych w 241 obiektach (w tym 10 rolniczych spółdzielni produkcyjnych), co stanowiło około 60% wszystkich obiektów w ewidencji na terenie województwa. Wyniki i ich omówienie Charakterystyka kontrolowanych zakładów i zakres kontroli Kontrolowane obiekty to głównie przedsiębiorstwa prowadzące mieszaną produkcję roślinną i zwierzęcą (ryc.1). roślinna i zwierzęca 59% roślinna 25% zwierzęca 16% Ryc. 1. Charakterystyka kontrolowanych zakładów wg rodzajów produkcji. Fig. 1. Characteristics of inspected enterprises according to production Przeprowadzona akcja dotyczyła głównie kontroli wymogów wynikających z ogólnych przepisów BHP. Szczególną uwagę zwrócono na ekspozycje na czynniki fizyczne i chemiczne oraz zagrożenie wynikające z kontaktu ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Dodatkowym tematem przeprowadzonej akcji było stosowanie i warunki magazynowania niebezpiecznych substancji i preparatów chemicznych, tj. środków ochrony roślin, nawozów oraz produktów biobójczych. Należy zaznaczyć, iż rolnicze spółdzielnie produkcyjne kontrolowano głównie w zakresie stosowania preparatów niebezpiecznych - ze względu na ograniczenia, wynikające z problemu ustalenia pracodawcy i, w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy. Stwierdzone uchybienia Podczas przeprowadzonej akcji stwierdzono 359 uchybień, które dotyczyły ogólnych warunków BHP 169, czynników biologicznych 61 oraz środków ochrony roślin (SOR) i produktów biobójczych 129 (ryc. 2). czynniki chemiczne 36% ogólne warunki BHP 47% czynniki biologiczne 17% Ryc. 2. Stwierdzone uchybienia podczas kontroli gospodarstw rolnych. Fig. Faults noted during the inspection of agricultural farms Ogólne wymogi bezpieczeństwa i higieny pracy Podczas przeprowadzonych kontroli najczęściej spotykane uchybienia dotyczyły złego stanu sanitarno-higienicznego pomieszczeń socjalnych. Stwierdzono ich około 50, gdzie w szczególności dotyczyły brudnych ścian i sufitów w pomieszczeniach socjalnych przeznaczonych dla, odpadającej farby, u w szatni szafek do przechowywania odzieży własnej, roboczej i ochronnej w ilości odpowiadającej liczbie zatrudnionych oraz wentylacji w pomieszczeniach WC. W związku ze szczególnym znaczeniem warunków pracy na dobrostan inspektorzy sanitarni wydali 41 nakazów w tym zakresie. Przeprowadzone kontrole wykazały, iż zdecydowana większość pracodawców przeprowadziła na wszystkich stanowiskach pracy ocenę ryzyka zawodowego. Brak oceny stwierdzono tylko w 12 zakładach. Przeważnie zwierała ona wszystkie wymagane przepisami informacje. W 26 przypadkach stwierdzono nie umieszczenie wszystkich informacji na temat zagrożeń biologicznych (tzn. wykazu i klasyfikacji szkodliwych czynników biologicznych, informacji dotyczącej potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego) oraz w 5 przypadkach nie uwzględniono zagrożeń ze strony stosowanych chemikaliów.
320 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322 Chroniąc gospodarstw rolnych należy również zwrócić uwagę na czynniki fizyczne występujące na stanowiskach pracy. W większości przypadkach pracodawcy regularnie prowadzą badania (ponad 85% wykonuje badania), ale zagrożenie wynikające z stężenia czynników fizycznych jest nadal wysokie. Najczęściej przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN) dotyczyły: hałasu (58 narażonych ), zapylenia (14 narażonych ) oraz drgań mechanicznych (11 narażonych ). Skala tych przekroczeń dochodziła do 10-krotnych wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń, co stanowiło duże zagrożenie dla i spore wyzwanie dla pracodawców, stojących przed koniecznością poprawy warunków pracy. Do innych najczęściej stwierdzanych nieprawidłowości z zakresu ogólnych warunków BHP i higieny pracy należały (ryc. 3): lub nieaktualne pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia; stanowiskowych; badań okresowych ; źle zorganizowany system udzielania pierwszej pomocy medycznej; okresowych szkoleń BHP. system udzielania pierwszej pomocy 7 badania okresowe 6 stanowiskowych 15 nie pełna ocena ryzyka zawodowego 39 szkoleń BHP 3 oceny ryzyka zawodowego 23 stan higieniczno-sanitarny pomieszczeń 47 pomiary czynników szkodliwych 29 Ryc. 3. Inne uchybienia dotyczące ogólnych warunków BHP. Fig. 3. Other faults in general occupational safety conditions Narażenie na czynniki biologiczne Pojęcie czynniki biologiczne w środowisku pracy [2] wywodzi się z przepisów Unii Europejskiej z zakresu ochrony pracy. Pierwszy raz oficjalnie użyto tego sformułowania w dyrektywnie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2000/54/WE z 18 września 2000 r. Na podstawie wyżej wymienionej dyrektywy opublikowano rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. z 2005 r. Nr 81, poz. 716 z późn. zm.) określające zagrożenia wynikające z czynników biologicznych oraz obowiązki dla pracodawców ograniczające narażenie. Wyżej wymienione rozporządzenie definiuje czynnik biologiczny jako szkodliwe czynniki biologiczne mogące być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia obejmujące drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie, jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie, hodowle komórkowe oraz pasożyty wewnętrzne człowieka. Rozporządzenie również dzieli szkodliwe czynniki biologiczne na 4 grupy według zagrożenia przyjmując za najmniej niebezpieczne czynniki z 1 grupy, a najbardziej szkodliwe i niebezpieczne czynniki z 3 i 4 grupy. Pracownicy gospodarstw rolnych należą do szczególnej grupy zawodowej, gdyż ich praca polega na kontakcie z organizmami żywymi. Oczywiście nie wszystkie organizmy żywe to szkodliwe czynniki biologiczne, ale ciągły kontakt z roślinami i zwierzętami, powoduje ekspozycje na 2 i 3 grupę zagrożenia. Zasadniczo należy uznać, iż wszyscy pracownicy produkcyjni są potencjalnie eksponowani na ich działanie, a do prac szczególnie narażających należy wymienić m.in. karmienie i obsługę zwierząt gospodarskich oraz zbiór, omłoty i transport zbóż. Z informacji przekazanych przez pracodawców za pośrednictwem Państwowej Inspekcji Sanitarnej wynika, iż w skontrolowanych gospodarstwach rolnych na szkodliwe czynniki biologiczne z 2 grupy zagrożenia eksponowanych było 2570, natomiast z 3 470 osób. Narażenie na wyżej wymienione czynniki dotyczyły głównie zatrudnionych przy produkcji zwierzęcej i dotyczyło to prawie 60% zatrudnionych produkcyjnych. W celu ochrony przed szkodliwym działaniem czynników biologicznych większość pracodawców zastosowała następujące odpowiednie działania profilaktyczne: wyposażono w odpowiednie środki ochrony indywidualnej, tj.: maski ochronne, odzież i obuwie ochronne, rękawice ochronne, poddano wstępnym i okresowym badaniom lekarskim, uodporniono za pomocą dostępnych szczepionek (np. przeciwko tężcowi), sporządzono procedury bezpiecznego postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi, zapewniono pracownikom środki higieny osobistej oraz środki do odkażania skóry.
Kuczma-Napierała J i wsp. Charakterystyka zagrożenia zawodowego gospodarstw rolnych... 321 planu postępowania w razie awarii 2 przeszkolenia 4 oznakowania 5 odpowiednich środków higieny osobistej 8 postępowania 2 środków ochrony indywidualnej 3 szczepienia 9 rejestru 19 szczegółowych procedur w razie awarii 10 Ryc. 4. Uchybienia dotyczące szkodliwych czynników biologicznych Fig. 4. Faults regarding harmful biological agents Chemikalia Nadzór nad substancjami i preparatami chemicznymi produkowanymi lub stosowanymi w działalności zawodowej wynika z zapisów Ustawy o substancjach i preparatach chemicznych z 11 stycznia 2001 r. (Dz. U. Nr 11 poz. 84 z późn. zm.), rozporządzenia o ogólnych warunkach BHP oraz rozporządzenia WE nr 1907/2006 (REACH) Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 grudnia 2006 r. Przepisy te szczegółowo charakteryzują zagrożenia wynikające z stosowania chemikaliów oraz określają zasady bezpiecznego obchodzenia się substancjami i preparatami chemicznymi. Gospodarstwa rolne oraz spółdzielnie rolnicze stosują, w ramach prowadzonej działalności, szeroki wachlarz chemikaliów. Należą do nich produkty biobójcze stosowane do dezynfekcji i ochrony pomieszczeń gospodarczych, środki ochrony roślin różnych klas toksyczności oraz nawozy sztuczne. Szczególnie niebezpieczne są wszystkie środki chemiczne stosowane przy zabiegach chemizacji i dezynfekcji. Przeprowadzone kontrole podczas stosowania preparatów niebezpiecznych wykazały, iż pracownicy wykonujący wyżej opisane zabiegi są wyposażeni w odpowiednie środki ochrony indywidualnej w zależności od skali toksyczności danego produktu. Mają do dyspozycji kombinezony, buty, maseczki, okulary ochronne i rękawice, co znacząco zwiększa bezpieczeństwo wykonywanych prac. Każdy z został odpowiednio przeszkolony i objęty szczególną opieką lekarską. Udostępniono również apteczki ze środkami do udzielania pierwszej pomocy. Prawidłowe przygotowanie do pracy z chemikaliami oraz przestrzeganie zasad BHP, nie zawsze w pełni świadczy o spełnieniu wszystkich wymogów prawa dotyczącego chemikaliów. W około 40% skontrolowanych gospodarstw rolnych stwierdzono większe lub mniejsze naruszenie przepisów dotyczących substancji i preparatów chemicznych. Do najczęściej stwierdzanych uchybień należało: aktualnego spisu stosowanych substancji i preparatów niebezpiecznych; kart charakterystyk oraz nie zapoznanie z nimi ; zgłoszenia zakupu oraz prowadzenia ewidencji rozchodu preparatów żrących i powodujących poważne oparzenia; nieprawidłowe warunki magazynowania. Szczegółowe przedstawienie uchybień dotyczących chemikaliów przedstawiono na rycinie 5. nieprawidłowości dot. magazynowania 30 stanowiskowych 4 środków do udzielania I pomocy 5 nieprawidłowości związane z ograniczeniami w stosowaniu chemikaliów 24 spisu stosowanych chemikaliów 16 nieprawidłowe karty charakterystyki 25 zapoznania z treścią kart 19 Ryc. 5. Uchybienia dotyczące substancji i preparatów chemicznych Fig. 5. Faults regarding chemical substances and preparations Na szczególne omówienie zasługuje problem magazynowania niebezpiecznych chemikaliów. W większości ze skontrolowanych gospodarstw rolnych stwierdzono magazynowania chemikaliów. Środki ochrony roślin, nawozy oraz produkty biobójcze są kupowane lub dostarczane do gospodarstw bezpośrednio przed wykonywaniem zaplanowanych czynności. Typowe magazyny stwierdzono w 103 gospodarstwach, i w około 70% nie spełniały one obowiązujących wymagań. Do najczęściej stwierdzanych uchybień (ryc. 6) w tym zakresie należy wymienić: oznakowania magazynów, magazynowania/składowania chemikaliów, właściwej wentylacji w magazynie środków ochrony roślin, apteczki zawierającej środki do udzielania pierwszej pomocy w przypadku zatrucia środkami ochrony roślin lub nawozami, kart charakterystyki stosowanych środków ochrony roślin lub zapoznania z ich treścią.
322 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(2): 318-322 wentylacja 1 inne 6 instrukcje magazynowania 9 oznakowanie 13 Ryc. 6. Uchybienia dotyczące magazynowania substancji i preparatów chemicznych Fig. 6. Faults regarding storage of chemical substances and preparations Podsumowanie Gospodarstwa rolne należą do szczególnych zakładów pracy, ze względu na charakter prowadzonych prac. Zatrudnieni tam pracownicy narażeni są na szereg specyficznych zagrożeń, niewystępujących w takiej różnorodności w innych gałęziach przemysłu. Szeroki wachlarz niebezpieczeństw to przede wszystkim różnorodne czynniki biologiczne, w narażeniu na które pracuje większość produkcyjnych. Stanowią zagrożenie dla ludzi przy dużym ich nagromadzeniu w środowisku pracy oraz niezachowaniu podstawowych zasad BHP. Właściciele gospodarstw rolnych wykazują wiedzę w tej tematyce, ale nie zawsze stanowi to odzwierciedlenie w istniejących warunków pracy w gospodarstwach, czego rezultatem są stwierdzone uchybienia. Szczególnie niebezpieczne są wszystkie produkty chemiczne stosowane w rolnictwie. Nie stanowią nowości dla tej branży, ale skala nieprawidłowości świadczy o obojętnym stosunku pracodawców w tej tematyce. Nie przestrzega się przepisów szczegółowych dotyczących substancji i preparatów chemicznych oraz warunków bezpiecznego stosowania i magazynowania, co stanowi ogromne zagrożenie dla ludzi i środowiska. Pozytywnym aspektem jest duża dostępność środków ochrony osobistej dostosowanych do skali zagrożeń. Zmniejsza to narażenie na chemikalia i ogranicza pojawianie się chorób zawodowych. W związku ze stwierdzonymi nieprawidłowościami państwowi powiatowi inspektorzy sanitarni w województwie wielkopolskim wydali 65 decyzji administracyjnych, 84 zaleceń doraźnych. Przeprowadzono 78 rekontroli, które wykazały wykonanie przez pracodawców części nałożonych nakazów. Wniosek Przeprowadzona analiza wyników kontroli prowadzonych w 2009 r. wskazuje na konieczność prowadzenia akcji informacyjnych o zagrożeniach oraz ciągłego nadzoru nad warunkami BHP w gospodarstwach rolnych przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Piśmiennictwo / References 1. Ocena narażenia zawodowego gospodarstw rolnych ze szczególnym uwzględnieniem narażenia na czynniki biologiczne, środki ochrony roślin i produkty biobójcze. WSSE w Poznaniu, 2009. 2. Co warto wiedzieć na temat czynników biologicznych? Główny Inspektorat Sanitarny w Warszawie, 2005.